TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2011 YILI FAALİYET RAPORU NİSAN 2012
SUNUŞ Ülkemizin demir çelik sektöründe ve enerji üretiminde hayati önem taşıyan taşkömürünün tek üreticisi olan Türkiye Taşkömürü Kurumu nun (TTK) 2011 yılı dönemi çalışma sonuçlarına ait üretim, satış, personel, yatırım, mali ve idari bünye ile bilanço değerlerini içeren faaliyet raporunun kurum yetkililerimiz, denetleme kurulları, yetkili üst kuruluşlar ve bu konularda yetişmiş deneyimli bilim adamlarının görüş ve önerilerine ışık tutması, sorunlarımıza bilimsel yaklaşımlarla çözüm getirebilmesi gayesiyle 233 sayılı KHK nın 34 maddesi gereği hazırlanarak görüş ve önerilerinize sunulmuştur.
Yönetim Kurulu Üyeleri ile Genel Müdür Yardımcıları Adı ve Soyadı Karar organındaki unvanı Temsil Ettiği Bakanlık veya Kuruluş Kuruluştaki Görevi veya Mesleği Görevde Bulunduğu Süre Başlama Tarihi Ayrılma Tarihi Burhan İNAN Başkan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür (Maden Mühendisi) 23.11.2009 Halen Devam Ediyor. Mustafa ŞİMŞEK Üye Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel MüdürYardımcısı (Maden Mühendisi) 30.01.2010 Halen Devam Ediyor. Mahmut ÖZÇELİK Üye Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel MüdürYardımcısı (Maden Mühendisi) 05.04.2010 Halen Devam Ediyor. Salih ERBAY Üye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yönetim Kurulu Üyesi 29.04.2010 Halen Devam Ediyor. Dr.Nevzat KAVAKLI Üye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yönetim Kurulu Üyesi 21.09.2010 Halen Devam Ediyor. Arif Hikmet CESUR Üye Devlet Bakanlığı (Hazine) Yönetim Kurulu Üyesi 09.03.2011 Halen Devam Ediyor.
GENEL MÜDÜR YÖNETİM KURULU BAŞKANI BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI KOD(*) T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Genel Müdür Yönetim Kurulu Başkanı GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI 23.11.2009 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Burhan İNAN Genel Müdür Yönetim Kurulu Başkanı - DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI Kamanlar Mustafa 08.10.1957 Havva ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 18.06.1986-14.03.1990 : 15.03.1990-27.11.1996 : 28.11.1996-23.01.1997 : 24.01.1997-27.10.1997 : 28.10.1997-12.10.2003 : 13.10.2003-01.03.2004 : 01.03.2004-10.10.2006 : 10.10.2006-29.12.2006 : 30.12.2006-23.11.2009 : 23.11.2009- Halen Çalışıyor : Hacettepe Ün.Müh. Fakültesi Maden Bölümü TTK Kozlu T.İ.M. Maden Müh.(SSK'na tabi sözl). TTK Kozlu T.İ.M. Maden Müh.(Em.San. tabi sözl). TTK İşletmeler Daire Başkanlığı Şube Müdürü TTK Kozlu T.İ.M. Müessese Müdürü TTK Üzülmez T.İ.M. Başuzman TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Başuzman TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Müşavir TTK Genel Müdürlük Müşaviri TTK Yönetim Kurulu Üyesi-Müşavir TTK Yönetim Kurulu Başkanı - Genel Müdür
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI Genel Müdür Yardımcısı Yönetim Kurulu Üyesi 30.01.2010 Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Yönetim Kurulu Üyesi Mustafa ŞİMŞEK 30.01.2013 DOĞUM YERİ VE TARİHİ Sarıyakup 06.07.1955 BABA VE ANNE ADI Kazim Rukiye ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) İ.T.Ü. Maden Fakültesi Maden Mühendisi 26.06.1981-01.04.1983 : Karadon Bölge Müdürlüğü Kilimli Böl.Vardiya Müh 15.04.1983-31.07.1984 : Yedek Subaylık Hizmeti 02.08.1984-05.04.1988 : Karadon Bölge Müdürlüğü Kilimli Böl.Vardiya Müh 06.04.1988-17.12.1992 : Karadon Bölge Müdürlüğü İşgüv.Şb.Md.lüğü Tozla Müc. Başmüh. 18.12.1992-26.11.1996 : Karadon TİM Eğitim Başmühendisi 27.11.1996-29.06.1997 : Karadon TİM Müessese Müdürü 30.06.1997-09.09.1997 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 10.09.1997-07.05.2003 : TTK Genel Müdürlük Müşaviri 08.05.2003-25.05.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdürlük Müşaviri 26.05.2003-12.10.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı (Vekalet) 13.10.2003-29.12.2003 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2003-30.12.2006 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2006-16.10.2009 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 16.10.2009-21.11.2009 : TTK Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdür Vekili 21.11.2009-30.12.2009 : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı 30.12.2009-30.01.2010 : TTK Genel Müdür Yardımcısı 30.01.2010 - Halen Devam Ediyor : TTK Yönetim Kurulu Üyesi ve Genel Müdür Yardımcısı
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI KOD(*) T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi 05.04.2010 05.04.2013 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Genel Müdür Yardımcısı - Yönetim Kurulu Üyesi Mahmut ÖZCELİK DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI Yazır - İsparta Ali 30.11.1954 Emine ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) İ.T.Ü. MühendislikFak.Maden Bölümü Maden Mühendisi DAHA ÖNCE BULUNDUĞU GÖREVLER 31.01.1980-17.06.1987 : Bağkur 17.06.1987-14.03.1990 : TTK Karadon T.İ.M. Maden Mühendisi (506 Sayılı Kanuna tabi) 15.03.1990-01.12.1996 : TTK Karadon T.İ.M. Maden Mühendisi (399 SKHK'ye tabi) 02.12.1996-24.03.1997 : TTK İşgüvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı - Başmühendis 25.03.1997-29.09.1997 : TTK Satınalma Daire Başkanlığı - Daire Başkanı 30.09.1997-24.01.1999 : TTK Üzülmez T.İ.M - Başuzman 25.01.1999-04.12.2003 : TTK Fen ve Tetkik Kurulu Başkanlığında istihdam - Başuzman 05.12.2003-08.06.2005 : TTK Üzülmez TİM Başuzman (Genel Müdür Yardımcısı - Vekalet) 09.06.2005-15.11.2007. : TTK Genel Müdürlük - Müşaviri (Genel Müdür Yardımcısı - Vekalet) 15.11.2007-05.04.2010 : TTK Genel Müdürlük - Genel Müdür Yardımcısı 05.04.2010 - Halen Çalışıyor : TTK Yönetim Kurulu Üyesi - Genel Müdür Yardımcısı
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi 29.04.2010 29.04.2013 TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI Yönetim Kurulu Üyesi ADI VE SOYADI Salih ERBAY DOĞUM YERİ VE TARİHİ Araklı-Trabzon 15.01.1956 BABA VE ANNE ADI İbrahim Emine ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) Karadeniz Teknik Üniversitesi -Fizik Mühendisliği
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ Bakanlık 21.09.2010 21.09.2013 HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI BABA VE ANNE ADI ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 21.12.1988-26.12.1989 18.02.1990-16.07.1990 31.07.1990-03.05.1993 03.05.1993-28.02.1997 28.02.1997-28.02.1998 28.02.1998-28.02.2001 28.02.2001-28.02.2004 28.02.2004-19.03.2004 19.03.2004-06.02.2008 06.02.2008-20.08.2009 20.08.2009 - Halen Çalışıyor 21.09.2010 - Halen Çalışıyor Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü - Müşavir Dr. Nevzat KAVAKLI Cebeciler / KARABÜK 31.12.1963 Niyazi Hanife Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Maden Mühendisliği Anabilimdalı - Doktora Hacettepe Ünv. Fen Mühendisliği Fak.- Doktora Öğrencisi Askerlik Görevi MTA. Orta anadolu 4.Bölüm - Mühendis MTA. M.A.T. Daire Başkanlığı - Mühendis MTA. M.A.T. Daire Başkanlığı - Müh. Şube Müdürü (Vekalet) ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Mühendis ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Müh. Şube Müdürü (Vekalet) ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Daire Başkanı ETKB. Maden İşleri Genel Müdürlüğü - Genel Müdür Yardımcısı TKİ Genel Müdürlüğü Fen ve Tetkik Daire Bşk.lığı - Müşavir TKİ Genel Müdürlüğü - Müşavir TTK Genel Müdürlüğü - Yönetim Kurulu Üyesi (Bakanlık)
YÖNETİM KURULU ÜYESİ BAKANLIĞI KOD(*) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞUN ADI KİT,BAĞLI ORTAKLIK,İŞTİRAK VEYA KURULUŞTAKİ GÖREV ÜNVANI TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU Yönetim Kurulu Üyesi GÖREVE BAŞLAMA VE BİTİŞ TARİHİ TEMSİL ETTİĞİ BAKANLIK VEYA KURULUŞ HALEN BULUNDUĞU ASLİ GÖREV ÜNVANI ADI VE SOYADI DOĞUM YERİ VE YILI 09.03.2011 Hazine Müsteşarlığı Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı - Sigorta Denetleme Kurulu Başkanı Arif Hikmet CESUR Amasya 19.02.1969 09.03.2014 BABA VE ANNE ADI Mahmut Sündüs ÖĞRENİM DURUMU VE MESLEĞİ(3) 15.01.1993-15.01.1995 15.01.1995-14.04.1996 14.04.1996-30.11.1996 02.12.1996-04.08.1997 04.08.1997-27.11.2006 27.11.2006-09.10.2008 09.10.2008-03.05.2010 03.05.2010 - Halen Çalışıyor 09.03.2011 - Halen Çalışıyor Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Bölümü : Başbakanlık Sigorta Murakabe Kurulu - Kurul Uzman Yrd. : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzman Yrd. : Askerlik : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzman Yrd. : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Krl. Bşk.Yrd. Sigorta.Den.Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Krl. Bşk.V.Sigorta Den.Uzmanı : Başbakanlık Hazine Müst.- Sigorta Denetleme Kurulu Başkanı : TTK. Genel Müdürlüğü - Yönetim Kurulu Üyesi ( Hazine )
İÇİNDEKİLER SUNUŞ 2011 YILI YÖNETİM KURULU ÜYELERİ VE ÖZGEÇMİŞLERİ TTK 2011 YILI ORGANİZASYON ŞEMASI Sayfa BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1 Taşkömürü İşletmeciliğinin Tarihçesi 1-4 1.2 Sınırları 4-5 1.3 İdari Yapı 5-7 1.4 Müesseseler 7-9 1.5 Dünyada ve Ülkemizde Taşkömürü 10-38 1.6 Türkiyede Sektörün Görünümü 29-38 1.7 Türkiye Taşkömürü Kurumu Sektör İçindeki Yeri 38-40 1.8 Teşebbüsün Yerli e Uluslararası Rakipleri İle Karşılaştırılması 41-42 1.9 Sonuç 43-45 BÖLÜM 2 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2011 YILI YATIRIMLARI 2.1 Projelere Göre Yatırımlar 46-48 2.2 Yatırım Depasmanları ve Bölüm Tabloları 49-57 BÖLÜM 3 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2011 YILI FAALİYETLERİ 3.1 Taşta ve Kömürde Yapılan İlerlemeler 58 3.2 Taşkömürü Üretimi 58 3.3 Satışlar 59 3.4 Personel Yapısı 59 3.5 İş Kazaları ve Bölüm Tabloları 59-65 BÖLÜM 4 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU 2011 YILI MALİYET VE GİDERLERİ 4.1 Satış Fiyatları 66 4.2 Tüm Giderler 66 4.3 Satınalma 66 4.4 Ticari Maliyet 67 4.5 Finansman Durumu 67 4.6 Sermaye ve Nakit Akım Tablosu 67 4.7 Rasyolar ve Bölüm Tabloları 67-77
EK AÇIKLAMALAR DİZİNİ A-) TTK 2011 Yılı Konsolide Bilançosu ve İlgili Açıklamaları 79-85 B-) TTK 2011 Yılı Konsolide Gelir Tablosu ve İlgili Açıklamaları 86-88 C-) TTK 2011 Yılı Konsolide Bilançosu ve Gelir Tablosu 89-91 D-) Armutçuk T.İ.M 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 92-94 E-) Amasra T.İ.M 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 95-97 F-) Kozlu T.İ.M 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 98-100 G-) Üzülmez T.İ.M 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 101-103 H-) Karadon T.İ.M 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 104-106 I-) Genel Müdürlük 2011 Yılı Bilançosu ve Gelir Tablosu 107-109
BÖLÜM 1 TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU NUN MİSYONU Devletin genel sanayi ve enerji politikalarına uygun olarak taşkömürü rezervlerinin mümkün olan en ucuz maliyetle ve çevreye en az zararı verecek şekilde değerlendirilerek ekonomiye kazandırılmasıdır. TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU NUN VİZYONU Taşkömürü madenciliğinde ileri ve yeni teknolojilerin kullanılarak üretim ve verimliliğin artırılması, maliyetlerin düşürülmesi başta Demir-Çelik sektörü olmak üzere ülkemiz sanayisinde kullanılan taşkömürü ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktır. SAYIŞTAY DENETİMİ TTK nın 2011 yılı hesap ve işlemlerinin denetimi bu kitap hazırlanırken henüz tamamlanmamıştır. 1.1 TAŞKÖMÜRÜ İŞLETMECİLİĞİNİN TARİHÇESİ 18. asır sonlarında sanayi dallarının duyduğu ihtiyacı karşılamak amacıyla yurt içinde bulunmayan taşkömürünün ithali yoluna gidilmiştir. Özellikle donanma, devrin teknolojik gelişmesine ayak uydurmaya çalışırken; Tophane, Darphane ve Tersanede taşkömürünün talebini arttırmış Hazinenin ödemelerde çektiği zorluklar yanında ithalin gerektirdiği mali külfetler hızla yükselmiş, nihayetinde karşılanamaz olmuştur. Bu durum karşısında Tersane Ümaresi tarafından ihtiyacın yurtiçinde yapılacak araştırmalar sonucu bulunacak kömür kaynakları ile giderilebileceği düşünülmüş ve faaliyete geçilmiştir. Devletin bütün kademelerine konu ile ilgili yazı ve taşkömürü örnekleri gönderilmek suretiyle bu gibi taşlardan buldukları takdirde İhsan-ı Şahaneye mahzar olacakları bildirilmiştir. 8 Kasım 1829 günü Bahriye erlerinden Uzun Mehmet tarafından Kdz. Ereğlisi Köseağzı Değirmeni Viranderesi boyunda taşkömürü mostrasının bulunması sonucunda devrin Padişahı II. Mahmut tarafından 5.000 kuruş mükafat ve 600 kuruş aylık ile ödüllendirilmiştir. Bu keşif bu günkü kömür işletmeciliğinin temelini oluşturmaktadır. 1.1.1 Hazine-i Hassa İdaresi: (1848-1854) Zonguldak Kömür havzasında maden kömürü üretimine 1848 yılında başlanmıştır. Üretimle birlikte havza donanmanın ihtiyacını karşılamak ve Hazine-i Hassa tarafından yönetilmek üzere 30.000 kuruş Devlet Vergisi mukabilinde Yahudi Galatalı sarrafların kurduğu kömür kampanyasına kiraya verilmiştir. Havzaya John ve George BERKELEY adlı İngiliz Maden Mühendisi kardeşlerin gelmesi sonucunda Kozlu ve Üzülmez Bölgesinde ilk kuyular açılarak sahilde demiryolu döşeme çalışmaları yapılmıştır. 1
1.1.2 Geçici İngiliz İdaresi: (1854-1855) Kırım Harbinin çıkması üzerine, bu defa, müttefik donanmanın ihtiyacını karşılamak için havza ocakları İngiltere Devletine bırakılmıştır. Hazine-i Hassa tarafından kontrol edilen havzanın yönetimi İngiltere nin elindedir. Bu dönemde dekovil hatları, yeni demiryolları döşenmiş ve maden direkleri ile düzenli olarak tahkim edilen ilk ocaklar açılmıştır. 1.1.3 Emanet İdare ve İngiliz Kömür Kumpanyası Devri: (1855-1865) Havzanın İdaresi, önce anlaşma ile tekrar Hazine-i Hassa ya devredilmiş ve emanet idare kurulmuş ise de yönetim bir süre sonra yine İngilizlerin eline geçerek İngiliz Kumpanyası ile üretim yapılmıştır. 1.1.4 Bahriye İdaresi: (1865-1883) 1865 Yılında Padişahın emriyle Havzanın yönetimi Ereğli Livası Kaymakamı ve Madeni Hümayun Nazırı adı ile Mirliva DİLAVER PAŞA ya verilmiş olup, halen Üzülmez Üretim Bölgesinin bir bölümü DİLAVER adını bu isimden almıştır. Havzayı bir harabe halinde bulan yeni idare; hukuki, idari, teknik ve özellikle sosyal bir düzen kurmak için 100 maddelik bir nizamname ile; Ocakların idare tarzı, kömür teslim usulleri, maden direği temin işleri, madenin yalnız işletme hakkının verilmesi, kimseye temellük olunmaması, işçilerin kazalanmaması durumlarını içine alan 8 bölümlük eser hazırlanmıştır. 1878 yılında, 289 sayılı ve 1910 tarihli Teskere-i Samiye ile haritası çizilmek suretiyle Havzanın sınırları tespit edilmiştir. Tren ve dekovil hatları döşenerek ocaklara numara v e d amarlara i sim verilmiştir. Kömür üretiminin % 40 oranında ihracına müsaade edilmesi ile kumpanya devri başlamıştır. 1.1.5 Kumpanyalar Devri: (1884-1908) 1883 den sonra kurulan şirketleri şöyle sıralayabiliriz; Ermeni Karamanya Kumpanyası, Gürcü Kumpanyası, Saracazadeler Maden Kömür Şirketi, Fransız, Ereğli Şirketi Osmaniyesi. Teknik bilgiden yoksun, küçük üreticiye oranla daha ilmi ve işletmecilik ruhu ile hareket edilen bu devrede Havza için faydalı gelişmeler olmuş ise de teknik ve sosyal tesislere, sermayelere oranla gerekli yatırımlar yapılmamış, en iyi damarlardan üretime gidilerek kömür havzası yağmaya uğramıştır. 1.1.6 Meşrutiyet Devri: (1908-1914) Havzanın Ticaret ve Ziraat Nezaretine Rapdedilmesi ve Maden Müdürlüğü kurularak Hüseyin Fehmi İmer in tayini, Rus Harici Ticaret Bankası Müdürlerinden Laskadiris ve Raskalizof tarafından Maadin Osmanlı Anonim Şirketi kurulması ile Çaydamar ve Karıncadere ocaklarının satın alınması, Kozlu kömür madeninin İtalyan ve Yunan sermayesi ile işletilmesi bu devrin belli başlı gelişmeleridir. 2
1.1.7 1.Dünya Harbi Devresi: (1914-1920) Harbin başlamasıyla beraber Harp kömür merkezi kurularak, idarenin bir Alman albaya verilmesi sonucunda Havza Almanların nüfusu altına girmiştir. 904 352 tona kadar kömür üretimi yapılmıştır. Harbin sonunda Fransız Sermayesini korumak bahanesiyle Havzanın idaresi merkezi İstanbul da bulunan İtilaf Kuvvetleri Kömür Komisyonu na verilmiştir. 1.1.8 Himayeci Dönem: (1920-1925) Milli Mücadele zaferle sonuçlandıktan sonra, sosyal ve iktisadi kalkınmamızın ön planları tespit edilerek; Kömür üretiminin rasyonelleştirilmesi, Yüksek Maden ve Sanayi Mektebinin Zonguldak ta açılışı, 121 sayılı 15 maddelik Kanun ile Havza-i Fahmiye Amele Kanununun kabulü, Kömürün nakli ve ormanların korunması, Kömür yan maddeleri sanayi, Kömür ihracı. gibi kömür havzasının ekonomik, sosyal ve teknik problemleri ele alınmış ve esasları belirlenmiştir. 1.1.9 Vasıtalı Müdahaleci Dönem: (1925-1936) Bu dönemde kurulan Havza İktisat Müdürlüğü ile ocakların kontrolünün yanında Devletin Havzaya doğrudan doğruya işletmeci olarak girmesi sonucunda yeni yasalarla; 1926 Yılında Türk Kömür Madenleri TAŞ nin kuruluşu, 1926 Yılında Kozlu Kömür İşleri TAŞ nin kurulması, 1926 Yılında Kireçlik Kömür Madenleri TAŞ nin kurulması, 1926 Yılında İş Bankası nın kurduğu Maden Kömürleri İşleri TAŞ nin Üzülmez de faaliyete başlaması, 1927 Yılında Kilimli Maden İşleri TAŞ nin kurulması, 1927 Yılında Amasra Kömür İstimar Mıntıkası TAŞ nin Amasra Vilayetinde kömür araması, Maadin Nizamnamesinin 2818 sayılı Maden Kanunu ile değiştirilmesi olarak başlıca değişiklikler yapılmıştır. 1.1.10 İşletmecilik Dönemi: (1936-1983) 31/03/1937 gün 3146 sayılı Hükümetle Ereğli Şirketi arasında akdedilen 28 Teşrinisani 1936 tarihli Satınalma Mukavelesinin Tasdikine Dair Kanun ve bu Kanunun eki Satınalma Mukavelesinin 1. maddesi hükmüne istinaden maden ocaklarının imtiyazları ile bunların işletilmesine bağlı menkul ve gayri menkuller devlete devir ve temlik ettirilmiştir. 11/06/1937 gün ve 3241 sayılı yasanın 1. maddesi hükmü ile Hükümetle Ereğli Şirketi arasında akdedilip 3146 numaralı Kanunla tasdik edilen mukavele mucibince Hükümete intikal eden madenlerle liman ve demiryollarına ait bilcümle tesisat mübaya değeri üzerinden; Hükümet tarafından işletilmekte olan Kozlu ve Kilimli demiryollarının tamamı 2805 numaralı Kanuna istinaden Etibank tarafından kurulacak bir müesseseye devredilmesi kabul edilmiştir. Ayrıca 30/05/1940 gün ve 3867 sayılı Kanunun 1. maddesi ile Amasra ve Ereğli arasındaki 3
sahada bulunan tüm ocakların devletçe işletilmesine karar verilmiştir. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ve müteakip beş yıllık kalkınma planlarında; Demir-Çelik ve E nerji Sanayisinin koklaşabilir kömür ihtiyacının karşılanmasına yönelik kömür havzasının genişletilmesi ile üretimin arttırılması projelerine yer verilmiştir. Türkiye Maden Kömürlerinin çağın tekniğinden yararlanılarak en iyi bir şekilde işletilmesi ve yönetimin ihtisaslaşmış kadrolarla tek merkezden yürütülmesini sağlamak amacıyla hazırlanıp, 22/05/1957 tarihinde kabul edilen 6974 sayılı kanunla kömür üretim faaliyetleri ile uğraşan Müesseseler Etibank tan ayrılıp, tüzel kişiliğe ve iktisadi bağımsızlığa sahip, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) bünyesinde toplanmıştır. 1.1.11 TTK nın Kurulması: (1983-...) Bakanlar Kurulu, 17/06/1982 tarih ve 2680 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanarak 11/04/1983 tarih ve 60 sayılı KHK ile İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşlarının yeniden düzenlenmesini kararlaştırmıştır. Bu düzenleme ile, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Ereğli Kömür İşletmeleri Müessesesi yerine, Kozlu, Karadon, Armutçuk, Üzülmez, Amasra İşletmelerinden oluşan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü nün kurulması öngörülmüştür. İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları hakkında 11/04/1983 tarih ve 60 sayılı KHK ve aynı kararnamenin geçici 6. maddesinin birinci fıkrasına ilişkin 21/07/1983 tarih ve 73 sayılı KHK nin değiştirilerek kabulü 19/10/1983 tarih ve 2929 sayılı kanunla kararlaştırılmıştır. Bu yasal düzenleme içinde Bakanlar Kurulu, 10/10/1983 tarih ve 96 sayılı KHK ile 17/06/1982 tarih ve 2680 sayılı kanunun verdiği yetkiye dayanarak Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü kurulmasını kararlaştırmıştır. 96 sayılı KHK 28/10/1983 tarih ve 18205 mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Kurumumuz Ana Statüsü 11/12/1984 tarih ve 18602 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. 12/03/2001 t arihinde Y üksek P lanlama Kurulu kararı ile onaylanan değişiklik ile de havza sınırları içindeki taşkömürünün yanı sıra diğer madenleri üretme ve ürettirme hakkını alarak faaliyet alanımız genişlemiştir. Kurumumuz 2007 yılında üretim faaliyetlerini Armutçuk, Amasra, Kozlu, Üzülmez ve Karadon Taşkömürü İşletme Müesseseleri ile yürütmüş bulunmaktadır. 1.2 SINIRLAR Zonguldak Taşkömürü Havzasının Osmanlı Devleti Dönemindeki imtiyaz alanı 17/01/1910 tarih ve 289 sayılı TESKERE-İ SAMİYE ce belirlenen alan olup, bu sınırlar daha sonra 07/09/1968 tarih ve 6/10692 sayılı kararnameyle 2.200 km 2 si denizde, 11.150 km 2 si karada olmak üzere toplam 13.350 km 2 lik bir alanı içine alacak şekilde belirlenmiştir. Yer yer taşkömürü varlıklarına rastlanan havzanın yeraltı zenginliği ve bu potansiyelin ülke ekonomisindeki yeri, Osmanlı Devletince belirlenerek bu imtiyaz alanı içinde her ne şekilde olursa olsun devletin izni olmaksızın arazi açmak, bina inşa etmek gibi faaliyetlerin tümünün T ESKERE-İ SAMİYE ce yasaklandığı son derece önemli bir görüş olarak t arihte yer almıştır. 1910 t arihli T ESKERE-İ SAMİYE sınırları, 19/06/1986 tarih ve 19139 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlükten kaldırılmıştır. 4
24/08/1989 tarih ve 20262 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan, Bakanlar Kurulunun 89/14248 sayılı kararı ile Taşkömürü Havzası sınırları yeniden düzenlenerek TESKERE-İ SAMİYE sınırları tekrar kabul edilmiştir. Ancak kabul edilen bu sınırlarımız içinde serbest kalacak bölgenin aramalara açılması ve diğer madenlerin ülke ekonomisine kazandırılması amacıyla imtiyaz sahasında küçülme ihtiyacı doğmuştur. Bu sebeple yapılan çalışmalar neticesinde 14/04/2000 tarih ve 2000/525 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile sınırlarımız küçültülerek; 3.000 km 2 si denizde, 3.885 km 2 si karada olmak üzere toplam 6.885 km 2 olarak yeniden düzenlenmiştir. Zonguldak taşkömürü havzası haritası çizelge (25) de verilmektedir. 1.3 İDARİ YAPI Bu kısımda, TTK nın oluşum yasaları, faaliyet konuları, karar organı ve örgüt yapısı verilmektedir. 1.3.1. Yasal Düzenleme Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) na bağlı bir müessese olarak faaliyette bulunan Ereğli Kömürleri İşletme Müessesesi (EKİ) 19/10/1983 tarih ve 2929 sayılı kanunla kaldırılarak yerine Armutçuk, Kozlu, Üzülmez, Karadon ve Amasra Taşkömürü İşletme Müesseselerini bünyesinde toplayan (TTK) Türkiye Taşkömürü Kurumu oluşturulmuştur. TTK nın kuruluşu 96 sayılı KHK de yeniden düzenlenmiş ise de; 8/6/1984 tarih ve 233 sayılı KHK ile 96 sayılı KHK yürürlükten kaldırılmış ve 233 sayılı KHK nin ekli listesinde yer alarak kuruluşu tamamlanmış olup, tescil ve ilanı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinin 28/12/1983 tarih ve 912 sayılı nüshasında yayınlanmıştır. 5
TTK, 233 sayılı KHK gereğince hazırlanan ve Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu tarafından kabul edilerek 11/12/1984 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan Türkiye Taşkömürü Kurumu Ana Statüsü hükümlerine göre faaliyetlerini sürdürmektedir. Yüksek Planlama Kurulunun 12/03/2001 tarihinde onaylayarak değişen Ana Statünün 4.maddesinde, TTK nın kurulmasındaki amacın genel sanayi ve enerji politikasına uygun olarak taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer maden rezervlerini en iyi şekilde değerlendirmek Yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak olduğu belirtilerek faaliyet konuları şöyle sıralanmıştır. 1) Teşekkülün amacının gerçekleştirilmesi için gereken her türlü arama etüt plan proje ve programlar yapmak, bunları takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleştirilmesini sağlamak, 2) Taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer madenlerin üretiminin gerçekleştirilmesi için gerekli her türlü yeraltı ve yerüstü sosyal ve sınai tesislerini kurmak işletmek veya işlettirmek, 3) Taşkömüründen kok, briket gibi diğer cins kömürler taşkömürü havzasındaki diğer madenlerden elde e dilebilir tüm tü revleri ür etmek, ürettirmek tüm ta li maddeleri yapmak, üretmek, ürettirmek, 4) 11 Haziran 1937 tarihli ve 3241 sayılı Ereğli Şirketinden alınan liman (Zonguldak) demiryolu ve madenlerle Kozlu ve Kilimli demiryollarının işletilmesi ve havzadaki deniz işlerinin tekel altına alınması ve 30 Mayıs 1940 tarih ve 3867 sayılı Ereğli Kömür Havzasındaki ocakların devletçe işlettirilmesi hakkındaki yasalarla Etibank a ve Ereğli Kömürleri İşletmesine verilmiş veya devredilmiş bulunan 6974 sayılı yasa ile TKİ Kurumuna intikal eden Taşkömürü madenlerini sınai tesisleri, liman ve demiryollarını ve konulmuş olan tekeli ve Ereğli Limanı ile Ereğli, Armutçuk demiryolunu işletmek ve işlettirmek, 5) Taşkömürünü ve taşkömürü havzasındaki diğer madenler ile bunlardan elde edilen türevlerinin ithalat ve ihracatını yapmak, 6) İştigal konusuna giren hususlarda gerekli sanayi tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek ve ürünlerini değerlendirmek, 7) İşletme çalışmalarında çıkan ürün ve artıkları değerlendirmek, 8) İştigal faaliyetleri için gerekli etüt, arama ve araştırma yapmak veya yaptırmak, 9) Konu ile ilgili kara ve deniz dahil her türlü nakliye, tahmil ve tahliye işleri yapmak veya yaptırmak, 10) Amaçları ile ilgili ithalat ve ihracat dahil her türlü ticari faaliyette bulunmak, ayni ve fikri haklar almak ve satmak, 11) Taşkömürü ile taşkömürü havzasındaki diğer madenleri işletmek veya işlettirmek, 12) Faaliyetlerini yürütmek için gerektiğinde istimlâk işlerini yapmak, 13) Bu hizmetlerin görülmesi ve geliştirilmesi için kaynaklar sağlamak ve arttırmak, 14) Gerektiğinde yurtiçinde veya yurtdışında ortaklıklar kurmak veya tasfiye etmek, kurulmuş ve kurulacak ortaklıklara iştirak etmek veya ayrılmak, 15) Müesseseler ve bağlı ortaklıklar arasında koordinasyonu sağlamak, 16) Müesseseler ve bağlı ortaklıkların bütçeleri ile fiyat, tarife ve yatırımlarının genel ekonomik ve madencilik sanayi ve enerji politikalarına uyumunu sağlamak, 17) Bu amaç ve faaliyet konuları ile ilgili olarak gayrimenkul almak, satmak, kiralamak, kiraya vermek, lehte, aleyhte rehin ipotek intifa, irtifak hakları gayrimenkul mükellefiyeti vs. hakları tesis etmek, 18) İstihdamı geliştirme çalışmaları kapsamında düzenlenen beceri kazandırma programlarının uygulanmasını sağlamak, 19) Kurulmuş ve kurulacak küçük ve orta büyüklükteki özel kuruluşlara idari ve teknik alanlarda rehberlik yapmak. 6
TTK bu amaç ve faaliyetlerini doğrudan doğruya ve müessese, bağlı ortaklık ve diğer birimleri eli ile yerine getirir. TTK nın amacı ve faaliyet konuları Yüksek Planlama Kurulu kararı ile değiştirilebilir. 1.3.2 Karar Organı Kurumumuzun en yüksek seviyede karar alma politikasını saptama yetki ve sorumluluğunu taşıyan Yönetim Kurulu, 233 sayılı KHK nın 6. maddesine göre 1 Başkan ve 5 üyeden oluşmaktadır. 1.3.3 Örgüt Yapısı Örgüt yapısı; Yönetim Kurulu, Genel Müdürlük, İdari ve Sosyal İşler, Hukuk Müşavirliği, Teftiş Kurulu, Fen-Tetkik ve Verimlilik, Personel, Muhasebe, Satınalma, Etüt Plan-Proje ve Tesis, İş Güvenliği ve Eğitim, Makine-İkmal, İnşaat-Emlak, İşletmeler, APK, Pazarlama ve Satış Dairesi Başkanlıkları, Maden Makineleri, Demiryolu-Liman, Enerji İşletme Müdürlükleri ile müesseselerimizden oluşmaktadır. 1.4. MÜESSESELER TTK; Zonguldak ve Bartın il sınırları içinde olmak üzere 5 müessesesi ile üretim faaliyetlerini sürdürmekte olup, batıdan başlayarak doğuya doğru, Armutçuk, Karadon, Kozlu, Üzülmez ve Amasra Taşkömürü İşletme Müesseseleridir. 1.4.1 Armutçuk Taşkömürü İşletme Müessesesi Havzanın en batısında yer alan bu müessesede; yarı koklaşabilir özellikte taşkömürü, Kandilli - Alacaağzı İşletmesinde üretilmektedir. Üretim çalışmaları ise 400 / - 500 katlarındaki panolarında büyük damarda sürdürülmektedir. Jeolojik yapısının karmaşıklığı, çalışılan damarların kalın, dik ve yangına elverişli olması, üretim faaliyetlerinin güçlükle yürütülmesine neden olmaktadır. Damar kalınlıkları 3-9 m arasında değişmekte olup, üretilen kömürler Armutçuk Taşkömürü İşletme Müessesesinde Armutçuk lavuarında yıkanmaktadır. 2011 yılında 628 m taşta ilerleme sağlanmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında yüklenici firma tarafından 5 ayda 38 m ile birlikte toplam 666 m galeri sürülmüştür. 1.4.2 Kozlu Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak ilinin 8 km batısında ve 12 km 2 lik bir alanda üretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Ülkemizin denizaltında taşkömürü üretimi yapan tek müessesesidir. Koklaşabilir özellikte taşkömürü üretimi, İhsaniye -İncirharman ı İşletmesinde yapılmaktadır. Üretim ve hazırlık çalışmaları + 230 / - 555 kotları arasında kalan panolarda 1,50-3,00 m. a rasında değişen kalınlıklardaki 5 ayrı kömür damarında sürdürülmektedir. Üretilen kömürler Zonguldak lavuarında yıkanmakta olup, 2006 yılında müessese bünyesinde ihale ile hizmet 7
alımı kapsamında yüklenici firma tarafından yaptırılan lavuarda ton bedeli karşılığında yıkattırılmaya başlanmıştır. 2011 yılında hazırlık çalışmaları kapsamında 617,35 m taşta ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 1.298 m. ilerleme, 64,85 m kuyu derinleştirilmesi ve 20 m. inset çalışması yapılmıştır. 1.4.3 Üzülmez Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak İline 7 km uzaklıkta ve 28 km 2 lik bir a landa ür etim f aaliyetlerini sürdürmektedir. Müessesede 2,00 4,00 m. arasında değişen kalınlıklarda, 7 ayrı kömür damarında bir kısmı önceden hazırlanmış panolardan olmak üzere koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi Asma - Dilaver İşletmesinde yapılmakta olup, kömür damarları kuzeyde normal güneyde ise dik yatımlıdır. Üretim çalışmaları -90 / -250 kotları arasında kalan panolarda yapılmakta ve üretilen kömürler Zonguldak lavuarında yıkanmakta olup, 2006 yılında müessese bünyesinde ihale ile hizmet alımı kapsamında yüklenici firma tarafından yaptırılan lavuarda ton bedeli karşılığında yıkattırılmaya başlanmıştır. 2011 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında, 326 m ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 866 m ile birlikte toplam 1.192 m galeri sürülmüştür. 1.4.4 Karadon Taşkömürü İşletme Müessesesi Zonguldak ilinin 15 km doğusunda ve 32 km 2 lik bir a landa ür etim f aaliyetlerini sürdürmektedir. Koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi Kilimli ve Gelik İşletmelerinde yapılmaktadır. Üretim çalışmaları; - 150 / - 480 kotları arasındaki panolarda ve 1,00 3,30 m. arasında değişen kalınlıklardaki 11 ayrı kömür damarında sürdürülmekte olup, üretilen kömürler Çatalağzı Lavuarında yıkanmaktadır. Müessese üretimini genelde Gelik antiklinalinin kuzeyinde, kuzeye eğimli damarlarda yapmaktadır. 2011 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında, 1.247 m taşta ilerleme yapılmıştır. Ayrıca yatırım programı kapsamında da yüklenici firma tarafından 26 m ku yu derinleştirilmesi, 20 m inset ve 184 havalandırma galeri ilerlemesi yapılmıştır. 8
1.4.5 Amasra Taşkömürü İşletme Müessesesi Maden havzasının en doğusunda yer alan bu işletmede; koklaşmaz nitelikteki taşkömürü, Amasra İşletmesinde üretilmekte ve bu üretilen kömürler Amasra Lavuarında yıkanmaktadır. Üretim çalışmaları -100 / -250 kotları arasında kalan panolarda; 1,70 3,50 m arası değişen kalınlıklarda 6 ayrı kömür damarında sürdürülmektedir. 2011 Yılında hazırlık çalışmaları kapsamında 395 m ilerleme yapılmıştır. 9
1.5 DÜNYADA VE ÜLKEMİZDE TAŞKÖMÜRÜ 1.5.1- KÖMÜRÜN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI Kömür; çoğunlukla karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan az miktarda kükürt ve nitrojen içeren, kimyasal ve fiziksel olarak farklı yapıya sahip maden ve kayaçtır. Diğer içerikleri ise kül teşkil eden inorganik bileşikler ve mineral maddelerdir. Bazı kömürler ısıtılınca ergir ve plastik hale gelirler. İşlemler sonucunda katran, likör ve çeşitli gazlar elde edilebilmektedir. Kömürleşme süreci ve yataklanma, nem içeriği, kül ve uçucu madde içeriği, sabit karbon miktarı, kükürt ve mineral madde içeriklerinin yanı sıra jeolojik, petrografik, fiziksel, kimyasal ve termik özellikler yönünden kömürler çok çeşitlilik gösterirler. Bu durum birçok ülkede kömürlerin birbirine benzer özellikler ve yakın değerler temelinde sınıflandırılmasını zorunlu kılmıştır. Kömür üretimi, kullanımı ve teknolojisinde ileri ülkeler öncelikle kendi kömürlerinin özelliklerine göre bir sınıflama yaptıkları gibi uluslararası genel bir sınıflama için ortak standartlar da geliştirmişlerdir. Değişik tipte kömürlerin kullanım amaçlarına göre uluslararası sınıflandırılmasında; ilk olarak 1957 yılında çeşitli ülkelerden üyelerin oluşturduğu Uluslararası Kömür Kurulunca birçok ülkeden temin edilen numuneler üzerinde yapılan çalışmalar, Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından da desteklenerek genel bir sınıflama yapılmıştır. Bu sınıflamada; kalorifik değer, uçucu madde içeriği, sabit karbon miktarı, koklaşma ve kekleşme özellikleri temel alınarak sert (taşkömürü) ve kahverengi (altbitümlü ve linyit) kömürler olarak iki ayrı sınıfa ayrılmıştır 1 : 1- Sert Kömürler (Taşkömürü-Hard Coal): Nemli ve külsüz bazda 24 M J/kg (5700 kcal/kg) üzerinde kalorifik değere haiz olan kömürdür. Uçucu madde içeriği, kalorifik değer ve koklaşma özelliklerine göre alt sınıflara ayrılır. 2- Kahverengi köm ürler ( Brown C oal): Nemli ve külsüz ba zda 24 M J/kg. ( 5700 kcal/kg) altında kalorifik değere haiz olan kömürdür. Toplam nem içeriği ve kalorifik değere göre alt sınıflara ayrılırlar Kömür üretimi ve ticaretinde IEA/OECD tarafından bu iki kategori kullanılmaktadır. IEA/OECD köm ür istatistiklerinde 1978 yılından itibaren kömür pazar analizleri ve tahminlerinde bu iki kategori alt sınıflara bölünmektedir. Taşkömürü: - Koklaşabilir Kömür: Yüksek fırınlarda kullanılabilir kalitede koklaşma özelliğine sahiptir. Metalurjik kömür olarak da adlandırılır. 1 IEA/OECD Coal Information Report, 1983 (DPT 2001, VIII. Beşyıllık Kalkınma Planı Kömür ÖİK Raporu ndan alınmıştır) 10
- Diğer bitümlü kömürler ve antrasit: Koklaşabilir kömür olarak sınıflandırılmayan taş kömürdür. Buhar kömürü (steam coal) olarak da adlandırılır. Şlam, mikst ve düşük kalitede diğer ürünler de bu sınıfa dahildir. Kahverengi kömürler (Brown Coal): - Yarı bitümlü kömür 17-24 MJ/kg (4.165-5.700 kcal/kg) arasında kalorifik değere haiz olan kömürdür. - Linyit 17 MJ/kg (4165 kcal/kg) altında kalorifik değere haiz olan kömürdür. Uluslararası genel kömür sınıflandırması Tablo-1 de, genel sınıflamada yer alan kömürlerin tanıtıcı özellikleri Tablo-2 de verilmiştir. Tablo-1 Uluslararası Genel Kömür Sınıflandırması A. TAŞKÖMÜRÜ (HARD COAL) B. KAHVERENGİ KÖMÜRLER (BROWN COALS) 1. KOKLAŞABİLİR KÖMÜRLER (Yüksek fırınlarda kullanıma uygun kok üretimine izin veren kalitede) 2. KOKLAŞMAYAN KÖMÜRLER a. Bitümlü Kömürler b. Antrasit 1. ALT BİTÜMLÜ KÖMÜRLER (4.165-5.700 kcal/kg arasında kalorifik değerde olup topaklaşma özelliği göstermez) 2. LİNYİT ( 4.165 kcal/kg ın altında ısıl değerde olup topaklaşma özelliği göstermez) Kaynak: IEA/OECD Coal Information Report, 1983 (DPT 2001, VIII. Beş yıllık Kalkınma Planı Kömür ÖİK Raporu ndan alınmıştır) Tablo-2 Genel Sınıflandırmada Yer Alan Kömürlerin Tanıtıcı Özellikleri KAHVERENGİ KÖMÜRLER TAŞKÖMÜRÜ LİNYİT ALT BİTÜMLÜ BİTÜMLÜ ANTRASİT Kahverengi Siyah Koyu siyah Parlak siyah Oksidasyonla veya Kırılgan, çabuk toz kurutma sonucunda ince Blok şeklinde kırılma halinde ufalanma parçalar ve toz halinde Merceksi kırılma ufalanma Masif, odunsu veya Masif Bantlı ve kompakt Sert ve dayanıklı üniform kilsi doku Isıl Değer: 4610 kcal/kg ın altında Uçucu madde miktarı ve nem içeriği yüksek Düşük karbon içeriği Isıl Değer: 4610-6390 kcal/kg arasında Uçucu madde ve nem içerikleri bitümlü kömürlerden daha yüksek Sabit karbon içeriği bitümlü kömürlerden düşük Isıl Değer: 5390-7700 kcal/kg arasında Uçucu madde miktarı ve nem içeriği düşük Sabit karbon içeriği yüksek Isıl Değer: 7.000 kcal/kg ın üstünde Uçucu madde miktarı ve nem içeriği düşük Sabit karbon içeriği yüksek Kaynak: Mervit RD., Coal Exploration, Mine Planning and Development (DPT 2001, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Kömür ÖİK Raporundan alınmıştır) 11
1.5.2-DÜNYADA TAŞKÖMÜRÜ 1.5.2.1 Genel Kömür, fosil kaynaklı yakıt olarak, yüzlerce yıldır enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Roma İmparatorluğu döneminde uluslararası kömür ticaretinin yapıldığı bilinmektedir. Kömür sadece 19. Yüzyılda sanayi devrimini ateşlemekle kalmamış, 20. Yüzyılda elektrik çağını başlatmıştır. 1960 lı yıllara kadar kömür dünyanın birincil e nerji kaynağı olarak önemini korumuş, 1960 lı yılların sonuna doğru yerini petrole bırakmış, ancak kömürün elektrik üretimindeki önemi anlaşılınca tekrar dünya enerji gündemindeki önemli konumunu kazanmıştır. Diğer taraftan petrol, doğal gaz gibi diğer fosil yakıtların, nükleer ve yenilenebilir enerji kaynakları gibi diğer alternatif kaynakların önemi de ihmal edilemez. Ancak günümüzde bu alternatif enerji kaynaklarının hiç birisi sorunsuz değildir ve uzun vadeli temin güvencesini sağlamamaktadır. Artan dünya nüfusu ve yaşam standartlarının yükselmesi enerjiye olan talebi de arttırmaktadır. Kömürün dünya genelinde yaygın ve büyük miktarlarda bulunması, artan enerji talebini karşılamak için emniyetli ve ekonomik fosil yakıt olması, kömürün önemini arttırmakta ve uluslararası piyasada büyük miktarlarda ticarete konu olan kaynak konumunu korumaktadır. 1.5.2.2 Dünya Taşkömürü Rezervleri Dünya toplam antrasit-bitümlü, alt-bitümlü kömürler ve linyit rezervlerinin 826 milyar ton olduğu ve bu rezerv toplamının 411 milyar tonunun antrasit-bitümlü kömür (taşkömürü) rezervleri olduğu belirtilmektedir (Tablo-3) Kömür rezervlerinin miktar olarak çokluğu yanında en önemli özelliği ise, coğrafi olarak hemen hemen dünyanın bütün bölgelerinde 100 den fazla ülkeye yayılmış ve 50 den fazla ülkede üretiliyor olmasıdır (Şekil-1). Kömür rezervleri birçok ülkede bulunmasına rağmen dünya köm ür r ezervlerinin % 75 i beş ülkede bulunmaktadır. En fazla rezerve % 27,6 payla A.B.D. sahiptir. Bunu % 18,2 payla Rusya, % 13,3 ile Çin, % 8,9 ile Avustralya ve % 7,0 payla Hindistan izlemektedir. Tablo-3 de dünya kömür rezervlerinin dağılımı Tablo-4 te ekonomik olarak işletilebilir dünya kömür rezervlerinin bölgeler itibariyle dağılımı verilmektedir. 12
Tablo-3 Dünya Kömür Rezervinin Ülkelere Göre Dağılımı ve Tükenme Ömürleri Milyon Ton Subbitümlü Ömür Toplam % Bitümlü ve Linyit (yıl) A.B.D. 108.501 128.794 237.295 27,6 241 Kanada 3.474 3.108 6.582 0,8 97 Meksika 860 351 1.211 0,1 130 Toplam Kuzey Amerika 112.835 132.253 245.088 28,5 231 Brezilya - 4.559 4.559 0,5 * Kolombiya 6.366 380 6.746 0,8 91 Venezüela 479-479 0,1 120 Diğer Güney ve Orta Amerika 45 679 724 0,1 * Toplam Güney &Orta Amerika 6.890 5.618 12.508 1,5 148 Bulgaristan 2 2.364 2.366 0,3 82 Çek Cumhuriyeti 192 908 1.100 0,1 22 Almanya 99 40.600 40.699 4,7 223 Yunanistan - 3.020 3.020 0,4 44 Macaristan 13 1.647 1.660 0,2 183 Kazakistan 21.500 12.100 33.600 3,9 303 Polonya 4.338 1.371 5.709 0,7 43 Romanya 10 281 291 9 Rusya Federasyonu 49.088 107.922 157.010 18,2 495 İspanya 200 330 530 0,1 73 Türkiye 529 1.814 2343 0,3 27 Ukrayna 15.351 18.522 33.873 3,9 462 İngiltere 228-228 13 Diğer Avrupa & Eurasia 1.440 20.735 22.175 2,6 317 Total Avrupa & Eurasia 92.990 211.614 304.604 35,4 257 Güney Afrika Cum. 30.156-30.156 3,5 119 Zimbabwe 502-502 0,1 301 Diğer Afrika 860 174 1.034 0,1 * Ortadoğu 1.203-1.203 0,1 * Toplam Ortadoğu ve Afrika 32.721 174 32.895 3,8 127 Avustralya 37.100 39.300 76.400 8,9 180 Çin 62.200 52.300 114.500 13,3 35 Hindistan 56.100 4.500 60.600 7,0 106 Endonezya 1.520 4.009 5.529 0,6 18 Japonya 340 10 350 382 Yeni Zelanda 33 538 571 0,1 107 Kuzey Kore 300 300 600 0,1 16 Pakistan - 2.070 2.070 0,2 * Güney Kore - 126 126 60 Orta Asya Pasifik 1.582 2.125 3.707 0,4 114 Toplam Asya Pasifik 159.326 106.517 265.843 30,9 57 Dünya 404.762 456.176 860.938 100,00 118 of which: European Union 155.926 222.603 378.529 44 184 OECD 248.836 233.573 482.409 56 92 Former Soviet Union 5.101 51.047 56.148 6,5 105 Other EMEs 86.725 141309 228.034 26,5 452 *500 yıldan fazla, %0,05 ten küçük (Kaynak: BP) 13
Tablo- 4 Kömür Rezervlerinin Kalitesine ve Bölgelere göre Dağılımı (Milyon Ton) Bitümlü Sub Bitümlü ve Linyit Toplam Yüzde (%) Ömür (Yıl) Kuzey Amerika 108.501 128.794 245.088 28,5 231 Orta ve Güney Amerika 6.890 5.618 12.508 1,5 148 Avrupa-Avrasya 92.990 211.614 304.604 35,4 257 Ortadoğu-Afrika 32.721 174 32.895 3,8 127 Asya-Pasifik 159.326 106.517 265.843 30,9 57 Dünya 404.762 456.176 860.938 100 118 Kaynak:BP Şekil-1. Dünya Kömür Rezervlerinin Bölgeler İtibari İle Dağılımı 1000000 milyon ton 100,0% 800000 600000 456176 400000 200000 29,8% 132253 1,8% 33,0% 211614 106517 4,0% 31,4% 404762 Bölgeler Total North America 112835 Total S. & Cent. America 6890 5618 Total Europe & Eurasia 92990 Total Middle East & Africa 174 32721 Total Asia Pacific 159326 Total World and bituminous bituminous and lignite Ülkelerin mevcut rezerv miktarları dikkate alındığında; son yıllarda Dünya kömür üretiminde önemli paya sahip olan Endonezya nın aynı üretim hızıyla devam etmesi halinde 17 yıllık bir ömre sahip olduğu görülmektedir. Endonezya kadar önemli bir kömür üreticisi olmasa da Vietnam için bu süre 3 yıldır. Dünya kömür rezervlerinin % 30,9 u Asya-Pasifik te, %28,5 i Kuzey Amerika da, % 3,8 i A frika da, % 18,2 si Rusya da bulunmaktadır. Dünya petrol rezervlerinin % 54,4 ü Ortadoğu da, %17,3 ü Orta-Güney Amerika da, %9,5 i Afrika da bulunmaktadır. Dünya doğalgaz rezervlerinin % 40,5 i Ortadoğu da, % 23,9 u Rusya da, % 5,3 ü Kuzey Amerika da,%7,9 u Afrika da bulunmaktadır. Rezerv miktarının çokluğu, kömürün uzun vadeli yeterliliğini beraberinde getirmektedir. Mevcut üretim seviyeleri ile, dünya görünür kömür rezervlerinin ortalama 120 yıllık bir sürede tüketileceği tahmin edilmektedir. Buna karşılık görünür petrol ve doğal gaz 14
rezervlerinin tükenme ömürlerinin mevcut üretim seviyeleri ile sırasıyla 45 ve 60 yıl süreceği tahmin edilmektedir. Bölgeler itibari ile fosil yakıtların tükenme ömürleri Tablo-5 te verilmiştir. Tablo-5. Fosil Yakıtların Tükenme Ömürleri (yıl) Bölge Petrol D. Gaz Kömür Kuzey Amerika 14,8 12,0 231,0 Orta ve Güney Amerika 93,9 45,9 148,0 Avrupa&Asya 21,7 60,5 257,0 Ortadoğu 81,9 -- Afrika 35,8 70,5 127,0 Asya&Pasifik 14,8 32,8 57,0 TOPLAM DÜNYA 46,2 58,6 118,0 Avrupa 8,8 14,0 44,0 OECD 13,5 14,7 56,0 Eski Sovyet Ülkeleri 25,6 77,2 474,0 Kaynak: BP 1.5.2.3. Dünya Kömür Üretimi Dünya kömür üretiminin türlere göre dağılımına bakıldığında taşkömürü üretiminin yıllar itibariyle artan talebe bağlı olarak sürekli arttığı linyit üretiminde ise küçük miktarda azalma olduğu görülmektedir.1990 yılında 3,49 milyar ton olan taşkömürü üretimi %71 artışla 2009 yılında 5,98 milyar ton olmuştur. Tablo- 6 da Dünya kömür üretiminin türlere ve yıllara göre değişimi verilmiştir. Tablo-6:Dünya kömür üretiminin yıllara göre değişimi (Bin Ton) Yıllar Taşkömürü Koklaşabilir Termal Toplam Linyit 1990 539.360 2.898.349 3.497.198 1.181.373 2000 480.327 3.127.707 3.608.034 906.809 2007 787.519 4.653.979 5.441.498 953.628 2008 793.776 5.000.191 5.793.967 964.797 2009 793.794 5.195.743 5.989.537 913.280 Ülkeler bazında incelendiğinde 2009 yılında Çin 2,97 milyar ton üretimiyle dünya taşkömürü üretiminin % 49,6 sını tek başına gerçekleştirmiştir. Diğer önemli taşkömürü üreticilerinden; ABD % 15,3 ünü, Hindistan % 8,8 ini, Avustralya % 5,6 sını, Endonezya % 4,4 ünü, Güney Afrika Cumhuriyeti % 4,1 ini, Rusya % 3,8 ini gerçekleştirmiştir. Bu 7 ülke Dünya taşkömürü üretiminin % 91,6 sını gerçekleştirmektedir. Tablo-7 de önemli taşkömürü üreticisi ülkelerin yıllara göre taşkömürü üretimleri koklaşabilir ve termal (buhar kömürü ) olarak verilmiştir. 15
Tablo-7:Ülkelerin Taşkömürü Üretimleri (Bin Ton) 2000 2008 2009 Ülkeler Koklaşabilir Termal Toplam Koklaşabilir Termal Toplam Koklaşabilir Termal Toplam Avustralya 103.750 135.679 239.429 140.108 185.267 130.600 204.642 335.242 Kanada 28.164 * 28.164* 28..344 * 28..344* 22.980 * 22.980* Çek Cumh. 8.136 * 8.136* 7..512 * 7..512* 5..900 * 5..900* Almanya 18.862 * 18.862* 10.554 * 10.554* 9.064 * 9.064* Polonya 17.222 86.109 103.331 12.024 72.321 84.345 8.540 69.495 78.035 A.B.D 54.287 839.685 893.972 57.367 949.855 1.007.222 46.559 872.157 918.716 G.Afr.Cumh. * 220.996 220.996* * 250.613 250.613 * 245.691 245.691* Kolombiya * 37.655 37.655* * 72.961 72.961 * 72.324 72.324* Hindistan 22.088 289.340 311.428 25.318 463.232 488.550 32.192 493.953 526.145 Endonezya 4.114 58.670 62.784 29.468 205.639 235.107 29.481 233.855 263.336 Kuzey Kore * 22.500 22.500* * 25.098 25.098* * 28.552 28.552* Vietnam * 11.609 11.609* * 38.826 38.826* * 42.143 42.143* Çin 123.748 1.107.326 1.231.074 384.962 2.349.459 2.734.421 412.389 2.559.024 2.971.413 Kazakistan 10.687 64.199 74.886 14.086 92.114 106.200 12.766 83.480 96.246 Rusya 51.035 101.503 152.538 54.402 168.030 222.432 55.911 172.691 228.602 Ukrayna 27.844 33.757 61.601 19.776 39.689 59.465 18.228 36.581 54.809 Diğer 10.390 118.679 129.0693 45.711 87.087 132.798 15.084 81.155 96.239 Dünya 480.327 3.127.707 3.608.034 793.776 5.000.191 5.793.967 793.794 5.195.743 5.989.537 *Dünya üretimi içindeki payları düşük olduğundan diğer kısmında gösterilmiştir.toplamda da düşük üretimler dikkate alınmamıştır. Demir-Çelik Sanayisinde kullanılan, Dünya koklaşabilir özellikteki taşkömürü üretimi 2009 yılında 793 milyon tondur. Bunun 412 milyon tonunu % 51,9 ile Çin in tek başına gerçekleştirmiştir. Avustralya % 16,4, Rusya % 7, ABD % 5,8, Hindistan % 4, Endonezya % 3,7 Kanada % 2,9 payları ile dünya koklaşabilir kömür üretimlerindeki önemli ülkelerdir. Bu 7 ülke koklaşabilir üretimin % 91,1 ini üretmektedir.genel taşkömürü üretimindeki payı düşük olmasına rağmen Kanada da önemli bir koklaşabilir kömür üreticisidir. Dünya koklaşabilir üretimini gerçekleştiren ülkeler ve yıllara göre üretim miktarındaki değişimler Tablo-8 de verilmiştir. Tablo-8: Koklaşabilir Üretimde Önemli Ülkeler ve Üretim Miktarları (Bin Ton) Ülkeler 1990 2000 2007 2008 2009 Avustralya 64.631 103.750 142.646 140.108 130.600 Kanada 27.660 28.164 28.126 28..344 22.980 Çek Cumhuriyeti 14.883 8.136 7.674 7..512 5.900 Almanya 44.577 18.862 13.753 10.554 9.064 Polonya 28.793 17.222 13.636 12.024 8.540 A.B.D 93.259 54.287 47.307 57.367 46.559 Hindistan 36.088 22.088 25.581 25.318 32.192 Endonezya 286 4.114 29.264 29.468 29.481 Çin 85.657 123.748 379.135 384.962 412.389 Kazakistan 29.983 10.687 12.407 14.086 12.766 Rusya 85.458 51.035 57.441 54.402 55.911 Ukrayna 62.283 27.844 21.534 19.776 18.228 Diğer 25.262 10.390 9.015 45.711 15.084 Dünya 539.360 480.327 787.519 793.776 793.794 16
Termik santrallerde, elektrik üretiminde, sanayi sektöründe ısıl amaçlı ve konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan termal taşkömüründe de Çin 2,55 milyar ton üretimiyle 2009 yılında dünya üretiminin % 49,2 sini gerçekleştirmiştir. Çin i %16,8 payla ABD, %9,5 ile Hindistan, %4,7 ile Güney Afrika Cumhuriyeti, %4,5 ile Endonezya, %3,9 ile Avustralya ve %3,3 payla Rusya izlemiştir. Bu yedi ülke dünya üretiminin % 91,9 unu gerçekleştirmiştir. Termal kömürde önemli üretici ülkeler ve üretim değerleri Tablo-9 da verilmiştir. Tablo- 9 Termal Taşkömürü Üretiminde Önemli Ülkeler ve Üretim Mik. ( Bin Ton) Ülkeler 1990 2000 2007 2008 2009 Avustralya 93.941 135.679 181.925 185.267 204.642 Polonya 118.943 86.1009 74.676 72.321 69.495 A.B.D 760.388 839.685 934.383 949.855 872.157 G.Afr.C. 165.492 220.996 246.058 250.613 245.691 Kolombiya 20.600 37.655 69.380 72.961 72.324 Hindistan 175.096 289.340 428.777 463.232 493.953 Endonezya 6.528 58.670 194.581 205.639 233.855 Kuzey Kore 33.150 22.500 23.860 25.098 28.552 Vietnam 4.638 11.609 42.546 38.826 42.143 Çin 965.077 1.107.326 2.087.293 2.349.459 2.559.024 Kazakistan 98.017 64.199 81.131 92.114 83.480 Rusya 152.056 101.503 160.437 168.030 172.691 Ukrayna 81.200 33.757 37.205 39.689 36.581 Diğer 317.164 118.679 91.727 87.087 81.155 Dünya 2.898.349 3.127.707 4.653.979 5.000.191 5.195.743 Elektrik üretiminde ve ısınma amaçlı kullanılan linyitte Almanya 169 milyon tonluk üretimiyle 1. sırayı almıştır. Ülkemiz de önemli linyit üreticisi ülkelerden biri olup, 2010 yılında 68,9 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir. Tablo-10 da Dünya linyit üretimi ve önemli linyit üreticisi ülkelerin üretim miktarları verilmiştir. Tablo-10 Önemli Linyit Üreticisi Ülkeler ve Üretim Miktarları (Bin Ton) 1990 2000 2007 2008 2009 2010 Avustralya 45.990 67.293 65.613 72.400 64.000 67.225 Çek Cum. 78.983 50.307 49.732 47.537 45.415 43.850 Almanya 357.468 167.691 180.409 175.313 169.857 169.403 Yunanistan 51.896 63.887 66.308 65.720 64.722 56.520 Polonya 67.584 59.484 57.538 59.668 57.108 56.510 Türkiye 79.914 77.619 71.291 68.659 65.750 68.971 A.B.D. 79.914 77.619 71.291 68.659 65.750 64.846 Rusya 134.385 87.786 71.143 82.530 68.158 75.969 Diğer 285.239 255.123 320.303 324.311 312.520 93.803 Dünya 1.181.373 906.809 953.628 964.797 913.280 697.097 Kaynak:IEA Avustralya Ekonomik Kaynaklar Bürosu (ABARE) verilerine göre 2008 yılı kömür üretimi 5.715 milyon tonu taşkömürü, 950 milyon tonu linyit ol mak üz ere toplam 6.665 17
milyon ton olduğu belirtilmektedir. Tablo-11 de 2008 yılına kadar olan dünya kömür üretim miktarları, ihracat miktarları ve 2009 yılı ve sonrası üretim ve ihracat tahminleri verilmiştir. Tablo-11: Dünya Kömür Üretimi ve İhracatının Sınıflara Göre Dağılımı (Milyon Ton) 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011* Coal d Production hard coal q Mt 5.087 5.306 5.715 5.900 6.050 6.225 brown coal Mt 937 945 950 955 937 920 Exports metallurgical coal Mt 210 227 238 211 231 250 thermal coal Mt 673 696 704 730 750 768 Abarare2009*Tahmin 1.5.2.4 Dünya Taşkömürü Tüketimi Taşkömürü olarak bakıldığında, 1990 yılında 3,47 milyar ton, 2000 yılında 3,71 milyar ton olan dünya toplam taşkömürü tüketiminin 2009 yılında 5,92 milyar ton seviyesine çıktığı görülmektedir. Tablo-12:Taşkömürü tüketiminde Önemli Ülkeler ve Tüketim Miktarları (Bin Ton) Ülkeler 1990 2000 2007 2008 2009 Avustralya 49.299 60.380 70.670 70.834 71.780 Kanada 18.886 22.503 12.812 12.326 7.847 Çek Cum. 20.060 10.717 9.760 9.428 7.919 Fransa 28.791 21.801 2.512 19.122 14.595 Almanya 86.965 68.963 70.097 64.067 53.525 İtalya 21.327 18.013 25.118 24.910 19.117 Japonya 114.960 153.190 187.000 184.189 164.780 Kore 44.776 66.548 92.044 102.723 106.101 Meksika 6.881 12.290 17.482 13.677 16.417 Hollanda 14.032 12.740 13.445 12.685 11.872 Polonya 120.231 83.371 85.336 82.668 75.949 İspanya 26.047 32.804 33.090 23.982 20.047 Türkiye 8.146 15.526 25.350 22.720 22.246 İngiltere 106.722 59.839 62.777 57.935 49.322 A.B.D. 736.926 892.126 955.157 951.307 856.248 G.Afr.C. 124.900 157.135 183.591 182.026 180.593 Brezilya 10.650 13.457 15.068 15.300 15.227 Honkong 8.928 6.058 12.261 11.345 12.369 Hindistan 211.533 338.729 500.094 545.360 591.718 Endonezya 1.943 5.600 27.499 33.772 33785 K.Kore 37.793 22.241 20.267 22.636 25.637 Malezya 1.936 3.298 16.519 17.717 15.858 M.Çin 17.230 42.055 59.358 56.971 60.278 Tayland 250 3.684 14.051 15.863 14.696 Vietnam 3.951 7.808 16.623 20.386 17.331 Çin 1.050895 1.214.798 2.454.333 2.683.179 3.085.576 Kazakistan 85.806 47.000 65.302 63.778 73.795 Rusya 240.033 142.222 142.034 148.763 135.913 Ukrayna 139.440 65.887 68.196 70.382 57.391 İsrail 3.720 10.591 13.294 12.940 12.642 Diğer 128.328 99.086 131.071 108.170 93.718 Dünya 3.471.385 3.710.460 5.402.211 5.661.161 5.924.292 18