Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 50, Temmuz 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 50, Temmuz 2017, s. 37-50 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 13.06.2017 30.07.2017 Doç. Dr. Ahmet Hakan HANÇER Cumhuriyet Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü Fen Bilgisi Eğitimi ABD, ahhancer@gmail.com Hande MİŞE Cumhuriyet Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Matematik ve Fen Bilimleri Eğitimi Bölümü Fen Bilgisi Eğitimi ABD, hhandemische@gmail.com FEN BİLGİSİ ÖĞRETMEN ADAYLARININ SİBER ZORBALIK- MAĞDURİYET DURUMLARI VE YORDAYICILARININ İNCELENMESİ Öz Araştırmada, fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa ilişkin davranışlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Yöntem olarak tarama modellerinden ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Araştırma 2016-2017 eğitim öğretim yılında Cumhuriyet Üniversitesi Fen Bilgisi eğitiminde öğrenim gören ve basit seçkisiz örneklem yöntemiyle belirlenen 134 öğretmen adayı ile gerçekleştirilmiştir. Veri toplama aracı olarak Siber Zorba/Mağdur Anketi ve ölçeği kullanılmıştır. Elde edilen verilere, siber zorba olma durumları ve cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek için parametrik testlerden bağımsız gruplar için t testi ve siber zorbalığa uğrama durumlarının yordanmasına ilişkin çoklu regresyon analizi kullanılmıştır. Ölçekten elde edilen verilerin analizi sonucunda, yaklaşık 8 fen bilgisi öğretmen adayından birisinin siber zorbalığa uğradığı ve cinsiyete göre anlamlı bir fark olmadığı, siber ortamların ve günlük internet kullanma süresinin ise öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramalarına ilişkin toplam varyansın %31.3 nü açıkladığı sonuçlarına ulaşılmıştır. Ayrıca anketten elde edilen veriler analiz edilerek yorumlanmış ve önerilerde bulunulmuştur. Anahtar kelimeler: siber zorbalık, mağduriyet, öğretmen adayı, cinsiyet

CYBER BULLYING VICTIMIZATION EXPERIENCES OF SCIENCE TEACHER CANDIDATES AND REVIEW OF PREDICTORS Abstract This study aims to determine cyber bullying related behaviors of science teacher candidates. Research model used is one of the screening models, namely relational screening model. Population covers 134 teacher candidates, attending to Cumhuriyet University, Department of Science in the academic year of 2016 and 2017, who were selected with simple random sampling method. Data collection tool used is Cyber Bully / Victim Questionnaire and Scale. T test was used on collected data for groups independent of parametric tests, for determining whether being a cyberbully differs based on gender and multiple regression analysis was used for predicting victimization because of cyber bullying. As a result of analyzing the data obtained from scale, it is confirmed that nearly one out of eight science teacher candidates was cyber bullied and there is no meaningful gender-related difference; cyber medias and duration of daily internet use account for 31.3 % of total variance related to cyber bullying teacher candidates. Besides, data collected from the questionnaire was analyzed, interpreted and suggestions were made accordingly. Keywords: cyber bullying, victimization, teacher candidate, gender 38 GİRİŞ Teknolojideki gelişmeye paralel olarak uydu ve internet gibi iletişim ağlarının gelişerek yaygınlaşması ile dünyanın farklı bölgelerine erişimin zamana ve mekâna bağlı olmadan kolay ve hızlı sağlanabiliyor olması pek çok kolaylığı da birlikte getirmiştir. Özellikle masa üstü bilgisayar veya diz üstü bilgisayarların yaygınlaşarak pek çok evde yer bulması, akıllı telefonlara neredeyse ilkokulda öğrenim gören öğrencilerin dahi sahip olması iletişim araçlarının ne kadar etkin bir şekilde kullanıldığını göstermektedir. Uluslararası danışmanlık şirketi Deloitte un raporuna göre, Türkiye nin de aralarında bulunduğu 30 ülkeden 49 bin katılımcıyla gerçekleştirilen araştırmada Türkiye nin, akıllı telefon kullanımı ve bağımlılığında dünyanın en kalabalık ülkesi Çin i bile geride bırakarak ilk sıraya yerleştiği ve akıllı telefonlara bağımlılık oranının yüzde 70'in üzerinde olduğu belirtilmektedir (www2.deloitte.com). Akıllı telefon kullanımıyla birlikte internete erişimin daha kolay hale gelmesi, gerek Türkiye de gerekse diğer ülkelerde sosyal medyadaki platformların kullanımının hızla yaygınlaşmasını sağlamıştır. Pew araştırma merkezi tarafından Amerika da yapılan araştırmaya göre, 2005 yılında Amerikalı yetişkinlerin yalnızca %5'inin sosyal medyadaki platformlardan en az birini kullandıkları, 2011 yılı itibarıyla bu rakamın tüm Amerikalıların yarısına yükseldiği ve bugün halkın %69'unun sosyal medyadaki platformlardan en az birini kullandıkları ifade edilmiştir (http://www.pewresearch.org/). Erden (2017) tarafından yapılan çalışmada ise öğretmen adaylarının büyük bir bölümünün günde 5 defadan fazla sosyal paylaşım sitelerini kullandıkları bildirilmiştir. Teknolojik araçlarla iletişim ve sosyal medyadaki platformların yaygın olarak kullanılması iletişim açısından pek çok avantaj sağlamakla birlikte ne yazık ki bir takım olumsuzlukları ve

bu alanda yeni kavramları da beraberinde getirmektedir. Siber zorbalık/mağduriyet de bunlardan birisidir. Siber zorbalık ya da sanal zorbalık, birey veya grup tarafından diğerlerine, bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığı ile düşmanlık ve korkutma amaçlı mesaj ve resimlerin kasıtlı ve düzenli bir şekilde gönderilmesidir (Patchin & Hinduja, 2006; Ybarra & Mitchell, 2004; Willard, 2005). Arıcak (2011) ise siber zorbalığı, bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak bir birey ya da gruba, özel ya da tüzel bir kişiliğe karşı yapılan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümü olarak tanımlamaktadır. Barlett & Gentile (2012) siber zorbalığın, genel olarak bilinen zorbalığın özel bir biçimi olduğunu, zorbalık ve siber zorbalık arasındaki korelasyonun güçlü olmasına rağmen bu iki zorbalık biçimi arasında önemli psikolojik farklılıklar bulunduğunu belirtmiştir. Pettalia, Levin & Dickinson (2013) da siber zorbalığın, çeşitli benzersiz özelliklere sahip olması nedeniyle geleneksel anlamda zorbalığa benzemediğini çünkü tipik zorbalığın, fiziksel güç, popülerlik veya sosyal statü algısı yoluyla uygulandığını ancak siber zorbalığın genellikle tam bir gizlilikle gerçekleştiğini ifade etmişlerdir. Yapılan çalışmalar incelendiğinde siber zorbalığın okullarda yaygın bir sorun olduğu görülmektedir. Raskauskas & Stolz (2007) 13-17 yaşlarındaki öğrencilerin yaklaşık yarısının siber zorbalığa uğradığını ve her beş öğrenciden birinin de siber zorba olduğunu rapor etmişlerdir. Li (2007) tarafından yapılan çalışmada ise üç öğrenciden birinin siber mağdur, beş öğrenciden birinin ise siber zorba olduğu saptanmıştır. Ybarra & Mitchell (2004) ergenlerin siber zorbalık durumlarına yönelik yaptığı araştırmada her yedi öğrenciden birinin siber zorbalık yaptığını belirlemiştir. Whittaker & Kowalski (2015) son zamanlarda, Twitter ve benzeri gibi sosyal medya platformlarının kısmen artan popülaritesinin bir yansıması olarak, siber zorbalığa uğrama ile ilgili şikâyetlerin arttığını ifade etmektedir. Beran & Li (2007) siber mağduru öğrencilerin üzüntü, kaygı ve korku duygularının yanı sıra okula yeterince konsantre olamadıklarını ifade etmiştir. Siber zorbalığa uğrayan kişilerle ilgili en yaygın olarak bildirilen etkinin depresyon olduğu görülmektedir (Mitchell, Ybarra & Finkelhor, 2007; Reed, Nugent & Cooper, 2015; Wang, Nansel & Iannotti, 2011). Li (2007) Kanada ve Çin de öğrenim gören yedinci sınıf öğrencileriyle siber zorbalıkla kültür arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Araştırmada, Çinli öğrencilerin Kanada da ki öğrencilere göre dört kat daha fazla siber kurban olma ihtimalinin yüksek olduğunu ve kültürün, siber mağduriyet için önemli bir belirteç olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Siber zorbalık genellikle küçük çocuklar ve ergenler arasında bir sorun olarak görülmekle birlikte, üniversite ortamlarında da sıklıkla meydana gelmektedir. son zamanlarda siber mağduriyet üzerine üniversite öğrencilerine yönelik yapılan çalışmalar, gençler ve ergenler üzerinde yapılan siber zorbalığa uğrama oranları ile benzerlikler gösterdiği yönündedir (Foody, Samara & Carlbring, 2015; Gahagan, Vaterlaus & Frost, 2016; Kowalski et al., 2016; Zalaquett & Chatters, 2014). Türkiye de üniversite öğrencileriyle yapılan çalışmalarda öğrencilerin yaklaşık dörtte birinin en az bir kere (Dilmaç, 2009), bir başka araştırmada ise (Arıcak, 2009) beşte birinin hayatında en az bir kez siber zorbalık yaptığı ifade edilmiştir. 39 Siber zorbalığın öğrenciler arasında yaygınlığına ilişkin araştırmalar olmasına rağmen teknoloji ile yakın ilişki içerisinde olduğu düşünülen fen bilgisi öğretmen adayları üzerindeki etkilerinin incelendiği bir araştırma yok denecek kadar azdır. Bu bağlamda araştırmada fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalık ve mağduriyete ilişkin durumlarının belirlenmesi amaçlanmış ve bu amaç doğrultusunda aşağıdaki soruların yanıtları aranmıştır. Fen bilgisi öğretmen adaylarının; 1. Siber zorbalığa uğrama durumları nedir cinsiyete göre farklılaşmakta mıdır?

Siber zorbalığa uğrama durumlarını tanılayıcı bilgiler nelerdir? 2. Siber zorba olma durumları nedir cinsiyete göre farklılaşmakta mıdır? Siber zorbalığı gerçekleştirmelerine yönelik tanılayıcı bilgiler nelerdir? 3. Siber zorbalık ve zorbalık yapan kişi hakkındaki düşünceleri nelerdir? 4. Kullandıkları siber ortamların ve günlük internet kullanma sürelerinin, siber zorbalığa uğramayı yordama durumu nedir? YÖNTEM Araştırmada betimsel araştırma yöntemlerinden ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Bu modelde, araştırmacılar olası ilişkileri araştırarak, olguyu daha iyi anlayabilmektedir. Bunun yanı sıra, ilişkilerin belirlenmesi, kişinin tahminlerde bulunmasını da sağlar (Büyüköztürk ve diğerleri, 2016). Evren ve Örneklem Araştırmanın evreni 2016-2017 eğitim öğretim yılında Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim gören fen bilgisi öğretmen adayları olarak belirlenmiştir. Örneklemi, basit seçkisiz örneklem yöntemiyle belirlenen 103 kadın ve 31 erkek olmak üzere toplam 134 fen bilgisi öğretmen adayı oluşturmaktadır. Veri Toplama Araçları Araştırmada öğrencilerin siber zorba ve siber zorbalığa uğrama durumlarını belirlemek için Ayas (2011) tarafından geliştirilen Siber Zorba/Mağdur Anketi ve Ölçeği kullanılmıştır. Anket lise öğrencilerine uygun olduğundan anketteki ifadeler Üniversite öğrencilerine uygun hale uyarlanarak kullanılmıştır. Anket siber zorbalığa uğrama ve siber zorba olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Anketin siber zorbalığa uğrama bölümünde Siber zorbalığa uğradınız mı?, Hangi teknolojik kanal kullanılarak siber zorbalığa uğradınız?, Size kim siber zorbalık yaptı?, Siber zorbalığa uğradığınızda neler hissettiniz? ve Siber zorbalığa uğradığınızda kimlere söylediniz? şeklinde sorular yer almaktadır. Ayrıca günlük ne kadar internet kullandıklarını belirlemek amacıyla Günde kaç saat internete giriyorsunuz? Şeklinde soru yöneltilmiştir. Siber zorba bölümünde ise Siber zorbalık yaptın mı?, Hangi teknolojik kanalları kullanılarak siber zorbalık yaptın? ve Siber zorbalık yaptıktan sonra neler hissettin? gibi sorular yer almıştır. Bunun yanında genel olarak Siber zorbalık hakkında neler düşünüyorsun? ve Siber zorbalık yapan zorbalara ilişkin duyguların neler? şeklinde siber zorbalık ile ilgili düşüncelere yönelik soruya yer verilmiştir. Ölçek, 5 li likert tipi olup, bana yapıldı ve ben yaptım olmak üzere iki paralel formdan ve üç alt faktör olmak üzere 19 maddeden oluşmuştur. Bu araştırmada ölçeğin güvenirliğini belirlemek için ölçek, 127 ilköğretim matematik öğretmen adayına uygulanmış ve siber zorbalık (ben yaptım) formunun iç tutarlılık güvenirlik katsayısı crombach alpha 0.78, siber zorbalığa uğrama (bana yapıldı) formunun iç tutarlılık güvenirlik katsayısı crombach alpha ise 0.83 olarak saptanmıştır. 40

Veri Analizi Verilerin istatistiksel çözümlemesi için SPSS paket programı kullanılmış ve manidarlık 0.05 olarak sınanmıştır. Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğrama, siber zorba olma durumları ve cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek için parametrik testlerden bağımsız gruplar için t testi ve siber zorbalığa uğrama durumlarının yordanmasına ilişkin çoklu regresyon analizi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırma kapsamında elde edilen bulgular alt problemlere göre aşağıda verilmiştir. 1.Alt Probleme Ait Bulgular Araştırmanın birinci alt problemini oluşturan Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğrama durumları nedir? Cinsiyete göre farklılaşmakta mıdır? sorusunun yanıtını bulmak için siber zorbalığa uğrama ölçeğinden elde edilen verilere bağımsız gruplar için t-testi uygulanmıştır. Verilerin gerekli varsayımları sağlayıp sağlamadığını belirlemek için Kolmogorov-Smirnov normallik testi uygulanmış ve alt faktörlerde dahil olmak üzere anlamlılık düzeylerinin p>0.05 olduğu görülmüştür. Dolayısıyla verilerin normal dağılım sergilediği ifade edilebilir. Aynı verilerin varyanslarının homojenliğini incelemek için Levene testi uygulanmıştır. Levene testi anlamlılık düzeyleri için de p>0.05 olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan anlamlılık (p) değerlerinin 0.05 den büyük olması varyansların homojenliğini sağladığını göstermektedir. Bu analizler sonucunda yapılan bağımsız gruplar için t testine yönelik bulgular Tablo 1 de verilmiştir. 41 Tablo 1: Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğrama durumları ve cinsiyete göre t testi Faktör Cinsiyet N X SS sd t p η 2 Siber ortamda Kadın 103 8.078 1.914 132-2.096 0.017 0.206 cinsel zorbalığa Erkek 31 uğrama 9.097 2.495 Siber ortamda Kadın 103 9.136 2.502 132-1.505 0.084 0.150 engelleme ve zarar verme Erkek 31 10.097 3.280 Siber ortamda Kadın 103 4.437 1.296 132 0.376 0.708 0.128 söylenti çıkarma Erkek 31 8.078 1.913 Siber zorbalığa uğrama Kadın 103 21.65 5.31 132 1.71 0.090 0.122 Erkek 31 23.54 5.76 Tablo 1 e göre öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramaya ilişkin ortalama puanları arasında cinsiyete göre x=1.89 puanlık bir fark olduğu, ancak bu farkın istatistiksel olarak anlamlı bir fark oluşturmadığı görülmektedir. Alt faktörlere göre siber zorbalığa ilişkin öğretmen adaylarının ortalama puanlarına bakıldığında en fazla (x= 9.136-10.097 puan) siber ortamda engelleme ve zarar verme alt faktörüne ilişkin olduğu, ikinci olarak (x=8.078-9.097 puan) Siber ortamda cinsel zorbalığa uğrama alt faktörüne ilişkin olduğu ve üçüncü olarak da (x=4.437-8.078 puan) Siber ortamda söylenti çıkarma alt faktörünün olduğu yönündedir. Alt faktörlerden alınan ortalama puanlara göre de siber zorbalığa uğrama durumunun cinsiyete göre fark etmediği ve aralarında istatiksel olarak anlamlı bir farkın olmadığı görülmüştür.

Öğretmen adaylarının anketteki siber zorbalığa uğradınız mı? sorusuna verdikleri yanıttan elde edilen bulgularda 17 (%12.7) öğrencinin siber zorbalığa uğradığı, hangi teknolojik kanal kullanılarak siber zorbalığa uğradınız? sorusuna en çok siber zorbalığa uğradıkları teknolojik kanallar arasında %47 oranla birinci sırada facebook ve ikinci sırada %35.3 oranla instagram olduğu ifade edilmiştir. Size kim siber zorbalık yaptı? sorusuna, öğrencilerin %53 ü kim tarafından yapıldığını bilmediğini %29.52 si ise bir yetişkin tarafından yapıldığını geri kalan kısım ise diğer yanıtları belirtmişlerdir. Siber zorbalığa uğradığınızda neler hissettiniz? sorusuna ise, öğretmen adaylarının %54 ü korktum ve kaygılandım derken %45 i kızgınlık duyduğunu ifade etmiştir. Siber zorbalığa uğradığını kimlere söyledin? sorusuna ise %47 si arkadaşlarına, %41 i hiç kimseye söylemediğini ve geriye kalan %12 lik kısım ise kardeşi veya anne babasına söylediğini belirtmiştir. 2.Alt Probleme Ait Bulgular Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorba olma durumları nedir? Cinsiyete göre farklılaşmakta mıdır? şeklindeki alt problemin yanıtını bulmak için siber zorba ölçeğinden elde edilen verilere Kolmogorov-Smirnov normallik testi uygulanmış ve anlamlılık düzeyi p değerlerinin alt faktörlerde dahil olmak üzere 0.05 den büyük olduğu, yani verilerin normal dağılım sergilediği görülmüştür. Verilerin varyanslarının homojenliği ise Levene testi ile kontrol edilmiştir. Levene testi anlamlılık düzeylerinin de p>0.05 olduğu için varyansların homojenliğini sağladığı görülmüştür. Bu analizler sonucunda ölçekten elde edilen verilere bağımsız gruplar için t testi uygulanmış ve elde edilen bulgular Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2: Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorba olma durumları ve cinsiyete göre t testi Faktör Cinsiyet N X SS sd t p η 2 Siber ortamda cinsel zorba Siber ortamda engelleme ve zarar verme Siber ortamda söylenti çıkarma Kadın 103 8.30 1.51 132 2.08 0.184 0.247 Erkek 31 8.48 3.04 Kadın 103 8.45 1.76 132 1.07 0.286 0.193 Erkek 31 8.80 1.10 Kadın 103 4.08 0.79 132 1.35 0.178 0.117 Erkek 31 4.32 1.01 Siber Zorba Kadın 103 20.83 3.92 132 2.10 0.077 0.180 Erkek 31 21.61 4.73 Tablo 2 ye göre fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalık ölçeğinden aldıkları puanlara göre kadın ve erkek öğrencilerin ölçekten aldıkları ortalama puanlar arasında X=0.78 puanlık bir farkın olduğu ve bununda istatiksel olarak (P>0.05) anlamlı bir fark yaratmadığı görülmektedir. Yani fen bilgisi öğretmen adaylarının cinsiyete göre siber zorba olma durumları arasında bir fark görülmemiştir. Ölçekten alınabilecek toplam puanın 80 olduğu ve ortalama puanın 80 e yaklaştıkça siber zorbalığın da arttığı düşünüldüğünde, fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorba olma durumlarına yönelik elde edilen ortalama puanın düşük olduğu söylenebilir. Alt faktörler dikkate alındığında, en fazla alınabilecek puanın 35 olduğu Siber ortamda cinsel zorba olma alt faktöründen, öğretmen adaylarının aldıkları puan arasında erkekler lehine X=0.18 puanlık bir farkın olduğu ve cinsiyete göre (P>0.05) anlamlı bir farkın olmadığı görülmektedir. Siber ortamda engelleme ve zarar verme şeklindeki ikinci alt faktörden alınabilecek en yüksek puan 40 dır. Bu alt faktörde öğretmen adaylarının aldıkları ortalama puanlar arasındaki fark (X=0.35) yok denecek düzeyde olup aralarında istatistiksel olarak (P>0.05) anlamlı bir 42

fark yoktur. Siber ortamda söylenti çıkarma şeklindeki üçüncü alt faktörden alınabilecek en yüksek puan ise 20 dir. Bu alt faktörde de öğretmen adaylarının ortalama puanları arasındaki fark da (X=0.24) yok denecek kadar küçük olup cinsiyete göre anlamlı bir fark görülmemiştir. Fen bilgisi öğretmen adaylarının ankette yer alan Siber zorbalık davranışlarından birini dahi bir başkasına yaptınız mı? sorusuna 6 (%4.5) öğrenci siber zorbalık davranışlarından birini bir başkasına yaptığını, Hangi teknolojik kanalları kullanarak siber zorbalığı yaptınız? sorusuna ise birinci sırada facebook %83.3 ve ikinci sırada instagram %16.7 yanıtını vermişlerdir. Siber zorbalık yaptıktan sonra neler hissettin? sorusuna ise %66.7 si eğlenceliydi derken %16.35 i utandığını, %16.35 i de acıdığını belirtmiştir. 3.Alt Probleme Ait Bulgular Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalık ve zorbalık yapan kişi hakkındaki düşüncelerini öğrenmek için ankette iki soru yöneltilmiştir. Öğretmen adaylarının tamamına yöneltilen siber zorbalık hakkında neler düşünüyorsun? sorusuna verilen yanıtlar siber zorbalık çok kötü bir şeydir diyenlerin oranı %50.4, hoş olmayan bir şeydir diyenlerin oranı %45.2 ve aldırmıyorum, pek de önemli bir şey değildir diyenlerin oranı %3.7 dir. Siber zorbalık yapan zorbalara ilişkin duyguların neler? sorusuna ise zorbaları sevmiyorum diyenlerin oranı %58.5, onlarla arkadaşlık yapmam diyenlerin oranı %20.0, bu konuda bir şey hissetmiyorum diyenlerin oranı %11.9, onlardan korkarım diyenlerin oranı %8.1 ve zorbalar güçlüdür bu yüzden hoşuma gider diyenlerin oranı ise %0.07 dir. 4.Alt Probleme Ait Bulgular Fen bilgisi öğretmen adaylarının kullandıkları siber ortamların ve günlük internet kullanma süresinin, siber zorbalığa uğramalarını yordama durumu nedir? şeklindeki alt probleme yönelik olarak ölçekten elde edilen veriler çoklu regresyon analizi ile incelenerek, elde edilen bulgular Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3: Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramalarının yordanmasına ilişkin çoklu regresyon analizi Değişken B SH β t Sabit 18.082 1.954 9.255 Günlük İnternet Kullanma (1-5 saat) (5 saat üstü) 2.506 1.823 0.226 1.375 Facebook 1.937 2.023 0.168 0.958 Twitter 1.912 1.376 0.170 1.389 Elektronik posta(e-mail) 1.921 2.004 0.164 0.959 İnstagram 1.290 2.180-0.104-0.592 Sohbet odaları 0.475 1.296 0.031 0.367 Messenger 1.546 1.975 0.071 0.782 Youtube 0.775 1.231-0.056-0.629 R=0.56 R 2 = 0.313, F= 7.108, P < 0.05 Tablo 3 incelendiğinde değişkenlerin fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramaları ile düşük düzeyde ve anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir (R=0.56, R 2 = 0.313, p<0.05). İncelenen 8 değişkenle birlikte, fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramalarına yönelik puanlara ilişkin toplam varyansın %31.3 nü açıklamaktadır. Buna göre incelenen değişkenlerin öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramaları üzerinde düşük düzeyde 43

etkili olduğu söylenebilir. Öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramalarına yönelik açıklanamayan %68.7 lik bölümün de ise başka değişkenlerin etkisi olduğu anlaşılmaktadır. TARTIŞMA ve SONUÇ Buckingham (2000) teknolojinin gelişmesi ve internetin yaygınlaşması ile birlikte çocukluğun öldüğünü ve artık elektronik medya çağında büyümek durumunda kaldıklarını ifade etmektedir. Teknolojik çağ çocuklara, gençlere ve büyüklere kısacası tüm insanlara büyük fırsatlar sağlarken pek çok tehlikeleri de içerisinde barındırmaktadır. Bu araştırmanın konusu olan siber zorbalık da teknolojinin gelişmesiyle birlikte potansiyel bir zarar olarak ortaya çıkmıştır. Araştırmada, siber zorbalığa uğrayan öğretmen adayı oranının %12.7 olduğu, yani yaklaşık 8 öğrenciden birisinin siber mağduriyet yaşadığı ve cinsiyete göre anlamlı bir farklılık olmadığı görülmüştür. Yapılan araştırmalar incelendiğinde 13-17 yaşlarındaki öğrencilerin yaklaşık yarısının (Raskauskas & Stolz, 2007) siber mağduriyet yaşadığı yönündedir. Çoğu araştırma, hem çocukların hem de gençlerin %10-40'nın hem İngiltere'de hem de başka yerlerde siber zorbalığın kurbanı olduğunu bildirmektedir (Kowalski et al., 2014). Araştırmada elde edilen sonuçların literatürle paralellik göstermektedir. Ergenlerdeki siber zorbalığa uğrayan öğrenci sayıyısın bu araştırma sonuçlarına göre daha yüksek olması yaş arttıkça zorbalığa uğrayan öğrenci sayısının azaldığı şeklinde yorumlanabilir. Siber zorbalığa uğrayan kişilerin cinsiyete göre durumlarını araştıran çalışmalar incelendiğinde farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Bu çalışmaların bazılarında kadınların daha çok siber zorbalığa uğradığı (Adams, 2010; Cao & Lin, 2015; Hinduja & Patchin, 2007; Korkmaz, 2016; Wright, 2017), bazılarında ise erkeklerin daha çok siber zorbalığa uğradığı (Akbulut, Şahin ve Erişti, 2010; Del Rey et al., 2016; Sjurso, Fandream & Roland, 2016), bazı çalışmalarda da bu çalışmanın sonuçlarına benzer şekilde zorbalığa uğrayan kişilerin cinsiyete göre farklılık göstermediği (Hood & Duffy, 2017; Tokunaga, 2010; Wright & Li, 2013) yönünde bulgulara ulaşılmıştır. 44 Araştırmada öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğradıkları sosyal medya platformlarının en çok %47 facebook ve ikinci sırada ise %35.3 ile ise instagram olduğu görülmektedir. Sosyal medya platformlarında, anında mesajlaşma, sohbet odaları ve kısa mesajlaşma gibi elektronik iletişim teknolojilerinin kullanılması, ergenlerin birbirleriyle iletişim biçimlerini değiştirmiştir (Holfeld & Leadbeater, 2014). Birçok faydası olsa da, bu tür teknolojiler siber zorbalığa maruz kalma riskini artırabilir (Smith et al., 2008). Dijital pazarlama ajansı (2016) tarafından yayımlanan Türkiye de en çok kullanılan sosyal medya platformlarına bakıldığında %32 ile facebook un ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Pew Araştırma Merkezinin ABD de yaptığı araştırmaya göre ise gençlerin %71'i facebook, %52'si instagram ve %33'ü twitter kullandıkları rapor edilmiştir (Lenhart, 2015). Yapılan her iki araştırmaya göre en çok kullanılan sosyal medya platformunun facebook olduğu görülmektedir. Araştırma merkezleri raporlarındaki en çok kullanılan sosyal medya platformları ile araştırmada ki siber zorbalığa uğranan sosyal medya platformları sıralamaları arasında bir paralellik olduğu görülmektedir. Yani yaygın olarak kullanılan sosyal medya platformlarında siber zorbalığı uğramanın daha olası olduğu söylenebilir. Facebook ve diğer sosyal ağlarda siber zorbalığa uğramakla ilgili olarak, Özdemir ve Akar (2011) bireylerin tanıştıkları kişilerle anlık mesaj gönderebilmesi, sesli ve görüntülü sohbet edebilmesi gibi özelliklerden kaynaklandığını belirtmişlerdir. Yapılan bazı çalışmalarda siber zorbalığa uğrayanların yarısının zorbalığı kimin yaptığını bilmediğini ifade etmektedir (Ayas ve Horzum, 2012; Hoff & Mitchell, 2009; Li, 2007). Bu araştırmada da öğretmen adaylarının %53 lük bir kısmı literatüre benzer şekilde kendilerine kim

tarafından siber zorbalık yapıldığını bilmediğini %29.52 si ise bir yetişkin tarafından yapıldığını geri kalan kısım ise diğer yanıtları belirtmişlerdir. Araştırmada, öğretmen adayları siber zorbalık sonrası yaşadıkları hislerini %54 ü korktum ve kaygılandım derken %45 i kızgınlık duydum şeklinde ifade etmiştir. Pabian & Vandebosch (2016) çalışmasında siber zorbalığa uğrayan kişilerde sosyal kaygı düzeylerinin arttığını belirtmiştir. Beran & Li (2007) siber mağduru öğrencilerin üzüntü, kaygı ve korku duygularının yanı sıra okula yeterince konsantre olamadıklarını ifade etmiştir. Lazuras, Barkoukis, Ourda & Tsorbatzoudis (2013) tarafından yapılan çalışmada ise siber zorbalığa uğrayanların, kendilerini umutsuz hissetmeye başladıklarını ve sıklıkla ciddi depresyona girdiklerini belirtmişlerdir. Bu çalışmada ve literatürde de görüldüğü gibi öğrencilerin siber zorbalığa uğraması kendilerini huzursuz hissetmelerine ve psikolojilerinin bozulmasına yol açmaktadır. Araştırmada öğretmen adayları yaşadıkları siber zorbalığı en çok %47 oranla arkadaşları ile paylaştıklarını ikinci sırada %41 i hiç kimseyle paylaşmadığını ve geriye kalan %12 lik kısım ise kardeşi veya anne babasına söylediğini belirtmiştir. Öğretmen adaylarının yaşadıkları bu zorbalık durumunu en düşük oranda aileleri ile paylaştıkları görülmektedir. Bu sonuca benzer bir çalışma Bostic & Brunt (2011) tarafından yapılmıştır. Yapılan bu çalışma sonucunda siber zorbalığa uğrayan öğrencilerin, sadece %10'unun aile üyelerine bildirdiğini, öğrencilerin aile büyüklerine yaşadıkları siber zorbalığı nadiren bildirdiklerini belirtilmişlerdir. Bu sonuç araştırma sonuçları ile paralellik göstermektedir. Li (2007) öğrencilerin, yetişkinlerin siber zorbalığa son vermeye bile çalışmadığını düşündüklerini bu nedenle sessiz kaldıklarını ancak başlarının belaya girmesinden korktuklarında yetişkinlere söylediklerini ifade etmiştir. Swartz (2009) da öğrencilerin, büyüklerin bu konuda yardım etmek için bir şey yapamayacağını düşündüklerini ve kendi bilgi iletişim araçlarının alınmasından veya bu cihazlara önemli kısıtlamalar getirilmesinden korktukları için böyle bir davranış sergilediklerini ifade etmiştir. 45 Raskauskas & Stolz (2007) 13-17 yaşlarındaki öğrencilerin her beş öğrenciden birinin siber zorba olduğunu rapor etmiştir. Li (2007) tarafından yapılan çalışmada ise beş öğrenciden birinin Siber zorba olduğunu saptamıştır. Ybarra & Mitchell (2004) ergenlerin siber zorbalık durumlarına yönelik yaptığı araştırmada her yedi öğrenciden birinin siber zorbalık yaptığını belirlemiştir. Türkiye de üniversite öğrencileriyle yapılan çalışmalarda öğrencilerin yaklaşık dörtte birinin en az bir kere (Dilmaç, 2009), bir başka araştırmada ise (Arıcak, 2009) beşte birinin hayatında en az bir kez siber zorbalık yaptığı ifade edilmiştir. Bu araştırmada ise Fen bilgisi öğretmen adayı (%4.5) yaklaşık 22 öğrenciden birisi siber zorbalık davranışlarından birini bir başkasına yaptığını belirtmiştir. Öğretmen adaylarının siber zorbalık ölçeğinden aldıkları puanlara göre ise kadın ve erkek öğrencileri arasında istatiksel olarak (P>0.05) anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir. Literatüre göre bu araştırma sonuçlarında siber zorbalık yapan öğrenci sayısının sevindirici bir şekilde daha az olduğu görülmektedir. Bu sayının az olmasının nedeninin uygulama yapılan grubun öğretmen adayları olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Siber zorbalık ile cinsiyet arasındaki ilişkiye yönelik yapılan araştırmalarda da farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Bu araştırmaların bazılarında erkeklerin daha çok siber zorbalık faaliyetleri içerisinde bulunduğu (Erdur-Baker, 2009; Dilmaç, 2009), bazılarında kadınların erkeklere göre daha fazla siber zorbalık faaliyetleri içerisinde bulunduğu (Keith & Martin, 2005) yönünde bulgulara ulaşılırken bazı araştırmalarda ise bu araştırma sonuçlarını destekleyen siber zorbalık faaliyeti ile cinsiyet arasında bir ilişki bulamadığı (Hinduja & Patchin, 2009; Walker, 2014) yönünde bulgulara ulaşılmıştır. Ne yazık ki pek çok insan internet üzerinden çeşitli sosyal ortamlarda kendi kimliklerini gizleyip farklı kimliklerle çok rahat bir şekilde

olumsuz davranışlar içerisinde bulunabilmektedir. Siber zorbalık yapan öğrenciler arasında cinsiyete göre anlamlı bir fark olmaması, siber zorbaların gerçek kimliklerini gizleyebiliyor olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Yani kadınlarda erkeklerde rahat bir şekilde siber zorbalık davranışları içerisinde bulunabilmektedir. Öğretmen adaylarının hangi sosyal medya platformlarını kullanarak siber zorbalığı yaptıkları konusunda elde edilen sonuçlar, siber zorbalığa uğrayan öğretmen adaylardan elde edilen sonuçlara benzer şekildedir. Siber zorbalık yapan öğretmen adaylarının en çok kullandıkları sosyal medya platformlarının birinci sırada %83.3 oranla facebook ve ikinci sırada ise %16.7 oranla instagram olduğu görülmüştür. Literatürde de bu sonuçları destekler nitelikte çalışmalar görülmektedir (En Kwan & Skoric, 2013; Ybarra & Mitchell, 2004). Araştırmada öğretmen adayları arasında siber zorbalık yapan öğrenci sayısının az olması sevindirirken diğer taraftan siber zorbalık yaptığını belirten öğrencilere yöneltilen Siber zorbalık yaptıktan sonra neler hissettin? sorusuna %66.7 sinin eğlenceliydi demesi bir o kadar üzücü taraf olarak görülmektedir. Siber zorbalık yapan diğer öğrencilerden %16.35 nin utandığını, %16.35 i de acıdığını ifade etmesi ise yaptıklarından pişmanlık duydukları şeklinde yorumlanmaktadır. Fen bilgisi öğretmen adaylarının siber zorbalık yapan kişi hakkındaki düşüncelerini öğrenmek için öğretmen adaylarının tamamına yöneltilen siber zorbalık hakkında neler düşünüyorsun? sorusuna verilen yanıtlar siber zorbalık çok kötü bir şeydir diyenlerin oranı %50.4, hoş olmayan bir şeydir diyenlerin oranı %45.2 ve aldırmıyorum, pek de önemli bir şey değildir diyenlerin oranı %3.7 dir. Siber zorbalık yapan zorbalara ilişkin duyguların neler? sorusuna ise zorbaları sevmiyorum diyenlerin oranı %59.0, onlarla arkadaşlık yapmam diyenlerin oranı %20.1, bu konuda bir şey hissetmiyorum diyenlerin oranı %11.9, onlardan korkarım diyenlerin oranı %8.2 ve zorbalar güçlüdür bu yüzden hoşuma gider diyenlerin oranı ise %0.7 dir. Verilen yanıtlardan görüleceği gibi öğretmen adaylarının %95 inden fazlası siber zorbalığı doğru bir davranış olarak görmediklerini %87 nin üzerinde ise zorbaları sevmediklerini, birlikte olmayacaklarını ve onlardan korktuklarını ifade etmişlerdir. Bu durum fen bilgisi öğretmen adaylarının gelişen teknoloji ve iletişim olanakları ile birlikte artan siber zorbalığı onaylamadıklarını göstermektedir. Ayrıca, ulaşılan bu sonuçlar öğretmen adaylarının kendilerini nasıl tanımladıklarını göstermeleri ve mesleki kimliklerine yakışan bir durum ortaya koymaları açısından önemli görülmektedir. 46 Araştırma sonucunda siber ortamların ve günlük internet kullanma süresinin siber zorbalığa uğramalarına ilişkin toplam varyansın %31.3 nü açıkladığı gözlenmiştir. Bu sonuç, öğretmen adaylarının siber zorbalığa uğramalarına ilişkin açıklanamayan %68.7 lik bölümün başka değişkenler tarafından açıklanabileceğini göstermektedir. - Araştırmada siber zorbalığa uğrayan öğretmen adaylarından sadece %12 lik bir kısmı, kardeşi veya anne babasına söylediğini belirtmiştir. Öğrencilerin karşılaştıkları bu durumu aileleri ile paylaşma konusundaki çekincelerinin nedenlerinin neler olduğu, ayrı bir çalışma konusu olarak ele alınabilir. - Araştırmada, öğretmen adayları siber zorbalık sonrası psikolojik problemler yaşadıklarını ifade etmişlerdir. Literatürde siber zorbalığa uğrayan öğrencilerin ciddi depresyon yaşayabilecekleri belirtilmektedir. Bu nedenle okullarda öğrencilerin böyle bir durumla karşılaştıklarında ne yap-

maları ve profesyonel olarak kimden destek almaları gerektiği konusunda önceden bilgilendirilmesi sorunların en aza indirilmesi veya giderilmesi konusunda önemli bir adım olacaktır. - Araştırmada siber zorbalık yapan öğrencilerin %66.7 sinin siber zorbalık yaptıktan sonra neler hissettin? sorusuna eğlenceliydi şeklinde yanıt vermesi, üzerinde durulması ve araştırılması gereken bir durum olduğu düşünülmektedir. - Gerek günlük yaşamda gerekse literatürde siber zorbalığın, toplumum tüm katmanları için yaygın bir şekilde rahatsız edici ve ahlaki bir endişe haline geldiği görülmektedir. Bu nedenle, mevcut eğitim programlarının gözden geçirilmesi ve eğitsel yaklaşımların siber zorbalıkla mücadeledeki etkilerinin belirlenmesine yönelik araştırmalar yapılabilir. KAYNAKLAR Adams, C. (2010). Cyberbullying: How to make it stop. Instructor, 120(2), 44 49. Akbulut, Y., Şahin, T. L. ve Eristi, S. (2010). Cyberbullying victimization among Turkish online social utility members. Educational Technology & Society, 13(4), 192 201. Arıcak, O. T. (2009). Psychiatric symptomatology as a predictor of cyberbullying among universty students. Eurasian Journal of Educational Research, 34, 167-184. Arıcak, O. T. (2011). Siber zorbalık: Gençlerimizi bekleyen yeni tehlike. Kariyer Penceresi, 2(6), 10-12 Ayas, T. (2011). Lise öğrencilerinin siber zorba ve mağdur olma yaygınlığı. XI. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, İzmir. Ayas, T. ve Horzum, M. B. (2012). İlköğretim öğrencilerinin sanal zorba ve mağdur olma durumu. İlköğretim Online, 11(2), 369-380. Barlett, C. P. & Gentile, D. A. (2012). Attacking others online: The formation of cyberbullying in late adolescence. Psychology of Popular Media Culture, 1, 123 135. Doi: 10.1037/a0028113 Beran, T. & Li, Q. (2007). The relationship between cyberbullying and school bullying. Journal of Student Wellbeing, 1, 15-33. Bostic, J. Q. & Brunt, C. C. (2011). Cornered: An approach to school bullying and cyberbullying, and forensic implications. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 20, 447-465. Doi:10.1016/j.chc.2011.03.004 47 Buckingham, D. (2000). After the Death of Childhood. London:Wiley. Büyüköztürk, Ş., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., Demirel, F. ve Kılıç, E. (2016). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık Cao, B. & Lin, W. (2015). How do victims reach to cyberbullying on social networking sites? The influence of previous cyberbullying victimization experiences. Computers in Human Behavior, 52(C), 458 465. Doi:10.1016/j.chb.2015.06.009 Del Rey, R., Lazuras, L., Casas, J., Barkoukis,V., Ortega-Ruiz, R. & Haralambos, T. (2016). Does empathy predict (cyber) bullying perpetration, and how do age, gender and nationality affect this relationship?. Learning and Individual Differences, 45, 275 281. Doi:10.1016/j.lindif.2015.11.021

Dilmaç, B. (2009). Psychological needs as a predictor of cyber bullying: A preliminary report on college students. Educational Sciences: Theory & Practice; 9(3), 1307-1325. En Kwan, G. C. & Skoric, M. M. (2013). Facebook bullying: An extension of battles in school. Computers in Human Behavior, 29(1), 16 25. Erden, S. (2017). Social network and emotional management skills of pre-service teachers. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(48), 1-14 Erdur-Baker, Ö. (2009). Cyberbullying and its correlation to traditional bullying, gender and frequent and risky usage of internet-mediated communication tools. New Media & Society, 12(1), 109-125. Foody, M., Samara, M. & Carlbring, P. (2015). A review of cyberbullying and suggestions for online psychological therapy. Internet Interventions, 2, 235 242. Doi:10.1016/j.invent Gahagan, K., Vaterlaus, J. M. & Frost, L. R. (2016). College student cyberbullying on social networking sites: conceptualization, prevalence, and perceived bystander responsibility. Computers in Human Behavior, 55, 1097 1105. Hinduja, S. & Patchin, J. W. (2007). Offline consequences of online victimization. Journal of School Violence, 6(3), 89 112. Doi:10.1300/J202v06n03_06 Hinduja, S. & Patchin, J. W. (2009). Bullying beyond the schoolyard: Preventing and responding to cyberbullying. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. 48 Holfeld, B. & Leadbeater, B. J. (2014). The nature and frequency of cyber bullying behaviors and victimization experiences in young canadian children. Canadian Journal of School Psychology, 30(2), 116 135. Doi:10.1177/0829573514556853 Hoff, D. L. & Mitchell, S. N. (2009). Cyberbullying: Causes, effects, and remedies. Journal of Educational Administration, 47, 652-665. Hood, M. & Duffy, A. L. (2017). Understanding the relationship between cyber-victimisation and cyber-bullying on social network sites: The role of moderating factors. Personality and Individual Differences, 109, 1-6. Doi:10.1016/j.paid.2017.04.004 Keith, S. & Martin, M. E. (2005). Cyber-Bullying: Creating a culture of respect in a cyber world. Reclaiming Children and Youth, 13, 224-228 Korkmaz, A. (2016). Siber zorbalık davranışları sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma durumlarının karşılaştırılması. TRT Akademi, 1(2), 622-639. Kowalski, R. M., Giumetti, G. W., Schroeder, A. N. & Lattanner, M. R. (2014). Bullying in the digital age: A critical review and meta-analysis of cyberbullying research among youth. Psychological Bulletin, 140, 1073 1137. Doi:10.1037/a0035618 Lazuras, L., Barkoukis, V., Ourda, D. & Tsorbatzoudis, H. (2013). A process model of cyberbullying in adolescence. Computers in Human Behavior, 29, 881-887. Doi:10.1016/j.chb.2012.12.015 Lenhart, A. (2015). Teens, social media & technology overview. Pew Research Center Li, Q. (2007). Bullying in the new playground: A research into cyberbullying and cybervictimization. Australasian Journal of Educational Technology, 23(4), 435-454.

Mitchell, K. J., Ybarra, M. & Finkelhor, D. (2007). The relative ımportance of online victimization in understanding depression, delinquency, and substance use. Child Maltreatment, 12(4), 314 324. Özdemir, M. ve Akar, F. (2011). Lise öğrencilerinin siber-zorbalığa ilişkin görüşlerinin bazı değişkenler bakımından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 4(4), 605-626. Pabian, S. & Vandebosch, H. (2016). An investigation of short-term longitudinal associations between social anxiety and victimization and perpetration of traditional bullying and cyberbullying. Journal of Youth and Adolescence, 45, 328 339. Doi.org/10.1007/s10964-015-0259-3 Patchin, J. & Hinduja, S. (2006). Bullies move beyond the schoolyard: A preliminary look at cyberbullying. Youth Violence and Juvenile Justice, 4(2), 148-169. Pettalia, J. L., Levin, E. & Dickinson, J. (2013). Cyberbullying: Eliciting harm without consequence. Computers in Human Behavior, 29, 2758-2765. Doi:10.1016/j.chb.2013.07.020 Raskauskas, J. & Stolz, A. D. (2007). Involvement in traditional and electronic bullying among adolescent. Developmental Psychology, 43(3), 564-575 Reed, K. P., Nugent, W. & Cooper, R. L. (2015). Testing a path model of relationships between gender, age, and bullying victimization and violent behavior, substance abuse, depression, suicidal ideation, and suicide attempts in adolescents. Children and Youth Services Review, 55, 128 137. 49 Skoric, M. (2013). Security in Amateur Packet Radio Networks in Wireless Networks and Security. Part of the series Signals and Communication Technology, 1-47. Doi: 10.1007/978-3-642-36169-2_1 Smith, P. K., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russell, S. & Tippett, N. (2008). Cyberbullying: Its nature and ımpact in secondary school pupils. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(4), 376 385. Swartz, M. K. (2009). Cyberbullying: An extension of the schoolyard. Journal of Pediatric Health Care, 23, 281-282. Doi:10.1016/j.pedhc.2009.06.005 Sjurso, R., Fandream, H. & Roland, E. (2016). Emotional problems in traditional and cyber victimization. Journal of School Violence, 15(1), 114 131. Doi:10.1080/15388220.2014.996718 Tokunaga, R. S. (2010). Following you home from school. Computers in Human Behavior, 26, 277 287. Doi: 10.1016/j.chb.2009.11.014 Walker, M. (2014). Cyberbullying redefined: An analysis of intent and repetition. International Journal of Education and Social Science, 1(5), 59 69. Wang, J., Nansel, T. R. & Iannotti, R. J. (2011). Cyber and traditional bullying: differential association with depression. The Journal of Adolescent Health: Official Publication of the Society for Adolescent Medicine, 48(4), 415 417. Doi:10.1016/j.jadohealth.2010.07.012

Whittaker, E. & Kowalski, R. M. (2015 ). Cyberbullying via social media. Journal of School Violence, 14(1), 11-29 Willard, N. (2005). Educator s Guide to Cyberbullying and Cyberthreats. http://www.cyberbully.org/cyberbully/docs/cbcteducator.pdf. Erişim tarihi: 26.04.2017 Wright, M. F. & Li, Y. (2013). The association between cyber victimization and subsequent cyber aggression: the moderating effect of peer rejection. Journal of Youth & Adolescence, 42(5), 662 674. Doi: 10.1007/s10964-012-9903-3 Wright, M. F. (2017). Parental mediation, cyberbullying, and cybertrolling: the role of gender. Computers in Human Behavior, 71, 189-195. Doi:10.1016/j.chb.2017.01.059 Ybarra, M. L. & Mitchell, K. J. (2004). Youth engaging in online harassment: associations with caregiver-child relationships, internet use, and personal characteristics. Journal of Adolescence, 27, 319 336 Zalaquett, C. P. & Chatters, S. J. (2014). Cyberbullying in college: frequency, characteristics, and practical implications. SAGE Open, 4, 1 8. Doi:10.1177/2158244014526721 Dijital Pazarlama Ajansı (2016). https://wearesocial.com/uk/special-reports/digital-in-2016. Erişim tarihi: 26.04.2017 Pew araştırma merkezi (2011). http://www.pewresearch.org/. Erişim tarihi: 26.04.2017 www2.deloitte.com. Erişim tarihi: 26.04.2017 50