HRT5207Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Yeryüzü Şekillerinin Değerlendirilmesi PROF. DR. FATMAGÜL KILIÇ GÜL HARİTA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ PROF. DR. ERKAN GÖKAŞAN DOĞA BİLİMLERİ MERKEZİ YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ 2018, İSTANBUL
Ders 4: Jeomorfik Analizler
Morfometri, yeryüzü şekillerinin, büyüklük, yükseklik (maksimum, minimum veya ortalama) ve eğim gibi özelliklerinin sayısal olarak ölçümlendirilmesi işlemi olarak tanımlanır. Jeomorfik analizler, bir bölgede aktif fayların varlıklarının ve yerlerinin topografik haritalar kullanılarak belirlenmesi işlemleridir.
Jeomorfik Analizler: A: Bölgesel tektonizmayı (yükselim) gösterenler 1. Hipsografik Eğri ve İntegral 2. Vadi taban genişliği-vadi yükseklik oranı B: Lokal tektonizmayı gösterenler 1. Drenaj Havza asimetrisi 2. Akarsu uzunluk-eğim indisi 3. Dağ önü sinüslük indisi 4. Akarsu sinüslük indisi
A: Bölgesel tektonizmayı (yükselim) gösterenler
1. Hipsometrik eğri ve integral: Hipsometrik eğri, bir bölgedeki yükseklik dağılımının tanımlanmasında kullanılır. Eğri, yükseklik oranı ve alan oranı değerlerinin kıyaslanması sonucu belirlenen noktalar yardımıyla oluşturulur. Havzanın, drenaj sisteminin morfolojik evrimi açısından hangi dönemde olduğunun belirlenmesinde kullanılır. Böylelikle bölgenin yakın dönemde bir tektonik yükselme veya deniz düzeyi değişimi etkisinde olup olmadığı belirlenebilir. Hipsometrik eğrinin şeklinin belirlenebilmesi amacıyla yapılan hesaplama Hipsometrik integral olarak adlandırılır. Hipsometrik integral, hipsometrik eğrinin altındaki alanın tanımlanmasında kullanılır.
Hipsometrik eğri A havzanın toplam alanı (Havzadaki her iki komşu eşyükselti eğrisi arasındaki alanların toplamı) a havza içerisinde verilen bir h yüksekliği üzerindeki alanların toplam alanı a/a oranı (Rölatif alan) havzadaki en alçak noktada (h/h = 0) sıfır iken havzanın en yüksek kesiminde (h/h = 1) en yüksek değerine ulaşır
Hipsometrik integralin hesaplanmasında Hi=ort yük-min yük / mak yük-min yük formülü kullanılır. Hipsometrik integral hipsometrik eğri altında kalan toplam alandır Hipsometrik integral değeri yüksek ise topografya ortalamaya göre yüksek demektir. Örneğin derin vadilerle biçilmiş (genç) düz bir yükselim yüzeyi bu tür bir hipsometrik integrale sahiptir. Orta ya da düşük hipsometrik integral değeri daha olgun (yaşlı) drenaj havzalarını karakterize eder. Drenaj sisteminin daha alçak profilli vadilerce temsil ediliyor olduğunu gösterir.
gençlik : Yüksek hipsometrik integral ve dışbükey hipsometrik eğri. olgunluk : Hipsometrik integraldeki ortalama değer ve sigmoidal hipsometrik eğri ihtiyarlık : Hipsometrik integral değeri değişmese de hipsometrik eğride içbükey bir görünümün oluşması
Gençlik evresinde Olgunluk evresinde Yaşlılık evresinde
Olgun 89 34 Genç 7 Yaşlı
2. Vadi taban genişliği-vadi yüksekliği oranı Enine Profil Bu oran, incelenen akarsu vadisinin bölgesel bir yükselim sonucunda vadisini derine doğru kazarak, morfolojik açıdan gençlik evresine yaklaşıp yaklaşmadığının anlaşılmasında kullanılır. Oran hesaplanırken formüldeki parametreler herbir vadi için dağ cephesinden belirli bir uzaklıkta hesaplanır Yüksek Vf değerleri düşük yükselim hızını, vadi tabanının genişliğini gösterir. Dolayısıyla düşük tektonik yükselme (veya deniz düzeyi alçalımı) miktarı. Düşük Vf değerleri ise vadi tabanının darlığını, dereler tarafından derin deşilmiş vadileri, eğimli yamaçlara sahip derin vadilerin varlığını ve dolayısıyla bölgesel yükselimi, aktif olarak yükselen alanları gösterirler
V f = vadi taban genişliği-vadi yüksekli oranı V fw =vadi taban genişliği E rd =vadi, sağ yamaç yüksekliği E ld =vadi sol yamaç yüksekliği E sc =vadi taban yüksekliği
B: Lokal tektonizmayı gösterenler
1. Drenaj Havza asimetrisi: Jeolojik birimlerin (Litolojinin) değişmediği alanlarda kullanılır. asimetrik drenaj, üzerinde geliştiği tabanın tektonik olarak tilt olup olmadığının belirlenmesinde kullanılır. Asimetri Faktörü, drenaj havzasının ana akarsu kanalının solunda kalan alanın toplam drenaj alanına bölünmesi ile belirlenir. Çıkan sonuç % olarak 50 ise drenaj havzasında bir tiltlenme yoktur. Ancak değer 50 den ne denli farklı ise, havza tabanında o derecede tiltlenme etkindir. Söz konusu tiltlenme, litoloji değişmediğinden tektonik kökenli olmalıdır.
Asimetri faktörü için alternatif yaklaşım: 1.Drenaj havzasının orta eksenin bulunur. 2. Orta eksen ile ana akarsu kolu arasındaki mesafe (D a ) ve orta eksen ile drenaj havza sınırları arasındaki mesafe (D d ) ölçülür. 3. T=D a / D d hesaplanır.
-Değer 0 olursa, vadi simetrik ve tiltlenmemiş -Değer 0 ile 1 arasındaysa, vadi simetrik değil ve tiltlenmiş
2. Akarsu uzunluk-eğim indisi: Akarsu boyuna profili boyunca seçilen alanlardaki vadi profilinde meydana gelen değişimlerin belirlenmesinde kullanılır. SL= (ΔH/ ΔL)L Formüldeki ΔL, akarsuyun incelenen parçasının boyunu, ΔH ise, akarsuyun incelenen parçasının başlangıç ve bitişindeki yükseklik değerlerinin farkını gösterir. L ise, akarsuyun incelenen parçasının orta noktasından, akarsuyun memba tarafında uzandığı en uç noktaya kadar olan uzaklığıdır.
Değerin yükselmesi, vadi profil eğiminin de yükseldiğini gösterir. Eğim değerindeki söz konusu yükselim, litoloji değişimi, akarsu su bütçesindeki değişim veya faydan kaynaklanabilir.
3. Dağ önü sinüslük indisi: Yamaçların fay kontrollü olup olmadığının belirlenmesinde kullanılır. Formüldeki L mf, yamaçtaki konturların en altta olanının uzunluğunu, L s ise, yamacın kuş uçuşu uzunluğunu gösterir. Hesaplanan değer 1 veya 1 e yakınsa yamaç, akarsuların kendilerine bir vadi kazmasına izin vermeyecek kadar hızlı bir şekilde bir fay tarafından yükseltiliyor demektir. Eğer söz konusu değer 3 ve üzerinde ise, yamacı kesen akarsular kendilerine oldukça gelişmiş bir vadi kazmış demektir. Bu durumda yamacı geliştiren fayın aktivitesini yitirmiş olduğu sonucuna varılır.
Değer 1 ve 1 e yakın ise yamaç fay kontrollü Değer 3 üzerinde ise akarsu hakimiyeti yüksek
4. Akarsu sinüslük indisi: Akarsu kanal uzunluğunun vadi uzunluğuna oranıdır. Akarsuyun mendereslenme derecesinin anlaşılmasında kullanılır.
Uzman Değerlendirmesi