TEKNOLOJİK İLERLEMENİN BELİRLEYİCİLERİ: NIC ÜLKELERİ İÇİN PANEL EŞBÜTÜNLEŞME VE PANEL NEDENSELLİK ANALİZLERİ

116 MALĐYE FĐNANS YAZILARI TEKNOLOJİK İLERLEMENİN BELİRLEYİCİLERİ: NIC ÜLKELERİ İÇİN PANEL EŞBÜTÜNLEŞME VE PANEL NEDENSELLİK ANALİZLERİ İsmet Göçer * Öz Teknolojik gelişme, ülkelerin ekonomik büyümesini arttıran en önemli faktörlerden biridir. Bu çalışmada teknolojik ilerlemenin belirleyicileri, yeni sanayileşmiş ülkeler (Newly Industrialized Countries: NIC) için, 1996-2012 dönemi verileri kullanılarak, panel eşbütünleşme ve panel nedensellik yöntemleriyle analiz edilmiştir. Analiz sonucunda teknolojik ilerlemenin en önemli belirleyicilerinin; Ar-Ge harcamaları, yüksek teknolojili ürün ihracatı, kişi başına düşen milli gelir, sağlık harcamaları, doğrudan yabancı yatırımları, toplam faktör verimliliği ve sabit sermaye stokundaki artışlar olduğu belirlenmiştir. * Yrd. Doç.Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın İktisat Fakültesi, Ekonomi ve Finans Bölümü Güney Kampusu Çakmar/AYDIN, E-Posta: igocer@adu.edu.tr

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 117 Anahtar Kelimeler: Teknolojik İlerleme, Ar-Ge, Yüksek Teknolojili Ürün. Jel Kodları: N70, O14, O32. Determinants of Technological Progress: Panel Cointegration and Panel Causality Analysis for NIC Countries Abstract Technological development is one of the most important factors of countries' economic growth. In this study determinant of technological progress analyzed for Newly Industrialized Countries by using 1996-2012 period data via panel cointegration and panel causality method. As a result of the analysis it was determinant that the most important factors of technological development are R&D expenditure, high technology product export, GDP per capita, health expenditure, foreign direct investment, total factor productivity and increases in the gross capital formation. Key Words: Technological Progress, R&D, High Tech Product. Jel Codes: N70, O14, O32. 1. GİRİŞ İktisat literatüründe ülkeler arasındaki teknoloji gelişme düzeyinin, ekonomik büyüme farklarının en önemli nedenlerinden biri olduğu ve uzun dönemde ekonomik büyümenin tek yolunun teknolojik ilerlemeden geçtiği, az gelişmiş ülkelerin, gelişmiş ülkeleri yakalayabilmesi için, teknolojik ilerlemeye önem vermeleri gerektiği ifade edilmektedir (Aydınonat, 2012). Ülkelerin gelişmesi, bilimsel ve teknolojik ilerlemeler sonucunda üretim maliyetlerinin düşmesi ve verimlilik artışıyla mümkün olmaktadır. Ekonomik büyümenin, doğal kaynak ve emeğe dayalı olmaktan çıkıp, ileri teknoloji ve verimliliğe dayalı hale geldiği 21.yy da gelişmekte olan ülkelerin önündeki en önemli sorun,

118 MALĐYE FĐNANS YAZILARI bu ileri teknolojiyi elde etme, üretme ve kullanma becerilerinin geliştirilmesidir (Potters vd. 2008). Teknolojik ilerleme, firmalara dış ticarette rekabet gücü kazandırırken, ülkede yerleşiklere daha kaliteli ürünleri, daha düşük fiyata alabilme imkânı sağlamaktadır. Bu yönüyle enflasyonu baskılayıcı bir yönünün de olduğu söylenebilir (Kiper, 2004: 64). Teknolojik ilerleme, ekonomik büyümenin lokomotifidir ve teknolojik ilerlemenin sağlanabilmesi için devletin aktif bir rol üstlenmesi gerekmektedir. Devlet yerel sanayiyi küresel piyasalarla, üretim ağları ve finansal piyasaları aracılığı ile entegre etmelidir (Breznitz, 2007). Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, teknoloji geliştirme veya transferine yönelik yoğun bir çaba içine girmediği sürece, ülkeler arsasındaki ayrışma devam edecek ve bu ülkelerin, gelişmiş ülkelere yakınsaması mümkün olmayacaktır. Gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler arasındaki teknoloji, maliyet, verimlilik ve rekabet gücü farklılığının arkasında; teknolojik gelişme hızındaki ve inovasyona yönelik faaliyetlerdeki yetersizlik, beşeri sermaye ve altyapı eksiklikleri, finansman sorunları, kurumsal ve yapısal sorunlar ile makroekonomik istikrarsızlıklar vardır (Kılıç vd. 2011). Günümüzde ülkeler arası rekabet üretimden çok, bilim ve teknoloji alanlarında yaşanmaktadır. Bu noktada ülkelerin sahip olduğu nitelikli iş gücü, teknolojik altyapı, Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerindeki başarı ve yoğunluk, bilgi-iletişim teknolojilerinin etkin ve yaygın kullanımı gibi kriterler önemli hale gelmektedir. Gelişmiş ülkeler bu seviyelere, Ar-Ge çalışmalarını arttırarak, bilgi üretimine ve bu bilginin ticarileştirilmesine çalışarak, iş gücünün niteliğini arttırıcı faaliyetlere önem vererek gelmiştir. Bu ülkeler Ar-Ge ve yenilik (inovasyon) çalışmalarına büyük fonlar ayırmaktadır. Çünkü bilgiye yapılan yatırım, yenilikçilik ve teknolojik ilerlemenin temelini oluşturmaktadır (OECD, 2007). Gelişmekte olan ülkeler için Ar-Ge ve inovasyon yoluyla teknolojik bilgi üretimi, ürün kalitesi ve standartlarının yükseltilmesi, üretim maliyetlerinin düşürülmesi ve ekonomilerin uluslararası düzeyde rekabet edebilir yapıya kavuşturulması oldukça önemlidir (Ergün, 2009).

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 119 Son dönemde tüm dünyada Ar-Ge faaliyetleri verimliliğin, büyümenin ve rekabet avantajının vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiştir. Özellikle teknoloji yoğun endüstrilerde ürün ömrü kısalmış ve teknoloji geliştirme maliyetleri artmıştır. Serbest piyasa ekonomisi içinde ekonomik gelişme ve kalkınma ancak uluslararası pazarlarda satılabilir nitelikte mal ve hizmet üretmekle mümkün olmaktadır. Teknoloji yatırımlarına gerekli önemi vermeyen firmalar, rekabet gücünü yitirmekte ve bir süre sonra piyasadan çekilmek zorunda kalmaktadır (Bourgeois ve Leblanc, 2002: 33). Bunun için firmaların Ar-Ge ye önem vermesi kaçınılmaz hale gelmiştir. OECD verilerine göre son dönemlerde gelişmiş ekonomilerdeki büyümenin yarıdan fazlası inovasyondan kaynaklanmaktadır. Günümüzde sermaye ve doğal kaynaklara dayalı karşılaştırmalı üstünlük, yerini bilgi ve teknolojideki üstünlüğe bırakmıştır (Arslan, 2009). 2023 yılında 500 milyar dolarlık ihracata ulaşmayı ve dünyanın ilk on ekonomisi arasına girmeyi hedefleyen Türkiye nin küresel düzeyde en önemli rakipleri arasında yer alan G. Kore, Malezya, Endonezya, Brezilya, G. Afrika, Singapur, Tayland ve Tayvan gibi ülkelerin teknolojik ilerleme, tasarım, Ar-Ge ve inovasyona verdikleri önem, uyguladıkları strateji, politika ve programların etkinliği her geçen gün artmaktadır (Vardan, 2009). Bu kapsamda çalışmada; teknolojik ilerlemenin belirleyicileri, yeni sanayileşmiş ülkeler (Güney Afrika, Meksika, Brezilya, Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Tayland ve Türkiye) için, 1996-2012 dönemi verileri kullanılarak, panel eşbütünleşme ve panel nedensellik yöntemleriyle analiz edilmiştir. Çalışmanın girişi takip eden ikinci bölümünde teorik çerçeveye yer verilmiş, üçüncü bölümde NIC ülkelerinde teknolojik ilerlemeyle ilgili temel bilgiler paylaşılmış, dördüncü bölümdeki literatüe özetini beşinci bölümdeki analiz kısmı takip etmiş, sonuç ve önerilerle çalışma tamamlanmıştır. Çalışma; incelenen konu ve analiz yöntemleri itibariyle oldukça güncel olup, dikkatleri bir kez daha teknolojik ilerlemenin sağlayıcılarına çekmesi ve literatüre bir katkı sağlaması beklenmektedir.

120 MALĐYE FĐNANS YAZILARI 2. TEORİK ÇERÇEVE Teknoloji; üretim süreci, yönetim, pazarlama ve satış sonrası desteklerle ilgili bilgi ve deneyimlerin toplam stoku (Kibritçioğlu, 1998) olarak veya bilimsel bilginin üretimde kullanılmasını kolaylaştıran bilgi, yetenek, metot ve donanımlar (Tschirky, 2003) olarak tanımlanabileceği gibi, bilginin, sanayideki işlemlerde sistematik olarak uygulamaya alınması (Zerenler vd. 2007) olarak da tanımlanabilmektedir. Romer (1986) ve Lucas (1988) öncülüğünde geliştirilen içsel büyüme modelinde bilgi, Ar-Ge faaliyetleri, beşeri sermaye ve teknolojik ilerleme, içsel kabul edilmiş ve ekonomik büyümenin temel dinamikleri olarak değerlendirilmiştir. Romer (1986), ekonomik büyümeyi içsel faktörlere ve özellikle teknolojik yenilik ve Ar-Ge faaliyetlerine dayandırmaktadır. Jones (2001), Romer in bu teorisine yaratıcı fikirler iktisadı adını vermektedir. Yaratıcı fikirler iktisadı, yüksek fayda sağlayacak çıktı üreterek, teknolojik yeniliklerin kaynağını oluşturmakta ve teknolojik düzeyde artışa yol açmaktadır (Tiryakioğlu, 2011). Lucas (1988), teknolojik gelişmeyi, yatırımlarla modele dâhil etmiştir. Lucas ın büyüme modelinde Ar-Ge harcamaları ve beşeri sermayenin teknoloji üzerindeki etkileri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu modelde teknolojik gelişme, piyasa teşviklerini yakından izleyen iktisadi karar birimlerinin girişimleriyle ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu modelde geleneksel büyüme modellerindeki pasif devlet anlayışı terk edilerek, Ar-Ge harcamalarını ve eğitimin gelişmesini teşvik eden, mülkiyet haklarını koruyan, piyasalarda iletişimi kolaylaştıran ve işlem maliyetlerini düşüren aktif bir devlet anlayışı ortaya konulmuştur (Çiftçi ve Aykaç, 2011). Teknolojik gelişmeler, yapılan Ar-Ge faaliyetleri sonucunda ulaşılan buluş, sermaye birikimi ve yenilikler şeklinde görülmekte (OECD, 2003) ve bu yolla kaynaklar daha verimli kullanılarak, ülkeler daha yüksek üretim ve tüketim düzeyine ulaşmakta, kişilerin yaşam standardı yükselmektedir (Miroslav vd. 2011). Firmaların Ar-Ge harcamaları konusunda daha istekli davranabilmesi için ülkelerde patent ve fikrî mülkiyet haklarını koruyucu yeterli yasal düzenlemenin yapılmış olması büyük önem taşımaktadır (Tiryakioğlu, 2011). Ülkelerin gerçekleştirdiği

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 121 icatların bir göstergesi olan patent sayısı, ülkenin Ar-Ge kapasitesini göstermesi ve Ar-Ge ye dayalı çıktısının ölçülmesini sağlaması yönüyle önemlidir. Bir ülkenin patent sayısı aynı zamanda, o ülkenin yenilikçilik potansiyelini de göstermektedir. Ar-Ge faaliyetleri sonucunda üretilen bir tasarım ve bunun üretim sürecinde kullanılması, üretimin maliyetini azaltarak, ihracatçı firmalara dış pazarlarda rekabet avantajı sağlamayacaktır (Özer ve Çiftçi, 2009; Amaghouss ve Ibourk, 2013). Teknolojik gelişme ve yenilik, ihracat artışı ve ekonomik büyümeyi arttırırken, firmaların kârlarının ve pazar paylarının artmasına da yardımcı olmaktadır. Firmaların beşeri ve fiziki sermaye oluşturmaları sonucunda meydana gelen dışsallıklar, ölçeğe göre artan getiri sağlayarak, uzun dönemli ekonomik büyümeyi desteklemektedir (Jones, 1995). Teknolojik ilerlemeyi hızlandıran en önemli faktörlerden biri de bilgi-iletişim teknolojilerindeki gelişmelerdir. Bu teknolojiler, üretim için gerekli bilgi akışını hızlandırarak bilgiye erişimi kolaylaştırmakta (OECD, 2000), çok uluslu firmaların iletişim ve koordinasyon maliyetlerini düşürmekte, zaman ve maliyet avantajları oluşturarak, mal ve hizmetlerin daha kısa sürede, daha düşük maliyetle üretilmesine imkân sağlamakta (Bongo, 2005) ve böylece teknolojik ilerlemeyi hızlandırmaktadır (Wangwe, 2007). Son on yıl içinde bilgi-iletişim teknolojilerinin yaygınlaşması, teknolojik ilerlemeler ve ekonomik büyüme üzerinde itici bir rol oynamıştır (OECD, 2007). İnovasyon, toplam faktör verimliliği ve kişi başına düşen milli gelir de teknolojik ilerleme ve ekonomik büyümenin önemli belirleyicileridir (Nemet, 2009). Ticari dışa açıklık ise teknolojik ilerlemenin hızlandırıcılarındandır. Çünkü serbest dış ticaret, firmaların iç ve dış piyasada rakiplerini arttıracak ve onları daha fazla Ar-Ge çalışmasına ve yenilik arayışına yönlendirecek, ülkede kaynak dağılım etkinliği sağlayacak ve ülkeler arasında bilgi ve teknoloji transferini hızlandıracaktır (Rivera-Batiz, 1995: 33-37). 3. NIC ÜLKELERİNDE DURUM

122 MALĐYE FĐNANS YAZILARI Son 20 yılda dünyanın ekonomik çekim merkezi kademeli olarak batıdan doğuya, kuzeyden güneye doğru kaymıştır (Woo, 2012). Bu kayma; bölgedeki gelişmekte olan ülkelerin işgücü niteliğindeki iyileşme ve teknolojik ilerlemeyle birlikte gün geçtikçe daha da belirginleşmektedir. Bu süreçte öne çıkan ülkeler, yeni sanayileşmiş ülkeler olarak adlandırılmaktadır. Teknoloji ve inovasyona yapılan yatırımlar, bu ülkelerin sanayileşmesini hızlandırmış ve diğer az gelişmiş ülkelerden ayrışmalarını sağlamıştır. Dünya ticaretinde Güney Kore, Çin, Hindistan, Tayland ve Malezya gibi yeni sanayileşmiş ülkeler başrollerde yer almaya ve bu ülkelere ait firmalar pek çok endüstri dalında dünya pazarlarında rekabet etmeye başlamıştır. Özellikle Çin ve Hindistan, Ar-Ge faaliyetlerine verdikleri önem ve bilgi ve teknoloji yoğun doğrudan yabancı yatırımlara sağladıkları desteklerle ön plana çıkmıştır. Dünyanın en hızlı büyüyen ekonomisi olan Çin in yakaladığı yüksek büyüme performansında, teknolojik ilerleme ve inovasyon kritik bir rol üstlenmektedir (Chandra vd. 2009: 3). Çin günümüzde büyük bir Ar-Ge platformu haline gelmiştir. Bu ülkenin sahip olduğu ucuz ve gittikçe niteliği artan işgücü, büyük bütçeli Ar-Ge yatırımları için bu ülkeyi cazip kılmaktadır. Çin de çok uluslu şirketlerin faaliyet yürüttüğü 1000 e yakın Ar-Ge merkezi bulunmaktadır (Vardan, 2009). Çin de yabancı yatırımcıları çekmek için kurulan özel ekonomik bölgelerin yanında çok sayıda teknoloji geliştirme merkezi de açılmıştır (Woo, 2012). Çin in yanı sıra Ar-Ge yatırımlarında ABD, Japonya gibi devletlerle yarışır hale gelen diğer bir ülke ise Hindistan dır. Bu ülke biyo-tarım, sağlıklı yaşam destek ürünleri, otomotiv, bilişim teknolojileri, yazılım ve bilişim teknolojilerine dayalı hizmet sektörleri açısından dünyada önemli bir yere sahiptir. Hindistan ın düşük maliyetli fikri mülkiyet sistemi, büyük çaplı Ar-Ge yatırımlarını cezbetmektedir. Hindistan Ar-Ge yatırımlarına ve teknolojik ilerlemeye özel önem vermektedir. Bu alanda yapılması gerekenlere 2007-2012 dönemi için hazırlanan on birinci beş yıllık kalkınma planında da yer verilmiştir. Bu plana göre söz konusu dönemde Hindistan da bilimsel bilgi havuzu kurulması, Ar-Ge çalışmalarının yapılabilmesi için gerekli olan altyapıların hazır-

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 123 lanması ve ülkenin teknolojide küresel anlamda rekabetçi özelliklerinin geliştirilmesinin gerekliliğine işaret edilmiştir. Hindistan da Ar-Ge faaliyetlerinin %80 i devlet tarafından, %20 si özel sektör tarafından yürütülmektedir (Deloitte, 2011). Malezya nın teknolojik ilerlemesi ve dış ticaret performansı büyük ölçüde yabancı yatırımlara bağlıdır. Başlangıçta yabancı elektronik firmalarının ülkesinde faaliyet göstermesine izin veren Malezya, bu yolla teknoloji transferini gerçekleştirmiş, zaman içinde bu teknolojiyi içselleştirerek, teknoloji yoğun ürün ihracatçıları arasında yerini almıştır. Bu ülkenin toplam ihracatı içinde elektrikli ev aletleri ve elektronik ürünler %50 ye yakın bir paya sahiptir. Doğrudan yabancı yatırımı çekmek için bölge ülkeleri ile rekabet halinde olan Malezya, bilgi ve ileri teknoloji tabanlı ekonomi hedefine ulaşabilmek, yüksek bilgi ve katma değer içeren sektörlere daha fazla yatırım çekebilmek için yoğun çalışmalar yürütmektedir (Yavuz, 2011). Singapur ve Tayland için de benzer süreçler söz konusudur. Afrika nın en büyük ekonomisi olan Güney Afrika; zengin hammadde kaynakları, güçlü tekstil, turizm, otomotiv, tarım sektörü ve oturmuş bir altyapıya sahiptir. Afrika kıtasının toplam sanayi üretiminin %40 ını, GSYİH sinin %25 ini, elektrik üretiminin %50 sini ve maden üretiminin ise %45 ini gerçekleştirmekte olan bu ülke aynı zamanda modern bir bankacılık ve finans sektörüne de sahiptir. Dünyadaki en önemli yirmi borsadan biri olan Johannesburg Borsası, bu ülkede yer almaktadır. Güney Afrika, ekonomik olarak son kırk yılda önemli değişimler yaşamıştır. Altın üretiminin düşmesiyle birlikte imalat sanayi, inşaat, elektrik, gaz ve su sektörleri ekonomide daha önemli hale gelmiştir. İmalat sanayiinin ekonomideki payı %18 düzeyindedir. Güney Afrika toplam GSYİH sinin %67 sini finansal hizmetler, sigortacılık, ulaştırma ve haberleşme sektörleri oluşturmaktadır. Ülkede ekonominin yükselen yıldızı haline gelen otomotiv sektörü, imalat sanayinin %29 unu, ihracatın %10 unu, GSYİH nın %7.5 ini oluşturmakta ve 36.000 kişiye istihdam sağlamaktadır. 70 ülkeye otomotiv ihracatı yapan Güney Afrika da BMW, Chrysler, Toyota, Ford, Nissan, Volkswagen, Fiat, Iveco, MAN ve Scania gibi firmalar, sağdan direksiyonlu araçlar için sürüş platformları,

124 MALĐYE FĐNANS YAZILARI yedek parçalar ve destek sistemleri üretmekte ve ihraç etmektedir (DEİK, 2011). Yeni sanayileşmiş ülkelerde son yıllarda onaylanan patent sayıları, Tablo 1 de sunulmuştur. Bu tablodaki bilgiler incelendiğinde; patent sayısının en yüksek olduğu ülkenin Çin olduğu, O nu Hindistan ve Brezilya nın izlediği görülmektedir. Son yıllarda ülkelerde genel olarak patent sayısının artma eğiliminde olduğu dikkat çekmektedir. Tablo 1: Yeni Sanayileşmiş Ülkelerde Patent Sayıları 1996 2000 2005 2010 2011 2012 Brezilya 8.994 9.763 9.904 10.030 10.137 10.040 Çin 10.032 10.857 12.063 12.877 13.174 13.319 Hindistan 9.055 9.052 10.102 10.591 10.652 10.710 Endonezya 8.293 8.266 8.367 8.637 8.672 8.706 Malezya 8.626 8.737 8.746 8.761 8.772 8.822 Meksika 8.818 9.477 9.577 9.587 9.551 9.513 G. Afrika 8.835 8.100 8.854 8.761 8.888 9.037 Tayland 8.425 8.527 8.755 7.569 8.275 7.983 Türkiye 6.829 8.141 7.044 8.119 8.322 8.491 Kaynak: WDI, IMF, OECD, Asya Kalkınma Bankası ve Ülke Raporları Bu ülkelerde Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payları Tablo 2 de yer almaktadır. Bu tablodaki bilgiler incelendiğinde; Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payının en yüksek olduğu ülke yine Çin dir. Bu ülkeyi Brezilya izlemektedir. Diğer ülkelerde genel olarak Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payının düşük olduğu, son yıllarda artma eğilimine girdiği görülmektedir. Tablo 2: Ar-Ge Harcamalarının GSYİH İçindeki Payı (%) 1996 2000 2005 2010 2011 2012 Brezilya 0.715 1.018 0.971 1.160 1.164 1.180 Çin 0.568 0.903 1.325 1.786 1.826 1.866 Hindistan 0.628 0.747 0.779 0.790 0.801 0.812

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 125 Endonezya 0.056 0.068 0.073 0.085 0.087 0.089 Malezya 0.216 0.469 0.617 0.569 0.690 0.710 Meksika 0.309 0.373 0.412 0.403 0.412 0.420 G. Afrika 0.505 0.689 0.901 0.978 0.963 0.977 Tayland 0.120 0.252 0.235 0.254 0.265 0.276 Türkiye 0.452 0.479 0.591 0.843 0.886 0.893 Kaynak: WDI, IMF, OECD, Asya Kalkınma Bankası ve Ülke Raporları İmalat sanayi ihracatı içinde yüksek teknolojili ürün ihracatının payı ile ilgili bilgiler Tablo 3 te sunulmuştur. Bu tablodaki veriler incelendiğinde; yüksek teknolojili ürün ihracatının imalat sanayi ihracatı içindeki payının en yüksek olduğu ülke Malezya dır. Bu ülkeyi Çin ve Tayland ın izlemektedir. Türkiye de ise bu oran oldukça düşüktür. Tablo 3: Yüksek Teknolojili Ürün İhracatının İmalat Sanayi İhracatı İçindeki Payı (%) 1996 2000 2005 2010 2011 2012 Brezilya 6.213 18.727 12.843 11.208 9.720 11.375 Çin 12.417 18.984 30.844 27.513 25.808 26.660 Hindistan 6.872 6.256 5.804 7.181 6.871 7.715 Endonezya 8.961 16.374 16.549 9.779 8.330 10.328 Malezya 44.413 59.569 54.646 44.521 43.390 44.828 Meksika 15.805 22.451 19.636 16.938 16.510 17.208 G. Afrika 5.651 7.001 6.656 4.281 5.112 5.942 Tayland 29.152 33.359 26.672 24.017 20.742 23.366 Türkiye 1.607 4.826 1.474 1.934 1.839 1.886 Kaynak: WDI, IMF, OECD, Asya Kalkınma Bankası ve Ülke Raporları 4. LİTERATÜR ÖZETİ Son yıllarda teknolojik ilerlemenin belirleyicileri üzerine yapılan çalışmalarda artış görülmektedir. Bu çalışmalarda Ar- Ge harcama yoğunluğu, firmalar ve ülkeler arası teknoloji yayılma süreçleri, fikri mülkiyet hakları ve teknoloji politikalarının yeniden düzenlenmesi konuları üzerinde durulmaktadır (Frantzen, 2003; Ülkü, 2004 ve Güloğlu ve Tekin, 2012). Bu çalışmaların seçilmiş bir özeti, tarih sırasına göre buraya alınmıştır.

126 MALĐYE FĐNANS YAZILARI Ülkü (2004), 1981-1997 verileriyle 20 OECD üyesi ve 10 OECD ye üye olmayan ülke için Ar-Ge, inovasyon ve kişi başına GSYİH arasındaki ilişkiyi, panel veri analizi yöntemiyle incelemiştir. Her iki ülke grubunda da inovasyonla kişi başına GSYİH arasında pozitif ve güçlü bir ilişki bulunurken, OECD ülkelerinde inovasyonların, Ar-Ge yatırımları tarafından desteklendiği bulgusuna ulaşılmıştır. Özer ve Çiftçi (2009), OECD ülkeleri açısından Ar-Ge harcamaları ile toplam ihracat, bilgi-iletişim teknolojileri ihracatı ve yüksek teknolojili ürün ihracatı arasındaki ilişkiyi, 1990-2005 dönemi için, panel veri tekniğiyle incelemiş ve Ar-Ge harcamaları ile ihracat arasında pozitif ve yüksek bir ilişkinin olduğu yönünde bulgulara ulaşmıştır. Kooshki ve Ismail (2011), OECD, BRIC, NIC ülkelerinde bilgi-iletişim teknolojilerinin büyüme ile ilişkisini, Cobb-Douglas üretim fonksiyonu çerçevesine, GMM yöntemiyle, 1990-2008 dönemi verileriyle araştırmıştır. Analiz sonuçları, bilgi-iletişim teknolojilerinin, büyüme üzerinde pozitif etkiye sahip olduğunu göstermiştir. Kılıç vd. (2011), teknoloji ve inovasyonun ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini, Türkiye için araştırdığı çalışmasında, Türkiye de Ar-Ge ye yapılan harcamaların giderek artmasının, büyümeyi olumlu yönde etkilemekte olduğunu belirtmiştir. Çalışmada ayrıca Ar-Ge ve yenilik alanındaki yerel kapasitelerin harekete geçirilmesinin gerektiği, sanayinin uluslararası rekabet edebilir bir yapıya kavuşturulması için, teknolojik bilgi üretilmesi, bu bilgilerin ticarileştirilmesi, teknoloji yoğun yatırım ve girişimciliğin desteklemesinin önemli olduğu, Ar-Ge ve inovasyon desteklerinin belirlenmesinde, ülkenin uluslararası rekabet gücünün yüksek olduğu sektörlere öncelik verilmesinin yararlı olacağı ifade edilmiştir. Woo (2012), gelişmekte olan 16 ülke için 2007 yılı verileriyle yaptığı yatay kesit regresyon analizinde, bu ülkelerde teknolojik uzmanlaşma %1 oranında arttığında, toplam faktör verimliliğinin %0.17 oranında arttığını belirlemiştir.

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 127 Güloğlu vd. (2012), G7 ülkelerinde teknolojik ilerlemenin belirleyicilerini, 1991-2009 dönemi için panel Poisson regresyon yöntemiyle incelemiştir. Teknolojik ilerlemenin, üçlü patent sayısıyla temsil edildiği bu çalışmada açıklayıcı değişken olarak; Ar- Ge harcamaları, yüksek teknolojili ürün ihracatı, telif hakkı ödemeleri, faiz oranları, doğrudan yabancı yatırımları ve ticari dışa açıklık verileri kullanılmıştır. Analiz sonucunda bu ülkelerde teknolojik ilerlemenin en önemli belirleyicilerinin; Ar-Ge harcamaları, yüksek teknolojili ürün ihracatı, telif hakkı ödemeleri, doğrudan yabancı yatırımları ve ticari dışa açıklık olduğu, yüksek faiz oranlarının teknolojik ilerlemeyi negatif etkilediği tespit edilmiştir. Teknolojik ilerlemeyi Ar-Ge harcamalarındaki %10 luk artışın %2.5 oranında, yüksek teknolojili ürün ihracatındaki %10 luk artışın %0.8 oranında, doğrudan yabancı yatırımlarındaki %10 luk artışın %0.4 oranında ve ticari dışa açıklıktaki %10 luk artışın %0.1 oranında arttırdığı belirlenmiştir. Güloğlu ve Tekin (2012), yüksek gelirli OECD ülkelerinde Ar-Ge harcamaları, yenilik ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi 1991-2007 verileriyle GMM ve panel VAR yöntemleriyle incelemiştir. Çalışmanın sonucunda, Ar-Ge yatırımlarının, teknolojik değişimin Granger nedeni olduğu, teknolojik değişimin de ekonomik büyümeyi arttırdığı bulgularına ulaşılmıştır. 5. ANALİZ 5.1. Veri Seti Bu çalışmada NIC ülkelerinde teknolojik ilerlemenin belirleyicileri olarak Tablo 4 teki değişkenler kullanılmıştır: Tablo 4: Veri Seti Değişken Sembol Temsil Eden Değişken Kullanımı Kaynak Kullanılış Amacı Referans Alınan Çalışmalar Teknolojik İlerleme Tİ Yerli ve yabancı toplam patent sayısı Logaritmik Dünya Bankası WDI Bağımlı Değişken Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012) Ar-Ge Harcamaları AG Kamu ve özel sektör toplam Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payı Oran Dünya Bankası WDI, Asya Kalkınma Bankası Ar-Ge harcamalarının teknolojik ilerlemeye etkilerini tespit edebilmek Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012)

128 MALĐYE FĐNANS YAZILARI Yüksek Teknolojili Ürün İhracatı YT Yüksek teknolojili ürün ihracatının imalat sanayii ihracatı içindeki payı Oran Dünya Bankası WDI Yüksek teknolojili ürünlerin ihracatının, teknolojik ilerlemeye etkilerini belirlemek Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012) Kişi Başına Milli Gelir PPP Satın Alma Gücü Paritesine Göre Kişi Başına Milli Gelir (Dolar) Logaritmik Dünya Bankası WDI Ekonomik olarak rahatlayan kişilerin daha fazla bilimsel çalışma yapma durumlarını test etmek Nemet, (2009) Sağlık Harcamaları SH Toplam sağlık harcamalarının GSYİH içindeki payı Oran Dünya Bankası WDI Beşeri sermayeye yapılan yatırımların, teknolojik ilerleme üzerindeki etkilerini belirlemek Çetin ve Ecevit, (2010) Eğitim Harcamaları EH Toplam eğitim harcamalarının GSYİH içindeki payı Oran Dünya Bankası WDI ve OECD Beşeri sermayeye yapılan yatırımların, teknolojik ilerleme üzerindeki etkilerini belirlemek Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012) Doğrudan Yabancı Yatırımlar DYY Doğrudan Yabancı Yatırım Stoku (Milyar Dolar) Logaritmik UNCTAD Yabancı firmaların sağladığı teknoloji transferlerinin, ülkelerin teknolojik ilerlemeleri üzerindeki etkilerini görebilmek Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012) Toplam Faktör Verimliliği TFV Toplam Faktör Verimliliği Endeksi Logaritmik Penn World Table Ülkelerde artan verimliliğin, teknolojik ilerlemeye etkilerini görebilmek Nemet, (2009) Sabit Sermaye Stoku SSS Gayrisafi Sabit Sermaye Oluşumu (Milyar Dolar) Logaritmik Penn World Table Toplam yatırım harcamalarının, teknolojik ilerlemeye etkilerinin belirlenmesi Lucas, (1988) Ticari Dışa Açıklık TDA İhracat ve ithalat toplamının, GSYİH ya oranı Oran UNCTAD Serbest dış ticaretin rekabet yaratarak, teknolojik ilerlemeyi etkileme derecesini belirlemek Rivera-Batiz (1996); Kose vd. (2009); Güloğlu ve Tekin, (2012); Güloğlu vd. (2012) 5.2. Bu çalışmada teknolojik ilerlemenin belirleyicilerini incelerken, seriler arasında çoklu doğrusal bağlantı sorunuyla karşılaşmamak için, her bir açıklayıcı değişkenin teknolojik ilerleme üzerindeki etkileri ayrı ayrı analiz edilmiştir ve bu doğrultuda aşağıdaki modeller tahmin edilmiştir: 1: 2: 3: 4:

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 129 5: 6: 7: 8: 9: 5.3. Yöntem Çalışmanın örneklemini oluşturan ülkeler oldukça geniş bir coğrafyaya dağılmış ve heterojen bir yapıya sahip olduğu için serilerin durağanlığı, yatay kesitler arasındaki heterojeniteyi göz önünde bulunduran Im, Pesaran ve Shin (2003) panel birim kök testiyle incelenmiştir. Seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığı, yine yatay kesitler arasındaki heterojen yapıyı göz önünde bulundurduğu için Perdroni (2004) panel eşbütünleşme testi ile incelenmiştir. Seriler arasındaki nedensellik ilişkisi, Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) tarafından geliştirilen Panel Fisher testiyle incelenmiştir. Eş bütünleşme katsayıları Breitung (2005) iki aşamalı en küçük kareler yöntemiyle tahmin edilmiştir. 5.4. Panel Birim Kök Testi Bu çalışmada, analize dâhil edilen ülkeler homojen olmadığı için, serilerin durağanlıkları Im, Pesaran, Shin (2003) (IPS) testleriyle sınanmıştır. Bu test aşağıdaki modeli kullanmaktadır: Burada hata düzeltme terimi (error correction term) olup, olduğunda, serinin durağan, olduğunda ise birim köke sahip, yani durağan olmadığı anlaşılmaktadır. IPS testi, lerin yatay kesit birimleri için farklılaşmasına, yani heterojen panel yapısına izin vermektedir. Testin hipotezleri:

130 MALĐYE FĐNANS YAZILARI bütün yatay kesit birimleri için. Yani seri dura- H 0 : ğan değildir. en az bir yatay kesit birimi için. Yani seri dura- H 1 : ğandır. Test sonucunda elde edilen olasılık değeri 0.05 ten küçük olduğunda, H 0 reddedilmekte ve serinin durağan olduğuna karar verilmektedir. IPS panel birim kök testi yapılmış ve elde edilen sonuçlar, Tablo 5 te sunulmuştur. Değişken Tablo 5: IPS Panel Birim Kök Testi Sonuçları Düzey Değerleri Birinci Farkları Değişken Düzey Değerleri Birinci Farkları Tİ -0.77(0.21) -8.33(0.00)* EH 0.61(0.73) -4.08(0.00)* AG -0.50(0.30) -5.04(0.00)* DYY 2.81(0.99) -4.94(0.00)* YT 0.48(0.68) -4.10(0.00)* TFV -1.18(0.11) -6.83(0.00)* PPP 4.84(1.00) -7.05(0.00)* SSS 3.61(0.99) -2.02(0.02)** SH 4.30(1.00) -5.83(0.00)* TDA -0.06(0.47) -5.25(0.00)* Not: Parantez içindekiler olasılık değerleridir. * ve ** sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde durağanlığı ifade etmektedir. Tablo 5 teki test sonuçları incelendiğinde, serilerin düzey değerlerinde durağan olmayıp, birinci farkları alındığında durağan hale geldikleri, yani I(1) oldukları görülmektedir. Bu durumda seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığının araştırılmasına geçilebileceğine karar verilmiştir. 5.5. Panel Eşbütünleşme Testi Pedroni (2004), heterojen yatay kesitler için seriler arasındaki eşbütünleşmenin varlığını test etmeye yönelik bir panel eşbütünleşme testidir. Testin boş hipotezi seriler arasında eşbütünleşme yok şeklindedir. Pedroni (2004) çalışmasında yedi farklı test istatistiği geliştirmiştir. Bu testin, birden fazla açık-

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 131 layıcı değişkene ve eşbütünleşme vektörünün yatay kesitler arasında heterojenliğine izin vermesi, güçlü yönleri olarak kabul edilmektedir (Asteriou ve Hall, 2007: 373). Bu çalışmada seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığını araştırmak için, Perdroni (2004) testi yapılmış ve elde edilen sonuçlar, Tablo 6 da sunulmuştur. Tablo 6: Pedroni (2004) Panel Eşbütünleşme Testi Sonuçları Panel Grup Panel v- İstatistiği - İsta- Panel PP- İstatistiği Panel ADF- İstatistiği - İsta- Grup PP- İstatistiği Grup ADF- İstatistiği 1 2 3 4 5 6 7 8 9 tistiği tistiği 0.66(0.25) -1.31(0.09) -2.07(0.01)* -3.50(0.00)* -0.38(0.35) -3.43(0.00)* -1.16(0.87) 0.32(0.62) -2.87(0.00)* - 1.63(0.05)** 1.53(0.93) -4.57(0.00)* -0.32(0.62) -0.07(0.47) -1.20(0.11) -2.18(0.01)* 0.81(0.79) -3.12(0.00)* 0.96(0.16) -1.72(0.04)* -2.55(0.00)* -3.16(0.00)* -0.40(0.34) -4.15(0.00)* -0.62(0.73) -0.004(0.49) -1.93(0.02)* -2.10(0.01)* 0.54(0.70) -5.03(0.00)* -0.84(0.80) 0.28(0.61) -1.67(0.04)* -1.85(0.03)* 0.90(0.81) -4.71(0.00)* 0.64(0.25) -0.75(0.22) -3.50(0.00)* -3.22(0.00)* 0.33(0.63) -5.10(0.00)* -1.74(0.95) 0.23(0.59) -1.73(0.04)* -2.21(0.01*) 0.89(0.81) -3.95(0.00)* -0.15(0.56) 0.70(0.76) -1.20(0.11) -2.81(0.00)* 1.15(0.87) -4.50(0.00)* - 4.39(0.00)* - 2.89(0.00)* - 3.53(0.00)* - 3.96(0.00)* - 4.23(0.00)* - 3.83(0.00)* - 3.85(0.00)* - 4.28(0.00)* - 5.07(0.00)* Not: * ve ** sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde eşbütünleşme ilişkisinin varlığını ifade etmektedir. Tablo 6 incelendiğinde, her model için en az bir istatistiğe göre seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin var olduğu görülmektedir. Bu durumda seriler uzun dönemde birlikte hareket etmektedir. Yani seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi vardır. Böylece bu serilerin düzey değerleriyle yapılacak tahminler, sahte regresyon problemi içermeyecektir.

132 MALĐYE FĐNANS YAZILARI 5.6. Panel Nedensellik Analizi Bu çalışmada seriler arasındaki nedensellik ilişkisi, zaman serilerindeki Toda-Yamamoto (1995) nedensellik testi mantığına dayanan ve Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) tarafından geliştirilen Panel Fisher testiyle incelenmiştir. Bu testin üstün yanı; serilerin düzey değerlerinin kullanılarak daha fazla bilgi içermelerini sağlanması ve I(0) ve I(1) serilerin birlikte analize dâhil edilebilmesidir. Bu yöntemde ilk aşama; standart bir Panel VAR tahmini yapılarak, uygun gecikme uzunluğu (p) belirlenmektedir. İkinci aşamada, p gecikmeye, en yüksek bütünleşme derecesine sahip değişkenin bütünleşme seviyesi (d max ) ilave edilmektedir. Üçüncü aşamada, (p+d max ) gecikme için serilerin düzey değerleriyle aşağıdaki Panel VAR modeli tahmin edilmektedir: Tahmin sonuçlarına k i gecikme için modifiye edilmiş Wald (MWALD) testi uygulanmaktadır. Denklem (2) için testin H 0 hipotezi, Y den X e doğru bir nedensellik ilişkisinin olmadığı şeklindedir. Çalışmada Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) Panel Fisher testi yapılmış ve elde edilen sonuçlar, Tablo 7 de sunulmuştur. Tablo 7: Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) Panel Fisher Nedensellik Testi Sonuçları Gecikme Uzunluğu Panel Fisher Test İstatistiği Karar p LM Testi White Testi p+d max 1 2.63(0.62) 17.14(0.14) 2 47.21(0.00)* AG den Tİ ye ne-

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 133 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2 7.92(0.09) 39.45(0.02) 3 2 4.52(0.34) 57.46(0.056) 3 1 7.67(0.10) 24.26(0.18) 2 1 1.54(0.81) 20.33(0.061) 2 1 1.50(0.82) 20.32(0.061) 2 1 7.10(0.13) 40.22(0.01) 2 2 2.47(0.64) 55.89(0.02) 3 1 4.68(0.32) 24.96(0.15) 2 75.78(0.00)* 21.46(0.25) 69.61(0.00)* 49.68(0.00)* 41.40(0.00)* 34.40(0.01)** 18.66(0.41) 23.94(0.15) 37.24(0.00)* 41.05(0.00)* 25.63(0.10) 67.03(0.00)* 28.67(0.05)*** 31.70(0.02)** 45.20(0.00)* 23.59(0.16) 14.81(0.67) densellik ilişkisi vardır. Tİ den AG ye nedensellik ilişkisi vardır. YT den Tİ ye nedensellik ilişkisi yoktur. Tİ den YT ye nedensellik ilişkisi vardır. PPP den Tİ ye nedensellik ilişkisi vardır. Tİ den PPP ye nedensellik ilişkisi vardır. SH den Tİ ye nedensellik ilişkisi vardır. Tİ den SH ye nedensellik ilişkisi yoktur. EH den Tİ ye nedensellik ilişkisi yoktur. Tİ den EH ye nedensellik ilişkisi vardır. DYY den Tİ ye nedensellik ilişkisi vardır. Tİ den DYY ye nedensellik ilişkisi yoktur. TFV den Tİ ye nedensellik ilişkisi vardır. Tİ den TFV ye nedensellik ilişkisi vardır. SSS den Tİ ye nedensellik ilişkisi vardır. Tİ den SSS ye nedensellik ilişkisi vardır. TDA dan Tİ ye nedensellik ilişkisi yoktur. Tİ den TDA ya nedensellik ilişkisi yoktur. Not: Gecikme uzunluğunun belirlenmesinde Akaike bilgi kriteri temel alınmış, belirlenen gecikme uzunluğunda otokorelasyonun varlığı LM testiyle, değişen varyansın varlığı White testiyle incelenmiştir. Parantez içindekiler olasılık değerleridir. *, ** ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde nedensellik ilişkisinin varlığını ifade etmektedir. Tablo 7 deki sonuçlar incelendiğinde; 1 de Ar-Ge harcamalarıyla teknolojik ilerleme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin var olduğu görülmektedir. Bu sonuç, teorik beklentilerle uyumludur. Çünkü artan Ar-Ge harcamaları, yeni buluşlar için kaynak sağlayacak, bu kaynaklar kullanılarak daha fazla buluş

134 MALĐYE FĐNANS YAZILARI gerçekleştirilebilecek ve daha fazla patent başvurusu olacaktır. Diğer taraftan teknolojik ilerleme arttığında, ekonomi büyüyecek ve Ar-Ge harcamalarına daha fazla kaynak aktarılabilecektir. Ayrıca, elde edilen her bir patent hakkı, yapılan Ar-Ge harcamalarının somut bir sonucu olacağı için, devlet ve firmalar bu durumda yapılan Ar-Ge harcamalarının boşa gitmediğini görecek ve Ar-Ge ye kaynak ayırmada daha istekli davranacaktır. 2 de teknolojik ilerlemenin, yüksek teknolojili ürün ihracatının nedenseli olduğu tespit edilmiştir. Bu da teorik beklentilerle uyumlu bir sonuçtur. Çünkü artan teknolojik ilerleme sonucunda yüksek teknolojili ürün üretimi ve ihracatı artacaktır. 3 te kişi başına düşen milli gelir ile teknolojik ilerleme arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi olduğu belirlenmiştir. Ulaşılan bu sonuç akla yatkındır. Çünkü ülkeler ancak belirli bir gelir düzeyine ulaştıktan sonra, teknolojik ürün geliştirebilecek seviyeye gelmekte, diğer taraftan artan teknolojik ilerleme de kişi başına milli geliri pozitif yönde etkilemektedir. 4 te sağlık harcamalarının, ülkelerin beşeri sermayesini iyileştirerek, teknolojik ürün geliştirmelerine ve teknolojik ilerlemelerine katkı sağladığı görülmektedir. 5 te eğitim harcamalarından teknolojik ilerlemeye doğru bir nedensellik ilişkisi belirlenemezken, teknolojik ilerlemenin ülkelerde eğitime ayrılan kaynakları olumlu yönde etkilediği görülmüştür. 6 da ülkeye gelen doğrudan yabancı yatırımları arttıkça, ülkenin teknolojik ilerlemesinin bundan olumlu etkilendiği görülmüştür. Bu sonuçtan hareketle; ülkelerin teknolojik ilerlemesini hızlandırmanın en kısa ve etkili yöntemlerinden birinin, ülkeye daha çok yabancı yatırımı çekmek olduğu söylenebilir. 7 de toplam faktör verimliliği ile teknolojik ilerleme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin var olduğu görülmektedir. Yani artan teknoloji, ülkelerde verimliliği de beraberinde getirmektedir. 8 de sabit sermaye yatırımları ile teknolojik ilerleme arasında iki yönlü nedensellik ilişkinin olduğu görülmektedir. Son modelde ise teknolojik ilerleme ile ticari dışa açıklık arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi tespit edilememiştir. Dış dünyayla daha fazla karşı karşıya gelen firmaların, rekabet edebilmek için teknoloji yatırımlarına ve Ar-Ge harcamalarına daha fazla kaynak ayırması ve bunun da ülkenin teknolojik ilerlemesini olumlu yönde etkilemesi beklenir-

Yıl: 27 Sayı: 100 Ekim 2013 135 di. Bu noktada analizin daha farklı değişkenler kullanılarak yapılması gerektiği değerlendirilmektedir. 5.7. Eşbütünleşme Katsayılarının Tahmini Bu çalışmada eşbütünleşme katsayıları, Breitung (2005) iki aşamalı en küçük kareler (Two Step Least Squares: TSLS) yöntemi kullanılarak tahmin edilmiştir. Bu yöntem; eşbütünleşik serilerle yapılacak uzun dönem katsayısı tahminlerinde kullanılan, VAR modeline dayalı, zaman boyutu küçükken FMOLS (Fully Modified Ordinary Least Square: Tam Değiştirilmiş En Küçük Kareler) ve DOLS (Dynamic Ordinary Least Square: Dinamik En Küçük Kareler) yöntemlerinden daha etkin sonuçlar üretebilen bir tahmincidir (Breitung, 2005). Çalışmada eşbütünleşme katsayıları TSLS yöntemiyle tahmin edilmiş ve elde edilen sonuçlar Tablo 8 de sunulmuştur. Tablo 8: Eşbütünleşme Katsayıları Katsayı t- istatistiği 1 2.023 8.667 2 0.672 12.257 3 0.863 7.892 4 0.376 6.007 5-0.014-0.099 6 0.313 6.579 7 4.158 3.798 8 1.036 12.829 9 0.015 2.778 Tablo 8 deki sonuçlara göre; Ar-Ge harcamalarının teknolojik ilerleme üzerindeki etkileri pozitif ve anlamlıdır. Bu ülkelerde, analiz döneminde Ar-Ge harcamalarındaki %1 lik artış, teknolojik ilerlemeyi ortalama %2.023 oranında artırmıştır. Bu sonuç oldukça önemlidir. Yüksek teknolojili ürün ihracatındaki artış, firmaların kârlarını arttırarak onları daha fazla Ar-Ge yatırımı yapmaya teşvik ederek, teknolojik ilerlemeyi pozitif ve istatistikî olarak anlamlı düzeyde etkilemiştir. Yüksek teknolojili ürün ihracatındaki %1 lik artış, teknolojik ilerlemeyi ortalama %0.672 oranında arttırmıştır. Kişi başına düşen milli gelir %1