İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... v ŞEKİLLER LİSTESİ... xxi ÇİZELGELER LİSTESİ... xxiii BİRİNCİ KESİM BİLİMSEL İRADE VE ARAŞTIRMA EĞİTİMİNE TOPLU BAKIŞ BÖLÜM 1. BİLİMSEL İRADE ALGI ÇERÇEVESİ... 3 BİLGİNİN KAYNAĞI: AYDINLANMA ÇAĞI NIN KISA BİR MUHASEBESİ... 3 GÜÇLENEN FARKINDALIKLAR... 8 Hayatın Bütünselliği... 8 Birlikte Yaşama ve Uzlaşma İhtiyacı... 8 Kuantum Fiziği ile Oluşan Algısal Değişim... 9 PROBLEM ÇÖZMEDE ALGISAL İRADELER VE PRATİK DAYANAKLAR... 10 Algısal İradeler... 10 Pratik Dayanaklar... 15 xi
BİLİMSEL İRADE ALGISI: BİLİM/İLİM... 18 Tanımı... 18 İşlevleri... 20 Çeşitleri ve Araştırma Yöntembilimi... 23 Temel Nitelikleri... 24 BİLİMSEL İRADENİN ALGILANIŞI... 25 Bilimsel Yöntem... 25 Tanımı... 25 Ortak Ölçüt: Paylaşılmış Öznellikler... 27 Aşamaları... 29 Temel Nitelikleri... 32 Dayandığı Temel Kabuller: Varsayımlar... 33 Diyalektik Yöntem ile İlişkisi... 34 Bilimsel Yöntemde İspat... 37 Bilimsel Diyalog... 38 ARAŞTIRMA... 42 Tanımı... 42 Çeşitleri... 43 Geleneksel Sınıflandırmalar... 43 Nicel-Nitel Sınıflandırması... 44 Bilimsel İrade Algılı Sınıflandırma... 45 Temel araştırma: Kademeli bilgi üretimi odaklı... 46 Uygulamalı araştırma: Problem çözme odaklı... 49 Araştırma Geliştirme (AR-GE)... 50 Eylem araştırması... 51 Temel Nitelikleri... 52 Araştırmayı Olumsuz Etkileyen Bazı Tutumlar... 53 Doğa ve Toplum Bilimlerinde Araştırma... 55 Araştırmanın Planlanması... 57 Yöntemsel Planlama... 57 Süre ve Olanakların Planlanması... 58 Araştırma Önerisi ve Hazırlanması... 62 Raporun Hazırlanması... 65 xii
BÖLÜM 2. ARAŞTIRMA EĞİTİMİ... 69 ARAŞTIRMA EĞİTİMİNİ GÜNCELLEŞTİREN NEDENLER... 69 Öğrenme ve Araştırma İlişkisi... 69 Demokratik Yaşam ve Araştırma İlişkisi... 70 ARAŞTIRMA EĞİTİMİ: BİR MODEL ÖNERİSİ... 71 Tanımı... 71 Amaç... 71 Teknik Yeterlikler... 71 Bilimsel Tutum ve Davranışlar... 72 İçerik... 73 Öğretim Yöntemi... 75 Mevcut Durum... 76 İKİNCİ KESİM ARAŞTIRMA SÜRECİ: KAVRAMLAR, İLKELER VE TEKNİKLER BÖLÜM 1. GİRİŞ... 81 PROBLEM... 81 Tanımı... 81 Problem Kaynakları... 82 Problem Seçimi ve Ölçütler... 83 Genel Ölçütler... 83 Özel Ölçütler... 84 Araştırma Probleminin Tanımlanması... 86 Aşamalı Yaklaşım... 86 Değişkenler ve Problem Tanımlanmasındaki Önemi... 88 Değişken ve çeşitleri... 88 Problem tanımlamasında değişkenler... 92 Literatür (Alanyazın) Taraması... 94 xiii
AMAÇLAR... 96 Tanımı ve Düzeyleri... 96 İfade Edilişi... 97 Soru Cümlesi... 97 Denence (Hipotez)... 98 ÖNEM... 101 VARSAYIMLAR... 102 SINIRLIKLAR... 104 TANIMLAR... 105 BÖLÜM 2. YÖNTEM... 107 ARAŞTIRMA MODELİ... 108 Tanımı ve Çeşitleri... 108 Tarama Modelleri... 109 Tanımı ve Temel Nitelikleri... 109 Çeşitleri... 111 Genel tarama modelleri... 111 Örnekolay tarama modelleri... 119 Deneme Modelleri... 120 Tanımı ve Temel Nitelikleri... 120 Tek Değişen Yasası ve Sonrası... 121 Nedensellik Algısı... 122 Bağımsız Değişkenin Denenen Düzeyleri... 125 Değişkenlerin Kontrolü... 126 Simgesel İfadesi... 128 Çeşitleri... 128 Deneme öncesi modeller... 130 Gerçek deneme modelleri... 131 Yarı-deneme modelleri... 134 Deneme Ortamları: Laboratuvar, Alan ve Simülasyon... 139 xiv
İç ve Dış Geçerlik... 141 İç geçerlik ve etkilendiği faktörler... 142 Dış geçerlik ve etkilendiği faktörler... 144 İç ve dış geçerlik dengesi... 145 EVREN VE ÖRNEKLEM... 147 Evren... 147 Örneklem... 148 Örnekleme... 149 Temel Kural: Yansızlık... 150 Çeşitleri... 150 Eleman örnekleme... 151 Küme örnekleme... 152 Örneklemenin Yapılması... 154 Evreninin tanımlanması... 155 Evrenindekilerin listelenmesi... 155 Örnekleme türünün belirlenmesi... 155 Örneklem büyüklüğünün kararlaştırılması... 156 Örneklemin alınması... 166 Temsilliğinin sınanması... 168 Olası Yanılgılar... 169 VERİLER VE TOPLANMASI... 171 Veri... 171 Tanımı... 172 Veri Çeşitleri... 172 Olgusal veriler... 172 Yargısal veriler... 173 Veri Kaynakları... 174 Ölçme... 176 Tanımı ve Gelişimi... 176 Kavram, Değişken ve Ölçme İlişkisi... 177 Doğrudan ve Dolaylı Ölçmeler... 179 Olgusal ve Yargısal Ölçmeler... 180 Olgusal ölçmeler... 180 Yargısal ölçmeler... 181 xv
Ölçek ve Çeşitleri... 185 Ölçme Yanılgıları... 188 Ölçme ve Araçlarında Aranan Temel Nitelikler... 189 Tutarlık (Güvenirlik)... 190 İç tutarlık... 191 Dış tutarlık... 193 Geçerlik... 194 İç geçerlik... 195 Dış geçerlik... 197 Veri Toplamada Ortak Süreçler... 197 Ayrıntılı Planlama... 197 Öndeneme ve Geliştirme... 199 Uygulama... 199 Veri Toplama Teknikleri... 199 Gözlem... 200 Tanımı ve gerekçesi... 200 Çeşitleri... 201 Gözlem üniteleri... 203 Gözlem kılavuzu... 203 Gözlem süreci... 205 Verilerin kaydedilmesi... 205 Gözlem araçları... 206 Olası yanılgı kaynakları... 206 Gözlemcilerin seçimi ve eğitimi... 208 Gözlem tekniğinin kuvveti ve zayıf yönleri... 210 Görüşme... 210 Tanımı ve gerekçesi... 210 Çeşitleri... 211 Sorular... 213 Görüşme kılavuzu... 214 Görüşme süreci... 215 Verilerin kaydedilmesi... 217 Olası yanılgı kaynakları... 217 Görüşmecilerin seçimi ve eğitimi... 219 Görüşme tekniğinin kuvvetli ve zayıf yönleri... 220 xvi
Yazışma... 220 Tanımı ve gerekçesi... 221 Çeşitleri... 221 Sorular... 221 Yazışma aracı... 223 Yazışma süreci... 225 Olası yanılgı kaynakları... 227 Uygulayıcıların seçimi ve eğitimi... 228 Yazışma tekniğinin kuvvetli ve zayıf yönleri... 228 Belgesel Tarama... 229 Tanımı ve gerekçesi... 229 Çeşitleri... 231 Kütüphaneler, arşivler ve internet siteleri... 232 Belgesel tarama süreci... 236 Verilerin kaydedilmesi... 239 Not alma işlem ve ilkeleri... 239 Fiş kullanma... 241 Not almanın yasal kuralları... 244 Olası yanılgı kaynakları... 247 Belgesel tarama tekniğinin kuvvetli ve zayıf yönleri... 247 VERİLERİN ÇÖZÜMLENMESİ VE YORUMLANMASI... 248 Çözümlemeye Hazırlık: Verilerin İşlenmesi... 248 Tanımı ve Nitelikleri... 248 İlk Basamak: Sınıflandırma... 249 Bilgisayar Kullanımı... 250 Sistem ve işleyişi... 250 İşlemler... 253 Bilgisayar paket programları... 255 Çıktıların rapor düzeni... 255 El ile denetim... 256 Verilerin Çözümlenmesi... 256 Tanımı ve Nitelikleri... 256 İstatistik Kullanımı... 257 Doğrudan Çözümlemeler... 259 Tek değişkenli çözümlemeler... 259 İlişkisel çözümlemeler... 269 xvii
Kestirisel Çözümlemeler... 274 Kestirisel çözümlemenin anlam ve amacı... 274 Temel kavramlar... 275 Örneklem dağılımı... 275 Standart hata... 276 Güven aralığı ve güven düzeyi... 278 Denence sınama: Kavramsal çerçeve... 282 Denence sınamanın anlam ve amacı... 282 Manidarlık kararı ve olası yanılgılar... 283 Tek ve çift yönlü sınamalar... 286 Sınamanın gücü... 287 Pratik manidarlık... 288 Araştırma denencesinin geçerlik ölçütü... 288 Desteklenmeyen araştırma denenceleri... 289 Denence sınamada başlıca istatistik teknikler... 290 Ortalamalar arası farkın manidarlık sınamaları... 290 Dağılımlar arası farkın manidarlık (x 2 ) sınaması... 297 Korelasyon katsayısının manidarlık sınamaları... 299 Ölçek Türü ve İstatistiksel Çözümleme İlişkisi... 300 Verilerin Yorumlanması... 301 Olası Yanılgılar... 302 BÖLÜM 3. BULGULAR VE YORUMLAR... 305 BULGU... 305 Tanımı ve Nitelikleri... 305 Çeşitleri... 305 Sunuluşu... 306 YORUM... 307 Tanımı ve Nitelikleri... 307 İç Yorum - Dış Yorum... 308 Sınırlıkların Gözetilmesi... 309 Beklenmedik Bulguların Yorumu... 309 Yorumun Sunuluşu... 310 xviii
BÖLÜM 4. ÖZET, YARGI VE ÖNERİLER... 311 ÖZET... 311 YARGI... 311 ÖNERİLER... 312 EKLER... 315 KAYNAKÇA... 335 xix
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Algısal İradeler... 11 Şekil 2. Bilimsel Yöntemin Tanılama - Sınama - Raporlaştırma Süreç Grupları ve İlişkiler... 31 Şekil 3. Bilimsel Diyalog Süreci: Evet,...; Fakat,... Sarmalı... 41 Şekil 4. Araştırma Tür ve Düzeyleri... 46 Şekil 5. Basit Bir Araştırma Projesi için PERT Serim Örneği... 61 Şekil 6. Araştırma Eğitiminin Temel Bilgi Alanları ve Öğretim Düzeyine Göre Değişen Kapsam ve Derinlikleri... 74 Şekil 7. Problemin Tanımlanması Aşamaları... 87 Şekil 8. Karşılaştırma ile İlişki Arama... 118 Şekil 9. Zaman Dizisi Modelinde X Bağımsız Değişkeninden Sonraki Bazı Olası Gelişmeler... 136 Şekil 10. Evren, Örneklem ve Örnekleme... 149 Şekil 11. Eleman Örnekleme... 152 Şekil 12. Küme Örnekleme... 154 Şekil 13. Örneklem Büyüklüğü ile Yansız Örnekleme Yanılgısı Arasındaki İlişki... 171 Şekil 14. Kaynak Fişi Örneği... 242 Şekil 15. Not Fişi Örneği... 243 Şekil 16. Bilgisayar Donanım Sistemi... 251 Şekil 17. Çubuk Grafiği ve Frekans Poligonu... 260 Şekil 18. Aynı Büyüklük ve Ortalamaya Sahip Fakat Değişik Yaygınlıkta Olan İki Dağılım... 266 xxi
Şekil 19. Standart Normal Dağılım ve Özellikleri... 269 Şekil 20. Şekil 21. İki Değişken Arasındaki Değişik Korelasyon Katsayılarının Saçılım (Scatter) Diyagramları... 272 Örneklem Büyüklüğü ve Ortalama Örneklemdeğer Dağılımları... 276 Şekil 22. Örneklem Büyüklüğü ile Standart Hata İlişkisi... 277 Şekil 23. Şekil 24. Belli Bir Evrenden Alınan Örneklemlerin Örneklemdeğer Güven Aralıkları ve Evrendeğeri İçerme Durumları... 280 Evren Ortalamasını İçeren ve İçermeyen Örneklemdeğer Güven Aralıkları: Farksızlık Denencesinin Reddedilmediği (a) ve Reddedildiği (b) Durumlar... 281 Şekil 25. Birinci ve İkinci Tür Yanılgılar... 286 Şekil 26. Tek ve Çift Yönlü Sınamalarda Yanılma Payları... 287 xxii
Çizelge 1 ÇİZELGELER LİSTESİ Deneme Modellerinde İç ve Dış Geçerlik Değerlendirmeleri... 146 Çizelge 2a. Değişkenlik Çözümlemesi İşlemleri... 294 Çizelge 2b. Değişkenlik Çözümlemesi Özet Çizelgesi... 295 Çizelge 3. Yansız Numaralar... 328 Çizelge 4. Standart Normal Dağılım z Değerleri... 330 Çizelge 5. t Dağılım Değerleri... 331 Çizelge 6: X 2 Dağılım Değerleri... 332 Çizelge 7. F Dağılım Değerleri... 333 xxiii