İTÜ GELİŞTİRME VAKFI ÖZEL İZMİR ANAOKULU 2014-2015 EĞİTİM ÖĞRETİM YILI II.REHBERLİK BÜLTENİ ÇOCUK GELİŞİMİNDE SORUMLULUK DUYGUSUNUN ÖNEMİ Çocuğunuz için en büyük dileğiniz nedir? İlk önce sağlıklı ve mutlu olması, daha sonra kendi ayakları üzerinde durabilen bir birey olmasını isteyen cevaplar oldukça çoğunluktadır. Çocuğunuzun dilediğiniz gibi bir birey olabilmesi için sahip olması gereken en temel davranış sorumluluklarını yerine getirmesidir. Sorumluluk duygusuna ve bilincine sahip bir birey kendi sağlığı ve mutluluğu için çabalar, hayatta karşılaştığı zorluklarla baş etme gücünü kendisinde bulur. Rehberlik bültenimizin bu sayısında kişilik gelişiminin en önemli yılları olan 0-6 yaş arasındaki çocuklarımıza sorumluluk duygusu ve bilincini kazandırmanın yollarından ve öneminden bahsedilecektir. Sorumluluk Duygusu ve Bilinci Nedir? Sorumluluk duygusu bir kişilik özelliği olarak değerlendirilebilirken sorumluluk bilinci öğrenilen ve kazanılan bir davranış düzenleme becerisi olarak değerlendirilebilir. Bazı bireyler kişilik özellikleri nedeniyle sorumluluk kazanmaya daha yatkın ya da istekli olabilirler bu nedenle anne babalar çocuklarına aynı tutumları sergileseler de iki kardeş birbirinden tamamen farklı sorumluluk bilinci geliştirebilirler. Hem sorumluluk duygusuna sahip olan hem de olmayan çocuklar erken yaşlardan itibaren sorumluluk bilincine sahip olmazlarsa ileride aynı şekilde davranabilirler.
Çocuklar büyüdükçe ayakkabısını bağlamayı, üstünü değiştirmeyi öğrenecekler. Küçük yaşta bunları ona yaptırmamın gereği var mı? Çocuklar yaşları büyüdükçe birçok davranışı fiziksel olarak yapabilir hale gelirler. Ancak yeterlilik sahibi olmak ile sorumluluk sahibi olmak birbirinden çok farklıdır. Sorumluluk, sahip olunan düşünce yapısıdır. Her insan 15 yaşına geldiği zaman kendisine yemek hazırlayabilir. Ancak küçük yaştan itibaren kendi beslenmesinin sorumluluğunu almazsa 15 yaşına geldiğinde okuldan gelip saatlerce anne babasının ona yemek ısıtmasını bekler. Her insan 10 yaşına geldiğinde odasındaki oyuncakları kısa sürede toplama yeterliliğine sahip olur ancak küçük yaştan itibaren kendi yaşam alanının sorumluluğunu almazsa kirli kıyafetlerini anne babasının almasını bekler. 3-4 yaşındaki çocukların alabileceği sorumluluklar neler olabilir? Acıkma, susama gibi temel ihtiyaçlarını ifade edebilir. Tuvalet ihtiyacını karşılayabilir. Dişlerini fırçalayabilir. Burnunu kendisi temizleyebilir. Çatal, kaşık kullanabilir. Kıyafetlerini çıkarabilir. Bağcıklı olmayan ayakkabılarını çıkarır ve giyer. Oyuncaklarını toplayabilir. Kitaplığını düzenleyebilir. Kirli kıyafetlerini kirli sepetine koyabilir. Hava şartlarına uygun kıyafet seçeneklerinden uygun olanı seçebilir. Yemek masasına çatal, kaşık yerleştirebilir. Çiçekleri sular. Alışveriş dönüşü malzemelerin yerleştirilmesine yardım edebilir. Anne babaların basit getir götür işlerini yapabilir. Kitap, dergi ve gazeteleri yerine kaldırmak. Sorumluluk duygusu ile özgüven gelişimi arasında oldukça güçlü bir ilişki vardır.
5 yaşındaki çocukların alabileceği sorumluluklar neler olabilir? 4 yaş çocuğunun sorumluluklarını yapmakla birlikte; Eşyalarını koruyabilir. Temiz kıyafetlerini çekmeceye ya da dolaba yerleştirebilir. Üzerinden çıkardığı kıyafetleri katlayabilir ve dolabına kaldırabilir. Telefona gerektiği şekilde cevap verebilir. Saçlarını tarayabilir. Yemeğini yedikten sonra tabağını kaldırabilir. Basit yiyeceklerin hazırlanmasına yardım edebilir. 6 yaşındaki çocukların alabileceği sorumluluklar neler olabilir? 5 yaş çocuğunun sorumluluklarını yapmakla birlikte; Çocuğun kendi davranışlarının sorumluluğunu alması, yeterince büyüdüğünde bir gün içinde kazanabileceği, öğrenebileceği bir beceri değildir. Tek başına kıyafetlerini giyebilir ve çıkarabilir. Yemek masasının hazırlanmasına ve toplanmasına yardım edebilir. Yanlışlıkla döktüklerini toplayabilir. Evin toplanmasına yardım edebilir. Sebzeleri yıkayabilir. Kendi ayakkabılarını bağlayabilir. Evden çıkarken muslukları ve ışıkları kontrol edebilir, açıksa kapatabilir. Çocuğa sorumluluk duygusu kazandırırken anne babalar nasıl davranmalıdır? Özellikle ilk zamanlarda ödül veya ceza verilmemelidir. Bu benim işim değil, Bunu yapmak istemiyorum, Oyuncaklarımın dağınık kalmasını istiyorum, bunun için toplamak istemiyorum, Bardakları koymak bundan sonra babamın görevi olsun v.b. cümleler anne babaların en sık karşılaşacağı cümlelerdir. Bu cümlelerle ne sıklıklıkla karşılaşılırsa karşılaşılsın, çocuğun sorumluluk geliştiremeyeceği düşüncesine kapılınılmamalıdır. Çünkü sorumluluk kazanımı bir süreçtir. Bu cümleler duyulduğunda Oyuncakların yerdeyken annen de ben de rahatsız oluyoruz. Şu an oyuncaklarını toplamak istemiyor olabilirsin ama
bize ne zaman toplayacağını söyler misin? denilerek zaman belirlemesi için akşam yemeğinden sonra, oyunun bittikten sonra, parka gitmeden önce gibi belirli zamanlar söylenerek yardımcı olunabilir. Tıpkı yetişkinler gibi çocuklar için de çok dağınık bir odayı toplamak zor gelebilir. Bu durumlarda odasını toplamak çocuğun sorumluluğu olsa da yardımcı olunmalıdır. Oyuncaklarınla baya eğlenceli oyunlar oynamışsın. Eşyalar ve oyuncaklar dağılmış. Ama görevleri paylaşırsak hemen toplayabiliriz. Şimdi ben süper gücümü kullanıp yerdeki legoları toplayacağım sen de süper gücünü kullanarak arabaları toplar mısın? şimdi de ben yatağını düzelteceğim sen neyi toplamak istersen hemen başla bakalım. Dağınıklık toplandığı zaman da çocuğunuzu ve kendinizi tebrik edecek ifadeler kullanmayı unutmamak gerekir. Eğer çocuğunuzun kendisine ait sadece bir sorumluluğu yerine getirmesi gerekiyorsa (Kirli kıyafetlerini kirli sepetine koymak, dişlerini fırçalamak, tişörtünü çıkarmak, ayakkabısını giymek gibi daha önceden tek başına yapmayı çok kez başarmış olduğu bir davranış) Lütfen pantolonunu çıkarır mısın? Tek başına yapabilirsin bu yüzden tek başına yapmak istemesen de sana yardımcı olmayacağım. Akşam yemeği için yardıma isteksiz olan çocuğunuza Masaya bardakları koymak senin görevin ya da sorumluluğun demek yerine Bak bakalım bu masada neler eksik? Tabağın yanında olması gereken şeyleri fark ettin mi? Masaya yerleştirir misin? denilebilir. Çocuğunuza sorumluluklarını hatırlatırken o anda çocuğunuzun bunu yapmaya hazır olduğundan emin olunmalıdır. Oyun saatlerinde sorumlulukların hatırlatılması bu davranışları kazanmasını geciktirecektir. Sorumluluklarını yerine getirmeyen çocuklara Tembel, sorumsuz, bebek, işe yaramaz gibi ifadeler kullanılmamalıdır. Sorumluluğunu yerine getirmeyen çocuğa Bugün kendine ait sorumlulukları yerine getirmedin. Sabah kıyafetlerini giymedin. Evden çıkmak zorunda olduğumuz için ben giydirdim. Oyuncaklarını toplamadın, bu yüzden evimiz dağınık gözüküyor. Belli ki bugün bunlar senin için zordu. Olabilir. Bazı günler zor gelebilir. Ama yarın bunların hepsini yaparak, yapabildiğini bize göstereceksin denilebilir.
Çocukların davranış kazanım süreçleri çok uzun olabilir. Bu uzun süreçte bir iki gün oyuncağını toplamak istemeyebilir ya da kıyafetini giyebildiği için kendisiyle gurur duyarken bir iki gün anne babasının giydirmesini isteyebilir. Bunun için her zaman esnek olunmalıdır. Bir iki gün akşam yemeğinin hazırlanmasına yardım etmeyen çocuğa İki gündür yapmıyorsun artık yapman gerekiyor demek yerine esprili bir şekilde sorumluluğu hatırlatılabilir. Bir iki günlük sürelerden daha fazla uzayan aralarda ve sorumluluk almak konusunda direnen çocuklarla mutlaka sakin bir şekilde konuşulmalıdır. Çocuğa, anne ve babanın evdeki sorumlulukları sorulur sonra çocuğun Sorumluluk bilincinin gelişmesi yaşamın ilk yıllarından itibaren atılan adımlar ile mümkündür. sorumluklarının neler olduğu sorulur. Söylediğin gibi bizim de sorumluluklarımız var. Yemek yapmazsam çok acıksak da yiyecek yemeğimiz olmaz ya da kıyafetlerini yıkamazsam okula kirli kıyafetlerle gitmen gerekir. Bu yüzden sorumluluklarımı yerine getiriyorum. Senin de odanı toplaman ve akşam yemeğine yardım etmen gerekiyor. UNUTULMAMASI GEREKEN; Çocuğun yaşına uygun sorumlulukların tutarlı, sabırlı ve hoşgörülü bir tutumla çocuğa kazandırılmaya çalışılması kendisi ve ailesi için sorumlulukları olduğunun farkında olmasına ve özgüven duygusunun güçlenmesine katkı sağlayacaktır. Psikolog Gamze EREN