11 Sınıf DİL VE ANLATIM Taylan Tatlı Kıymet Dolaner Sibel Vural Serenat Onan PALME YAYINCILIK Ankara, 2013 I
PALME YAYINLARI: 814 11. Sınıf Dil ve Anlatım / Taylan Tatlı, Sibel Vural, Kıymet Dolaner, Serenat Onan Yayına Hazırlama : PALME Dizgi-Grafik Tasarım Birimi Safure Arslan Yayın Editörü : Cemil AYAN Palme Yayıncılık 2012 Yayıncı Sertifika No : 14142 ISBN : 978-605-355-190-4 Baskı : Tuna Matbaacılık San. ve Tic. A. Ş. Basımevi Sertifika No : 16102 Bu kitap 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz, teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her hakkı saklıdır, PALME YAYINCILIK a aittir. GENEL DAĞITIM YAZIT Yayın-Dağıtım Sağlık Sokak 17/30 Sıhhiye-ANKARA Tel 0312-433 63 85-433 56 65 Faks 0312-433 73 17 II
Benim Manevi Mirasım BİLİM ve AKILDIR M. Kemal ATATÜRK III
EDİTÖR DEN Son yıllarda ilk ve ortaöğretimde uygulanmaya başlanan öğretim programlarının ana felsefesi, yaşam temelli yaklaşımı esas almasıdır. Bu yaklaşımla, soyut gibi algılanan birçok kavram gerçek yaşamla ilişkilendirilmiş, somut hale getirilmiştir. Bu yaklaşım okullarımızdaki öğretim sürecine tam olarak yerleştirildiği ve uygulandığı zaman öğrencilerimizin derslere olan ilgi ve motivasyonları ciddi bir biçimde artacaktır. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak bilişim toplumunun gerektirdiği becerilere sahip, objektif ve analitik düşünebilen, yaratıcı bir kafa gücüne sahip kuşaklar yetişecektir. Böyle yetişen genç insanlar, ezberden uzak kalacak, sağlıklı iletişim kurabilme yetileri gelişecek; kendini iyi tanıyan, çevresiyle barışık bireyler olacaktır. Palme yayıncılığın hazırladığı bu kitap serisinin içeriği yukarıda belirtilen bakış açısı çerçevesinde oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitaplar değişen yeni sınav sistemine (YGS LYS) uygun bir niteliğe sahiptir. Üniversite sınavlarında sorulacak soruların kapsamı ve ağırlık düzeyine uygun bir konu akışı sağlanmıştır. Bu kitapların hazırlanmasında büyük bir özveriyle bana destek veren Palme Yayıncılık ın genel müdürü sayın İlhan Budak a teşekkür ederim. Palme Yayıncılık tan çıkan bu kitap serisinin tüm öğrencilere yararlı olması ve onların gelişimine bir katkı sağlaması dileğiyle... Eylül, 2013 Cemil AYAN ayancemil@hotmail.cm IV
YAZARLARDAN Sevgili Öğrenciler, 11. sınıf dil ve anlatım dersinde sizlere yardımcı olacağını düşündüğümüz bu kitabımızı Milli Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Dil ve Anlatım Dersi Öğretim Programı nı ve kazanımlarını dikkate alarak hazırladık. Kitabımız, Metinlerin Sınıflandırılması, Öğretici Metinler ve Sözlü Anlatım olmak üzere üç üniten oluşmaktadır. 1. ünitede, metinler sınıflandırılırken göz önünde bulundurulan ölçütlerle ilgili bilgi ve örneklere yer verdikten sonra öğretici ve sanatsal metinlerin özelliklerini tablo halinde bir araya getirdik. 2. ünitede, öğretici metin türlerini Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler ve Gazete Çevresinde Gelişen Metinler şeklinde alt başlıklarla sıraladık, bu sıralamada MEB in 11. sınıf dil ve anlatım ders kitabındaki sıralamasını takip ettik. Öğretici metin türlerini hücreleme sistemine göre değerlendirip her bir metin türüyle ilgili ayrı ayrı; bilgi + yazar-eser tablosu + örnek metinler + metin inceleme + ölçme değerlendirme (doğru/yanlış, boşluk doldurma, eşleştirme) + çoktan seçmeli sorular + ünite testleri ne yer verdik. Örnek metinleri seçerken Türk ve dünya edebiyatındaki önemli eserlerin yanı sıra özellikle 11. sınıf Türk edebiyatı dersindeki Tanzimat, Servetifünun, Fecriati, Millî Edebiyat sanatçıları nın eserlerine ağırlık verdik. Bunu yapmaktaki amacımız, öğrencilerin 11. sınıf dil ve anlatım dersini işlerken gördükleri konu, yazar ve eserleri aynı sınıfın Türk edebiyatı dersiyle ilişkilendirmesini sağlayabilmektir. 3. ünitede, sözlü anlatım türlerinden röportaj, mülakat ve söylev e yer verdik. Hatırlatmalar pakeştermalar bölümünde ise hem ders müfredatında yer alan kazanımlara yönelik hem de öğrencilerin önceki yıllarda gördükleri bazı konuları pekiştirmesi için dil bilgisi konularına yer verdik. Burada; ses bilgisi, yazım-noktalama, biçim bilgisi, kelime grupları, cümlenin ögeleri, cümle türleri, anlatım bozuklukları nı ele aldık. Başarı dileklerimizle V
İÇİNDEKİLER METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI METİNLERİN SINIFLANDIRILMASINDA KULLANILAN ÖLÇÜTLER...2 ÜNİTE 1 Öğretici Ve Sanatsal Metinlerin Özellikleri...3 Metinlerin Sınıfladırılması Tablosu...4 Anlatım Biçimleri...10 Dilin İşlevleri...15 Etkinlik 1 2...18 19 Ünite Testi 1 2...20 23 Cevap Anahtarı...24 ÖĞRETİCİ METİNLER A. KİŞİSEL HAYATI KONU ALAN METİNLER...27 Mektup...27 Etkinlik 1 2 3...39 41 Şimdi Test Zamanı 1...42 43 ÜNİTE 2 Günlük (GÜNCE)...44 Etkinlik 4 5 6...53 55 Şimdi Test Zamanı 2...56 57 Anı (HATIRA)...58 Etkinlik 7 8 9...71 73 Şimdi Test Zamanı 3...74 75 Biyografi Otobiyografi...76 Etkinlik 10 11 12...93 95 Şimdi Test Zamanı 4...96 97 Gezi Yazısı (SEYEHATNAME)...98 Etkinlik 13 14 15... 113 115 Şimdi Test Zamanı 5... 116 117 VI
B. GAZETE ÇEVRESİNDE GELİŞEN METİNLER...118 SOHBET (SÖYLEŞİ)...118 Etkinlik 16 17 18...127 129 Şimdi Test Zamanı 6...130 131 HABER YAZISI...132 Etkinlik 19 20 21...141 143 Şimdi Test Zamanı 7...144 145 FIKRA (KÖŞE YAZISI)...146 Etkinlik 22 23 24...155 157 Şimdi Test Zamanı 8...158 159 DENEME...160 Etkinlik 25 26 27...171 173 Şimdi Test Zamanı 9...174 175 MAKALE...176 Etkinlik 28 29 30...185 187 Şimdi Test Zamanı 10...188 189 ELEŞTİRİ (TENKİT)...190 Etkinlik 31 32 33...205 207 Şimdi Test Zamanı 11...208 209 Ünite Testi 1 2 3 4 5 6...210 221 Cevap Anahtarı...222 226 SÖZLÜ ANLATIM Röportaj...230 Etkinlik 1 2...241 242 ÜNİTE 3 Mülakat...243 Nutuk (Söylev)...248 Etkinlik 3 4 5...255 257 Ühike Testi 1 2...258 261 Cevap Anahtarı...262 VII
DİL BİLGİSİ Ses Bilgisi...264 Etkinlik 1 2 3 4 5 6...272 277 Şimdi Test Zamanı 1 2...278 281 Cevap Anahtarı...282 Yazım Kuralları...283 Etkinlik 7 8 9 10 11...290 295 Şimdi Test Zamanı 3 4...296 299 Cevap Anahtarı...300 NoktalamA İşaretleri...301 Etkinlik 12 13 14 15 16...310 313 Şimdi Test Zamanı 5 6...314 317 HATIRLATMALAR PEKİŞTİRMELER Cevap Anahtarı...318 Biçim Bilgisi...319 Etkinlik 17 18 19 20 21 22 23...327 333 Şimdi Test Zamanı 7 8...334 337 Cevap Anahtar...338 339 söz ÖBEKLERİ (Kelime GruplarI)...340 Etkinlik 24...346 Şimdi Test Zamanı 9 10...347 348 Cevap Anahtarı...349 Cümlenin Ögeleri...350 Etkinlik 25 26 27 28 29 30...357 361 Şimdi Test Zamanı 11 12...362 365 Cevap Anahtarı...366 367 Cümlenin Türleri...368 Etkinlik 31 32 33 34 35...372-377 Şimdi Test Zamanı 13 14...378 381 Cevap Anahtarı...382 383 Anlatım Bozuklukları...384 Etkinlik 26 27 28 39...393 397 Şimdi Test Zamanı 15 16...398 401 Cevap Anahtarı...402 VIII
ünite 1 METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI METİNLERİN SINIFLANDIRILMASINDA KULLANILAN ÖLÇÜTLER ÖĞRETİCİ VE SANATSAL METİNLERİN ÖZELLİKLERİ METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI TABLOSU ANLATIM BİÇİMLERİ DİLİN İŞLEVLERİ
ÜNİTE -1 METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI Metinlerin Sınıflandırılması Metin : Biçim, anlatım, yazım ve noktalama özelliklerinin bir ara- ya gelmesiyle oluşan yazı bütününe metin denir. açıklamak, aydınlatmak, uyarmak, düşündürmek, yönlendirmek gibi amaçlarla yazılan metinlere öğretici metin Metinlerin sınıflandırılmasında şu ölçütler göz önünde denir. bulundurulur: 1. Anlatılanların gerçek hayatla ilişkisi, yazılış amacı Bilgi ve haber vermek, kanıları değiştirmek, ikna etmek, Edebî metinlerde, yazar; dış dünyaya özgü gerçekleri, kendi duygu ve düşünce süzgecinden geçirerek yeniden şekil- 2. Biçimsel ve içerik özellikleri lendirir, böylece kurmaca bir dünya veya hayali bir dün- 3. Metinin esas olarak hangi anlatım biçimiyle oluştuğu ya meydana getirir. Bunu oluştururken de hayal gücünden 4. Metnin sözlü anlatımla mı yazılı anlatımla mı oluştuğu yararlanır. Öğretici metinler, insana ve dış dünyaya özgü 5. Dilin kullanımı ve işlevi gerçekleri olduğu gibi aktarır fakat edebî metinler bu gerçekleri yeniden yorumlayarak, değiştirerek aktarır. 1. Anlatılanların Gerçek Hayatla İlişkisi, Yazılış Amacı Metinler gerçeklikle ilişkileri ve yazılış amaçları bakımından sanatsal (edebî) metinler ve öğretici metinler olmak üzere ikiye ayrılır. Sanatsal nitelik taşıyan, insanın iç dünyasında estetik zevk, heyecan, hayranlık uyandıran ve onları etkileyen metinlere edebî metin denir. Bir metnin edebî nitelik taşıması için; 1. Kurmaca bir yapıya sahip olması 2. Sanatsal özellik taşıması 3. İşlenmiş bir dil ve anlatımla oluşması 4. İnsanda güzel duygular, hayaller ve zevkler uyandırması 5. İnsanın duygu düşünce ve hayallerini beslemesi gerekir. 2 Edebiyattaki gerçeklik, somut gerçeklerin düşsel dünyada yeniden yaratılmasıyla meydana getirilir. Örneğin Osmanlı Devleti nin kuruluşu hem edebî bir metin olan romanda hem de öğretici metinlerde ele alınabilir. Osmanlı nın kuruluş yıllarını anlatan Tarık Buğra nın Osmancık adlı romanındaki kişiler, mekânlar ve olaylar bir tarih kitabında da anlatılabilir. Fakat tarihçi, tüm bunları bilimsel bir bakışla, kronolojik bir sırayla ve olduğu gibi anlatır. Edebiyatçı ise bu gerçekleri, yani kişi, mekân ve olayları olduğu gibi anlatmaz; bu gerçeklerden yararlanır ama onları kendi kurmaca dünyasında yorumlar ve yeniden şekillendirir. Böylece edebî gerçeklik ortaya çıkmış olur.
1. Öğretici Metinler 2. Sanatsal (Edebî) Metinler Öğretmek, bilgi vermek, açıklamak, aydınlatmak amaçlanır. Amaç, bilgiyi düşünceyi okuyucuya doğrudan aktarmaktır. Sözcükler genelde gerçek anlamıyla kullanılır, söz sanatlarına yer verilmez. Dil ögelerine yan ve mecaz anlam yüklenmez, okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarması amaçlanmaz. Sezdirmek, çağrıştırmak, hissettirmek amaçlanır. Sanatçı, öğretmeyi değil, yaşatmayı, okuyucuya edebî zevk vermeyi amaçlar. Amaç okuyucuya doğrudan bilgi vermek değil, onu düşünmeye, hayal kurmaya, sezdirmeye yöneltmektir. Sözcükler genelde yan ve mecaz anlamıyla kullanılır. Söz sanatlarına, imgelere yer verilir. Kelimeler, metinlerde yazarın okuyucuya sunmak istediği yaşam ve yaşantıya göre düzenlenir. Dil ögelerine yan ve mecaz anlam yüklenir. Böylece anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırılarak okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarması sağlanır. Üslup kaygısı ön planda değildir. Üslup kaygısı ön plandadır. Bazı metinlerde bilimsel nitelik taşıyan terimlere de yer verilir. Daha çok nesnel bir anlatım söz konusudur. İleri sürülen düşüncelerin doğruluğu veya yanlışlığı tartışılabilir. Bilimsel nitelik taşıyan terimlerden kaçınılır, herkesin anlayacağı söz ve ifadelere yer verilir. Yazarın duygularını, yorumlarını içerdiği için öznel anlatım vardır. Anlatılanların doğru veya yanlışlığı tartışılmaz. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması Anlatım açık, yalın, duru ve akıcıdır. Açık ve akıcı bir anlatım sergilenir ancak yazara ve döneme bağlı olarak bazen süslü anlatım da görülür. Anlatılan, genellikle somuttur ve gerçek hayatta karşılığını bulur, hayal gücüne yer verilmez. Kurmaca metinlerdir, anlatılanlar ya hayal ürünüdür, soyuttur ya da gerçeklerin yazarın hayal dünyasında yeniden şekillenmesiyle oluşur. Dil, göndergesel işlevde kullanılır, dile duygusal ve çağrışımsal bir nitelik yüklenmez. Çoğunlukla açıklama, tartışma, kanıtlama bazen de öyküleme, betimleme anlatım biçimlerinden yararlanılır. Tanımlama, örneklendirme, tanık gösterme, karşılaştırma gibi düşünceyi geliştirme yollarına başvurulur. Dil dışı unsurlardan (grafik, resim, tablo, çizelge vb.) yararlanılır Kişi, yer, zaman, olay unsurları gerçek yaşamdakiyle paraleldir. Dil, daha çok şiirsel/sanatsal, heyecana bağlı işlevde kullanılır. Dile, günlük anlamının dışında yeni anlamlar yüklenir, dilin anlam sınırı genişletilir. Daha çok öyküleme, betimleme, fantastik, destansı, gelecekten söz eden anlatımdan yararlanılır. Duygu ve düşünceleri daha somut anlatmak için söz sanatları ve imgelere başvurulur. Resim, tablo, grafik ve çizelgelere gerek duyulmaz. Kişi, yer zaman, olay unsurları gerçek yaşamdan yola çıkılarak değerlendirilemez. Bu unsurlar kurmaca metinlerde farklı bir boyut kazanır. 3
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması A) SÖZLÜ ANLATIM Sunum Panel Forum Açık Oturum Sempozyum Münazara Konferans METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI ÖĞRETİCİ METİNLER GAZETE ÇEVRESİNDE GELİŞEN METİNLER TARİHÎ METİNLER Sohbet Haber Yazısı Fıkra B) YAZILI ANLATIM SANATSAL (EDEBÎ) METİNLER) COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR) OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN METİNLER Röportaj FELSEFİ Deneme Mülakat Söylev METİNLER BİLİMSEL METİNLER Makale Eleştiri GÖSTERMEYE BAĞLI EDEBÎ METİNLER ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLER Masal KİŞİSEL HAYATI KONU ALAN METİNLER GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU MODERN TİYATRO Destan Mektup Karagöz Trajedi Halk Hikâyesi Günlük Orta Oyunu Komedi Mesnevi Anı Biyografi Otobiyografi Meddah Köy Seyirlik Oyunu Dram Absürt Tiyatro Manzum Hikâye Fabl Hikâye Gezi Yazısı Roman 4
2. Biçimsel ve İçerik Özellikleri Metinler sınıflandırılırken göz önünde bulundurulan bir husus da metinlerin genel özellikleri, oluşum şekilleri ve konusudur. Her metnin kendine özgü biçimsel özellikleri vardır. Örneğin bir metnin dizeler halinde yazılması, duyguları coşkulu şekilde dile getirmesi onun coşku ve heyecanı dile getiren metin (şiir) olduğunu, bir olay örgüsünün kişilerin karşılıklı konuşmalarıyla verilmesi onun göstermeye bağlı metin (tiyatro) olduğunu gösterir. Bir olayın beyitler halinde yazılmasıyla oluşan metin türü onun mesnevi olduğunu ortaya koyar. Yine bir sanatçının herhangi bir olay örgüsünü kişi, zaman, mekân unsurlarına bağlı olarak anlatmasıyla roman, hikâye gibi anlatmaya bağlı metinler oluşur. Olay çevresine gelişen edebî metinler anlatmaya bağlı ve göstermeye bağlı olmak üzere iki başlık altında sınıflandırılır. Bu sınıflandırmanın temelinde her iki metnin dile getiriliş, sunuluş biçiminin birbirinden farklı olmasıdır. ÖRNEK METİN 1 Coşku ve heyecanı dile getiren metin (şiir) Tut Ellerimden Sırat tan incedir sevda köprüsü Beraber geçelim tut ellerimden. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması a) Anlatmaya bağlı edebî metinler: Olay ve durumların başkalarına aktarılmasında, yazıya geçirilmesinde temel unsur anlatma eylemidir. Bu tür metinlerde yazar, kurmaca bir anlatıcı yaratır ve olay örgüsünü onun bakış açısıyla verir. Yazar, olay örgüsünü aşağıdaki bakış açılarından birine ya da birkaçına bağlı kalarak anlatır. 1. Tansıral (ilahi, hakim) anlatıcının bakış açısı 2. Gözlemci anlatıcının bakış açısı (III. şahıs, o) 3. Kahraman anlatıcının bakış açısı (I. şahıs, ben) Anlatmaya bağlı metinlerde ağırlıklı olarak öyküleme ve betimleme anlatım biçimlerinden yararlanılır. Öyküleyici anlatımın ön planda olduğu anlatma esasına dayalı metinler; kişi, zaman, mekân ve olay örgüsü olmak üzere dört yapı unsurundan oluşur. b) Göstermeye bağlı edebî metinler: Metnin kurgusunu oluşturan olayların anlatma değil de sahnede canlandırma, gösterme yoluyla oluşturulduğu metinlerdir. Tiyatro metinlerinde olay örgüsüne dramatik örgü denir. Dramatik örgü; kahramanların diyalog ve monologlarıyla, parantez içinde belirtilen açıklamaların harekete dönüştürülmesi, jest ve mimiklerin canlandırılması yoluyla somut hale dönüşür. Tiyatro metinlerinde belli bir anlatıcı yoktur, olaylar eserdeki kahramanların konuşturulmasıyla, diyaloglarıyla anlatılır. Karşılıklı konuşmalardan oluşması yönüyle tiyatro metinlerinde en çok söyleşmeye bağlı anlatım a başvurulur. Niyet ak güvercin, vuslat gökyüzü Beraber uçalım tut ellerimden. Gönüldeki birlik kalkandır dışa Aldırma ayaza, yele, yağışa Giden ilkbahara, gelecek kışa Beraber göçelim tut ellerimden. Birleşmek üzredir şafakla gurûp Korku beklenilmez kapıda durup İster zehir olsun, isterse şurup Beraber içelim tut ellerimden. Çağır hayallerin en ötesini Yakından duyarsın aşkın sesini Sonsuz mutluluğun penceresini Beraber açalım tut ellerimden. Hatırla kaybolan hatıraları Elmastan ışıklı, altundan sarı Zaman tortusundan iste onları Beraber seçelim tut ellerimden. Abdurrahim Karakoç 5
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması ÖRNEK METİN 2 MÜŞTAK BEY Hele bu akşam güvey giriyorum ya Bereket versin ki bugün nikâhım kıyıldı, yoksa aşkla telaşımdan az kaldı nikâhsız güvey girecektim. HİKMET EFENDİ Hiç öyle şey olur mu? Göstermeye bağlı edebî metin (tiyatro) MÜŞTAK BEY Neye olmaz, buna âşık evlenmesi derler. HİKMET EFENDİ Acayip! MÜŞTAK BEY Öyle ya Ya ben Kumru Hanım ı niye alıyorum? Ancak sevgilim olduğu için Ne dersin şunu aşk ve muhabbetsiz evlenen geçinebilirse aşk olsun. Delice sevdiğime akıllılık etmemiş miyim? HİKMET EFENDİ İhtimaldir. MÜŞTAK BEY O tazelikte hüsnü gibi huyu da güzel Bence her hâlinden memnunumdur. Âh ama zavallı Kumrucuğumun karga suratlı büyük hemşiresi olmasa Şinasi Şair Evlenmesi ÖRNEK METİN 3 Öğretici metin (habar yazısı) ÖSYM artık, TBMM'de kabul edilen Torba Kanun'da yer alan bir madde kapsamında "elektronik sınav hazırlıkları" çerçevesinde büyük kapsamlı sınavlar dışındaki sınavlarda sorulan soruları yayımlamayacak. Adayların cevap kâğıtları ve cevap anahtarlarını görmeleri sağlanacak. Kurum olarak yılda 42 sınav düzenlediklerine belirten ÖSYM Sınav Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Yasin Bulduklu "Bunların 32'si protokol kapsamındaki sınavlardan oluşuyor. Sınavlarda her yıl 5 bine yakın soru soruyoruz. Bu kanun kapsamında amacımız bir soru havuzu oluşturmak ve elektronik sınav hazırlığı yapmak. Büyük kapsamlı YGS, LYS gibi sınavlar Yönetim Kurulunun Kararı ile yayımlanmaya devam edebilir. Uluslararası test yapan kurum ve kuruluşların hiçbirisi yaptığı sınavları yayımlamıyor. ÖSYM olarak çağa uygun teknolojik sınav yapmayı planlıyoruz. Elektronik sınav için bu sınavlarda sorulan soruları yayımlamaması gerekiyor. Aksi halde elektronik sınav hayata geçirilemez" şeklinde konuştu. 6
ESKİ ANKARA Yozgat tan ayrıldıktan beş gün sonra kimi yerlerde kala kala Ankara ya geldik. En son durağımız Ası Yozgat Köyü (bugünkü Elmadağ ilçesi) olmuştu. ÖRNEK METİN 4 Öğretici metin (anı) Ankara Lisesi, şimdi Hacettepe Üniversitesinin bulunduğu Yayvan Tepe üzerinde, Abdülhamit Dönemi nde yapılmış bu tür yapıların ortak özelliğini taşıyordu. Yontma taştan meydana getirilmiş sağlam bir yapıydı. Zemin katta bir kısım sınıflar, üst katın bir kanadında yöneticilerin odaları ve öğretmenler odası, birkaç dershane, öteki kanadında ise yatakhaneler yer almıştı. Pencereleri, yapının genişliğine oranla küçük ve seyrek olduğundan, binanın içi, en güneşli günlerde bile biraz loş olurdu. Bahçesi, Ankara Ulus Meydanı iklimine göre oldukça yeşildi. Pek çok akasya ağacının yanında tek tük meyve, özellikle ayva ağacı vardı. Okula bu bahçenin ortasındaki yoldan geçilerek girilirdi. Ana giriş kapısı, epeyce geniş ve loş bir hole açılırdı. O tarihte Ankara da bizim okula en çok benzeyen yapı, yine yontma taştan inşa edilmiş vilayet konağı (Restore edilmiş biçimiyle hâlâ bugün vilayet binasıdır orası.) idi. Bu yapılarda baca olmadığından, kışın soba boruları, pencere camlarından bir karenin yerine geçirilmiş sac veya tenekeye açılan delikten dışarıya çıkarılır ve bir dirsekle yukarıya verilirdi. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması O tarihte 13 bin nüfuslu küçük ve bakımsız bir kasaba olan Yozgat tan ve yollarda kaldığımız harap köy evleri ve hanlardan sonra, gözlerimize büyük bir kent gibi göründü Ankara. İzinli saatlerimizde birkaç arkadaş şehri dolaşmaya başladık. İlk işimiz kaleye çıkmak oldu. Oradan bütün Ankara yöresindeki tepeler çepeçevre görünüyordu. Kalenin bulunduğu tepenin kuzeyindeki tepe (bugünkü Altındağ ilçesinin bulunduğu yer) bomboştu. Yalnız tam doruğunda, aralıklı sütunlar üzerine oturtulmuş, sadece üstü kubbeli ve etrafı açık -küçük Roma tapınakları gibi- bir yapı görünüyordu. Yanlış olarak Timurlenk in Mezarı adıyla tanınırdı. Şehrin dolaylarındaki tepelerde bulunan bağlar, çıplak Asya doğasının boz rengi üzerinde hâkimiyet kuramayan bodur ağaçlarıyla, uzaktan donuk bir bozkır yeşilliği hâlinde görünüyordu. Kuzeyde Keçiören, güney yönde Dikmen, Çankaya, az doğuya doğru Küçükesat, Incesu, Cebeci bağları Ankara nın belli başlı bağlarıydı (Hepsi şimdi birer mahalle oldu.). Yazın bağ sahipleri bütün aileleriyle birlikte oralara göçerlerdi. At, araba veya eşekle bu bağlardan kimisine bir, kimisine iki-üç saatte ulaşılabilirdi. Akşam serinliği çıkınca bağ sahipleri yiyecek alışverişi yapıp hayvanlarına binerek tozlu bağ yollarına yöneldikleri zaman, Ankara Ovası'nın, özellikle Küçükesat, Çankaya ve Dikmen e doğru uzanan bölümünü (yani bugünkü Yenişehir in bulunduğu düzlüğü) durgun havalarda, sis gibi bir toz bulutu kaplardı. Okulumuzun bahçe duvarına çıkarak ovaya hâkim olan bu yerden manzarayı seyrederdik. 7
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması Yine kaleye dönelim. Kalenin güneye bakan yönüne gelinince, Elmadağ ın ucu görünüyordu. Bu dağ, bizim Çorum un Kösedağ ı gibi yavan, basık bir dağ görünümündeydi. Doğu ve güneydoğudan gelen derelerin iki kıyısında kümelenmiş olan ağaçlık, bostan ve bahçeler, Ankara Ovası nın doğasına hâkim boz rengi yırtan iki kalın yeşillik çizgisi hâlinde göze çarpıyordu. Bent Deresi ve Hatip Çayı, Ankara halkının, bağı, bahçesi olmayan çoğunluğunun yazlık gezinti, piknik ve eğlence yerleriydi. Ulus Meydanı nı tren istasyonuna, dar ve bozuk bir şose bağlıyordu. Düzlüğe inilince, şosenin özellikle sol yanı (yani bugünkü Gençlik Parkı alanı) kurbağaların ve sivrisineklerin kaynaştığı geniş bir bataklıktı. Ankara halkının çoğu sıtmalıydı. Bu hastalığa orada ben de yakalanmış iki yıl çekmiştim. Tren Garı Tren istasyonunda, Haydarpaşa-Bağdat Demiryolu İdaresince, yani Almanlar tarafından yapılmış düzgün birkaç kârgir bina vardı. Bunlardan biri, sonradan, bir süre Mustafa Kemal Paşa nın konutu ve karargâhı olmuştu. Cebeci nin arkasındaki tepede bulunan Abidinpaşa Köşkü, şehrin içinde öğretmen okulu, Taşhan, Sanayi Mektebi, sonradan Türkiye Büyük Millet Meclisi binası olan İttihat ve Terakki Kulübünün tamamlanmamış yapısı (şimdiki TBMM müzesi) basık bir tepede bulunan Ziraat Mektebi, o devrin Ankara sının belli başlı yapılarıydı. Atatürk ün Ankara ya gelişinde oturduğu bina ve ilk karargâhı işte bu Ziraat Mektebi olmuştu. Hacı Bayram Camii o zaman da bugünkü durumunda olmakla birlikte, yanındaki Avgustos Tapınağı yöresinde şimdi başka kalıntılar, eski görünümü az çok değiştirmiş bulunuyor. Ankara daki yaşantılarımdan en önemlisi, Mustafa Kemal Paşa'nın Ankara ya gelişinde onu karşılamamız ve sonra kendisinin bizim okulumuzu ziyaret etmesi; benim, 23 Nisan 1920 tarihinde açılan ilk Türkiye Büyük Millet Meclisindeki memurluğumdur. Millî Mücadele yıllarında Ankara dan iki kez ayrılıp iki kez yine oraya döndüm. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu Anıların İzinde 1. Yukarıdaki metin estetik zevk vermek ya da heyecan uyandırmak amacıyla değil, bilgi vermek amacıyla yazılmıştır. 2. Yazarın, başından geçen veya tanık olduğu olay ve durumları belli bir yere ve zamana bağlayarak vermesi bilgilerin doğruluğunu ve kanıtlanabilirliğini ortaya koymaktadır. 3. Metinde yazar, yaşadıklarını anlatırken öyküleyici anlatımdan, yaşadığı çevreyi anlatırken betimleyici anlatımdan yararlanmıştır. 4. Bilgi vermek amacıyla oluşturulan bir metin olduğu için dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. 8
ÖRNEK METİN 5 Anlatmaya bağlı edebî metin (hikâye) ZİNCİR İşsiz, güçsüz kaldığım gurbet ellerinde köşe pencerem, kendimce Abdülhak Hamid in Kürsi-i temaşa sı yerine geçerdi. Yabancı memleketlerde bir kasabaya sokulup uzun süre yaşamaktaki ezginliğin ne olduğunu bilir misiniz? Beş, on gün çarşı sokak gezdikten sonra tanıdık yüz, alışabileceğiniz yer bulamamaktan bezer, odanıza girer, yalnızlığın içine sinersiniz. Çam dallarında sallanan bir tırtıl torbası gibi kafanızın içi, durmadan gece gündüz kıvrılıp bükülen soğuk uyarımlı düşüncelerle dolu, kımıltılı, ağır, yüklüdür. Can sıkıntısının bir sesi vardır; bunu ancak böyle bir zamanda, o gurbet odasında duyarsınız: Eski mobilyaların tahtalarını dişleyen gizli kurtların sürekli çıkardığı kemirici, işleyici ses Birden eskiyiveren gönlünüzde kurdu ve bu sesi işitirsiniz ve oyduğu delikten incecik tozların içinize biriktiğini duyarsınız. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması... Karşımdaki komşum, yabancı subayın Buldok cinsi bir köpeği vardı. İri kafalı, koca enseli, iki dişi daima meydanda, yanakları kof ve sarkık, burnu çökük, ters bir köpek. Komşum Buldok u, suratına gördüğüm maskelerin en sertini, en titizini, gösterişlisini asmıştı. Dünyaya parçalanıp yok edilecek gereksiz, zararlı, iğrenç şeymiş gibi kin ile anarşist gözü ile bakıyordu. Günde iki kere Senegalli iri yarı, ürkütücü bir er kardif kömüründen yaratılmış, et ve kasları ziftle yoğrulmuş bu ilginç kişi- onu zincirinden sıkı sıkı tutup hava aldırmaya çıkarıyordu. Fakat ne zorlukla O köpek, koskoca, kapkara adamı sanki iri şilepleri çekip götüren romorkörler gibi sürüklüyordu. Hayvan, her an soluk soluğa, kulaklar dimdik, gözler fırıl fırıl ve yüzü öfkesinden karmakarışık, bumburuşuk Refik Halit Karay Gurbet Hikâyeleri 1. Yazar yukarıdaki hikâyeyi okuyucuya bilgi vermek amacıyla değil, okuyucuyu kendi kurduğu dünyaya çekmek amacıyla yazmıştır. 2. Eski Ankara, metni bilgi vermek amacıyla yazılmış öğretici bir metin, Zincir metni ise sanatsal yönü ağır basan kurmaca bir metindir. 3. Öğretici metinler gerçekliği olduğu gibi değiştirmeden verdiği için kişi, zaman, mekân ve olaylarda değişiklik yapılamaz. Kurmaca metinler ise var olan gerçekliğe sanatçının duygu ve hayallerini katmasıyla oluştuğu için bu unsurlarda değişiklik yapılabilir. Dolayısıyla Eski Ankara metninde kişi, zaman, mekân ve olayda değişiklik yapılamazken Zincir metninde bu değişiklikler yapılabilir. 4. Zincir adlı metinde sanatsal özellikler bulunduğu için üslup kaygısı ön plandadır. Eski Ankara metninde üslup kaygısı değil bilgi aktarımı ön plandadır. 5. Zincir adlı metinde dil ağrılıklı olarak sanatsal işlevde kullanılmakla beraber göndergesel işlevde de kullanılmıştır. "EskiAnkara" metninde dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. 6. Zincir adlı hikâyede daha çok betimleme ve öyküleme anlatım biçimleri kullanılmıştır. 9
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması 3. Metnin Hangi Anlatım Türüyle (Biçimiyle) Oluştuğu Anlatım türleri de metinleri sınıflandırmada bir unsurdur ancak bu şekilde bir sınıflandırma yapmak pek kolay değildir. Çünkü sadece bir anlatım türünden yararlanılarak oluşturulan metinler pek azdır. Örneğin roman, hikâye gibi metinlerde ağırlıklı olarak öyküleme ve betimlemeye başvurulurken; deneme, makale, fıkra gibi türlerde daha çok açıklayıcı, kanıtlayıcı, tartışmacı anlatım türünden yararlanılır. Ancak romanlarda bazen betimleme, öyküleme, açıklama, fantastik, söyleşmeye bağlım anlatım türlerinin hepsi bir arada kullanılabilir. Yine eleştiri, makale, fıkra gibi türlerde birden fazla anlatım türü bir arada kullanılabilir. Aşağıdaki sınıflandırma, metinlerin oluşturuldukları anlatım türleri ve genel özellikleri dikkate alınarak yapılmıştır. ANLATIM BİÇİMLERİ 1. Öyküleyici anlatım Daha çok roman, hikâye, masal, destan gibi anlatmaya bağlı metinlerde başvurulan bir anlatım biçimidir. Öyküleyici anlatımın kullanıldığı metinlerde anlatılacak, nakledilecek veya gösterilecek bir olay veya olay örgüsü vardır. Öyküleyici anlatımın ortak unsurları olay, kişi, zaman, mekan, anlatıcı dır. Yazar, bu anlatımda ilahi, gözlemci ve kahraman bakış açılarından birini veya birkaçını kullanır. Aygır kişnedi. Ön sağ ayağı sertleşmiş toprağa hırslı hırslı vurdu. METİNLERİN OLUŞTURULDUKLARI ANLATIM TÜRLERİNE GÖRE SINIFLANDIRILMASI Sonra tepelere doğru Öyküleyici anlatımla oluşturulan metinler Açıklayıcı-kanıtlayıcı anlatımla oluşturulan metinler Söyleşmeye bağlı anlatımla oluşturulan metinler Coşku ve heyecana bağlı anlatımla oluşturulan metinler Anlatmaya bağlı edebî metinler (roman, hikaye vs.) Kişisel hayatı konu alan metinler (mektup, günlük, biyografi vs.) Tarihî metinler Bilimsel metinler Felsefi metinler Gazete çevresinde gelişen metinler (deneme, makale vs.) Göstermeye bağlı edebî metinler Sözlü anlatım türleri (röportaj, mülakat vs.) Sohbet (söyleşi) Şiirler Mensur şiirler hızlı adımlarla yürüdü. Atlar peşine takıldılar. Bir tepenin kuytusuna geldiler. Yel yine de kuytuya dalıyor, tepeden sürüklediği karları atların üzerinde tozutuyordu. Her yöne çileli bir akşam indi. Gökyüzü zulüm kusuyordu. Çok geçmeden yel ıslığını ulumaya çevirdi. At çoğunluğunda şaşkınlık arttı. Aygır kişnedikçe yelelerini oynatıyorlar, kulaklarını dikiyorlardı. 2. Betimleyici anlatım (tasvir etme) Görme, tatma, koklama, dokunma, işitme gibi duyularla algılanabilecek varlıkların, bir anlatıcı tarafından bu duyuların kullanılmadan sözcükler aracılığıyla okuyucunun zihninde canlandırmaya çalışmasıdır. Sözcüklerle resim çizme olarak da tanımlanan betimleyici anlatımda, anlatıcı; kişi, nesne veya mekânı gözlem gücünden yararlanarak ayrıntılı bir şekilde tanıtır. Betimlemede iki teknik kullanılır: 10
a) Öznel (izlenimsel) betimleme: Daha çok sanatsal kaygının ön plana çıktığı metinlerde başvurulan betimlemedir. Yazar, varlıkları tasvir ederken kendi bakış açısını, kendi görüşlerini de işin içine katar; varlıkların duyularımız üzerindeki etkisini canlandırmaya, görünür kılmaya çalışır. Ağaçlar, yapraklarını dökmüş, korular, sel çukurları şiirsiz bir çıplaklık almıştı. Kurumuş çardaklarda sararmış hevenkler 3. Coşku ve heyecana bağlı (lirik) anlatım İnsanlarda coşku, heyecan, mutluluk, hüzün gibi duyguların dile getirildiği metinlerde başvurulan anlatım türüdür. Bu tür metinlerde amaç, okuyucuyu duygulandırmak, etkilemek, hayran bırakmaktır. Lirik anlatımın en çok kullanıldığı metin türü şiirdir. Bundan daha güzel müjde mi olur? Merhaba diyorsun telefonda sen, Sen ki konuşursun derdim mi kalır? Nasılsın, diyorsun telefonda sen... Bu gece misketi çaldırmaz mıyım, Başkenti ayağa kaldırmaz mıyım, ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması sallanıyor, bir büyük yangından çıkmış gibi siyah ve harap görünen yapraksız kütükler, soluk güneşin altında sıra sıra uzanıp gidiyordu. Sesini duyup da çıldırmaz mıyım! Delisin, diyorsun telefonda sen... Cemal Safi b) Nesnel (tanıtıcı) betimleme: Varlıkları tanıtmaya yönelik olan bir betimleme türüdür. Yazar, bu tip tasvirlerde kendi görüşlerine, izlenimlerine yer vermez. Yazarın amacı, betimleme yoluyla okuyucuyu duygulandırmak değil, bilgilendirmektir. 4. Destansı (epik) anlatım Tarihsel olay ve kişilerin olağanüstü bir üslupla, coşku ve heyecan uyandıracak bir şekilde anlatıldığı metinlerde kullanılan anlatım biçimidir. Destansı anlatım, daha çok epik şiirlerde görülür. Tepeden bakıldığında ilk görünenler, birbiri ardınca sıralanan yüksek ağaçlardı. Bunların ardından yüksek kayalıkların ve yabani bitkilerle kaplı tepelerin uzandığı görülüyordu. Daha ötede, tepelerin ve kayalıkların bittiği yerde toprak birdenbire alçalıyor ve kırmızı bir renk alıyordu. BU VATAN KİMİN Bu vatan toprağın kara bağrında Sıra dağlar gibi duranlarındır Bir tarih boyunca onun uğrunda Kendini tarihe verenlerindir Tarihin dilinden düşmez bu destan Nehirler gazidir, dağlar kahraman Her taşı bir yakut olan bu vatan Can verme sırrına erenlerindir Orhan Şaik Gökyay 11
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması 5. Emredici anlatım Anlatıcının okuyucuya emir, öneri, telkin ve uyarılarda bulunduğu metinlerde kullanılan anlatım biçimidir. Bu tür metinlerde anlatıcı, okuyucuyu bir iş yapmaya, bir eylemde bulunmaya veya bir davranışı gerçekleştirmeye çalışır. Kanunlar, trafik kuralları, bazı eşya veya ilaçların kullanım kılavuzları, tavsiye niteliğindeki metinlerde genellikle emredici anlatım kullanılır. Salon Başkanının Yapacağı İşlemler 1. Sınavın başlama saatinden en az 1 saat 15 dakika önce görevli olduğunuz binada bulununuz. Namık Kemal, Tanzimat Dönemi sanatçılarındandır. Meşrutiyet rejiminin kurulması ve milletin kalkınması için yazmayı, çalışmayı ülkü edinmiş bir vatan şairidir. Eserlerinde hak, hukuk, adalet, vatan, hürriyet, meşrutiyet, bağımsızlık gibi konuları işlemiş ve sanat toplum içindir görüşünü savunmuştur. Şiirleri, biçim yönünden eski geleneğe bağlı olsa da içerik yönünden yenidir. İntibah Cezmi adlı romanlarının yanı sıra Vatan yahut Silistre, Zavallı Çocuk, Akif Bey, Gülnihal, Celaleddin Harzemşah gibi önemli tiyatroları vardır. 2. Bina Sınav Sorumlusundan görev yapacağınız salonu öğreniniz, salonunuza ait Aday Kontrol Listesini alınız. 3. Adaylar binaya alınmaya başlamadan önce görev yapacağınız salona geliniz, gözetmenlerinizle birlikte sınav salonunu gözden geçiriniz. 4. Sizden önce salona girmiş adayları dışarı çıkartınız. 5. Sınav salonuna bir adet duvar saati asılmış olmalıdır. Saat yoksa veya çalışmıyorsa Bina Sınav Sorumlusundan temin ediniz. 6. Öğretici anlatım İnsanların davranışlarının, yeteneklerinin, bilgilerinin değiştirilmesi veya geliştirilmesi amacıyla düzenlenen metinlerde başvurulan anlatım biçimidir. Daha çok ders kitaplarında görülen öğretici anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılır. Anlatımda ayrıca grafik, plan, çizelge, tablo gibi değişik dil dışı ögelere de yer verilebilir. 7. Açıklayıcı anlatım Okuyucunun eksik ya da yanlış bildiği konularda onu bilgilendirmeyi, aydınlatmayı amaçlayan metinlerde kullanılan anlatım türüdür. Açıklayıcı metinler birçok yönüyle öğretici metinlere benzer. Öğretici metinlerde yazar, tamamen bilgi aktarmaya yönelir, açıklayıcı metinlerde ise daha çok nasıl/niçin gibi sorularla bir konu hakkındaki belirsizliği gidermeye çalışır. Halk, günlük yaşamda en yoğun kullanılan kavramlardan biridir. Sosyal bilimlerin her dalında kullanılan bu kavram, aslında sosyolojiye aittir. Belli örgütlü yer ve zamanda yaşayan ortak özelliklere sahip insan topluluğunu anlatmak için kullanılmaktadır. Kullanım, örgütlü ilişkilerin doğasına ve ideolojik biçimlendirmeye göre değişir. Örneğin siyaset sosyolojisinde halk ülke olarak belirtilen bir siyasal birimi oluşturan insan kitleleri ve seçmen olarak ele alınır. Ayrıca halk, yönetici sınıfların dışında kalanlar ve yönetilenler olarak da tanımlanır. 12
8. Tartışmacı anlatım Yazarın düşüncelerini okuyucuya benimsetmeyi amaçladığı metinlerde kullanılan anlatım biçimidir. Tez-antitezin yoğun olduğu bu anlatım biçiminde yazar kendi tezini savunur, yerleşik görüş yerine kendi görüşünü kabul ettirmeye çalışır ve karşı çıktığı görüşü kıyasıya eleştirir. Eleştirdiği tarafın düşüncelerini tanık gösterme, karşılaştırma, örnekleme, sayısal verilerden yararlanma gibi düşünceyi geliştirme yollarıyla çürütmeye çalışır. Öteden beri tartışılagelmiştir şiirin başka bir dile çevrilip çevrilmeyeceği. Kendine özgü bir yapısı olduğundan zordur şiir çevirmek. Anlamlamanın okur merkezli olması, bir dildeki ses ve biçemin diğer dilde yakalanmasının çok zor olması, dillerin sözcüklerinin her zaman birbirini karşılayamıyor olması şiir çevirisini zorlaştıran etkenlerdir. Jean Cocteau, Şiir öyle ayrı bir dildir ki başka hiçbir dile çevrilemez hatta yazılmış göründüğü dile bile. sözüyle bu gerçeği ortaya koyuyor. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması Acaba tarihe şekil veren devletler midir yoksa milletler midir? Aynı millet, çeşitli sebepler dolayısıyla devleti yıkılınca yerine yeni devletler kurabildiğine göre, asıl olan devletler değil, milletlerdir. Fakat bütün milletler aynı iradeyi gösteremiyorlar. Dünya tarihinde devlet kuramayan veya kursa da devam ettiremeyen pek çok kavim vardır. Bunlar başka devletlerin idaresi altında hayatlarını devam ettirirler veya tarihin akışı içinde yok olurlar. 9. Kanıtlayıcı anlatım Başkasını inandırma, aydınlatma, kendi görüşünü bir başkasına kabul ettirme, bir düşünceye katılmama nedenlerini ortaya koyma, toplumda var olan düşünceden farklı bir düşünce ortaya koyma ve bunları kanıtlamaya çalışma amacıyla oluşturulan metinlerde kullanılan anlatım biçimidir. Anlatıcı, doğru bilinenlerin yanlış, yanlış bilinenlerin doğru olduğunu kanıtlamaya çalışır. Bunu yaparken tanık göstermeye, tanımlamaya, örneklemeye sık sık başvurur. Var olan görüşe karşı çıkma, kendi görüşünü savunma söz konusu olduğu için tartışma ve kanıtlama anlatım biçimleri benzerlik gösterir. 10. Düşsel (fantastik) anlatım Olağanüstü, fantastik ve hayalî konuları ele alan metinlerde başvurulan anlatım biçimidir. Bu tür anlatımlarda hayal, varsayım, abartma, kişileştirme gibi unsurlar öne çıkar. Kişi, zaman mekân ve olay örgüsü çoğunlukla gerçek yaşamdan uzak, bilimsel bilgiyle açıklanmayacak şekilde ele alınır. Masallar, efsaneler, bilim kurgu romanlarında fantastik anlatıma başvurulur. Allah tan olacak, bir de bakmış ki ne baksın. Üç kuş, üçü de ak kuş, başının üstünde dönüp dolanıyor! Hemen kollarını açmış ama hiçbiri gelip de dalına konmamış, döndükçe dönmüşler başında Sihir bu ya! Meğer üvey anaları bunları öyle bir kuşa benzetmiş, öyle bir kuşa benzetmiş ki gün batıp da sular karardı mı ete, kemiğe bürünüyor; insan olup görünüyorlarmış. Gün doğup da ortalık ağardı mı tüye teleğe geliyor; kanatlanıp uçuyorlarmış! Ha işte o gün, döne döne yorulan, yorula yorula dönen bu üç kuş, ortalık kararınca üç kardeş olup bacılarının etrafını almış; başlamışlar birbirlerinin yüzünü gözünü öpmeye ve başlamışlar başlarına gelenleri sayıp dökmeye, gayri gözlerine uyku girer mi? 13
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması 12. Gelecekten söz eden anlatım Olandan çok olması istenen, şimdiki olaylardan ziyade gelecekten haber veren, ileride karşılaşılacak durumlarla ilgili tahmin ve varsayımlarda bulunan metinlerde kullanılan anlatım biçimidir. Bu anlatım biçimiyle oluşturulan metinlerin bir kısmı bilimsel verilere dayanırken bir kısmı bilim kuruguya, düşsel ögelere ve kehanetlere dayandırılır. 11. Söyleşeme bağlı anlatım Metinlerin konuşmalardan (diyalog ve monolog) oluşan bölümlerinde, sözlü anlatımlarda başvurulan anlatım biçimidir. Mülakat, röportaj, sohbet, tiyatro gibi sözlü ve yazılı türlerde daha çok söyleşmeye bağlı anlatıma başvurulur. SITKI BEY - Kalede kalmak isteyenler, bir tarafa ayrılsın! BİR GÖNÜLLÜ - Hep burada kalmak istiyoruz ki, buraya geldik! Birbirimizden niçin ayrılacağız? SITKI BEY - (Hiç kimseye yüz vermeyerek) Ağalar! Düşman suyu geçti. Şehrin öbür tarafında, herkes birbirine giriyor. Memleket bir iki güne kadar, bütün bütün kuşatılacak gibi görünüyor. Allah zeval vermesin, devlet, kalesini kendi askeri ile korumaya muktedirdir. İçinizden her kim burada bulunmak istemezse, Paşa'dan izin var, hemen bugün dışarı çıksın! Hava sıcaklığı yarından itibaren tedricen artacak. Meteoroloji Dairesinin 16 22 Mayıs tarihlerini kapsayan raporuna göre, ülke belirtilen tarihler arasında alçak basınç sistemiyle ılık hava kütlelerinin etkisi altında kalacak. Hava yarın açık ve az bulutlu, öğle saatlerinde parçalı bulutlu; sabah saatleri yer yer sisli geçecek. En yüksek hava sıcaklığı iç kesimler ve sahillerde, 28 32 derece dolayında seyredecek. Rüzgâr genellikle güney ve batı yönlerden orta kuvvette esecek. BİR GÖNÜLLÜ - Düşman çok, asker az... Bizi daha azaltmak mı istiyorsunuz? ABDULLAH ÇAVUŞ - Asker az olmakla kıyamet mi kopar? Azdan az olur, çoktan çok. SITKI BEY - Kıyamet mi kopar? Kıyamet mi kopar? Sen sus da, biraz şunlar söylesin! ABDULLAH ÇAVUŞ - Ay, ben söyleyince kıyamet mi... SITKI BEY - (Lakırdısını keserek) Subhanallah! Ağalar! Kuşatılmada kurşundan, gülleden başka açlık, susuzluk da var. Kim kendini kurtarmak isterse... 13. Mizahi anlatım Temelinde güldürme ögesinin bulunduğu metinlerde başvurulan anlatım biçimidir. Toplum veya kişilerin eksik yanlarının hicvedilmesi, kişilerin normalin dışında davranışlarda bulunması, bu sebeple komik duruma düşmesi ve düştüğü bu durumu yadırgamaması mizahi anlatımların temelini oluşturur. Mizahi anlatımlarda ses, taklit ve hareketler ön plana çıkar. Güldürü kültürümüzde önemli bir yer oluşturan Nasrettin Hoca, İncili Çavuş, Bektaşi fıkralarında mizahi anlatım vardır. Ayrıca roman, hikâye, şiir, tiyatro gibi türlerde de bu anlatımdan yararlanılır. 14
Hoca bir gün oturmuş kedisini yıkıyormuş. Hoca'nın hanımı: Bey kedi yıkanır mı hiç, öldürecek misin kediyi, demiş. Hoca umursamamış ve yıkamaya devam etmiş kediyi. Bir süre sonra Hoca'nın hanımı tekrar geldiğinde kedinin öldüğünü görmüş ve: Bey, ben sana kediyi yıkama ölür demedim mi? Hoca: İyi de kediyi yıkarken ölmedi ki, sıkarken öldü. b. Yazılı anlatım Duygu ve düşüncelerin dil bilgisi kurallarına uygun olarak, etkili bir şekilde yazıya aktarılmasıyla oluşan anlatımdır. Herhangi bir metin öğretici bir amaçla yazılabileceği gibi sanatsal kaygı güdülerek de yazılabilir. Bu yüzden yazılı anlatımla oluşan metinler, öğretici metinler ve sanatsal metinler olarak iki başlıkta gruplandırılır. Yazılı anlatımla oluşan metinler şunlardır: Makale deneme fıkra sohbet eleştiri haber yazısı anı mektup gezi yazısı biyografi otobiyografi şiir hikâye masal destan efsane fabl manzum hikâye ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması mesnevi karagöz orta oyunu meddah trajedi komedi 4. Metnin sözlü anlatımla mı yazılı anlatımla mı oluştuğu dram roman Bir duyguyu, düşünceyi veya konuyu sözle veya yazı ile ifade etmeye anlatım denir. Metinler temel olarak sözlü anlatım ve yazılı anlatım şeklinde iki başlıkta sınıflandırılır. a. Sözlü anlatım Sözlü anlatımda konuşan ve dinleyen; yazılı anlatımda ise yazar ve okuyucu vardır. Bir duygu veya düşüncenin, bir konunun, bir dilek veya isteğin dil aracılığıyla söz ile ifade edilmesine sözlü anlatım denir. Sözlü anlatım günlük yaşamdaki ev, okul, işyeri gibi alanlarda; topluluk önünde gerçekleşen sunum, panel, konferans, nutuk gibi etkinliklere kadar geniş bir alanda gerçekleşir. Sözlü anlatım herhangi bir metne bağlı kalmaksızın yapılabildiği gibi, yazılı bir metnin okunması biçiminde de olabilir. Sözlü anlatımla oluşup daha sonra yazıya geçirilen metinler şunlardır: Sunum, panel, forum, açık oturum, sempozyum, münazara, söylev, konferans, mülakat, röportaj. 5. Dilin kullanımı ve işlevi İster sözlü anlatım ister yazılı anlatım olsun, duygu, düşünce, olay ve tasarımları karşıdakine etkili bir şekilde anlatmanın temeli sağlam bir iletişimden geçer. Sağlam bir iletişim ise anlatıcı veya yazarın dili, işlevine uygun, vermek istediği mesaja uygun kullanmasına bağlıdır. Anlatıcı, iletisinin amacına göre dile çeşitli işlevler yükler. Bu işlevler, iletisinin amacıyla paralellik gösterir. Dilin işlevleri şunlardır: a) Göndergesel işlev Dilin, bilgilerin nesnel bir şekilde aktarılması, açıklanması sırasında kazandığı, büründüğü işlevdir. Bilgi verme amacıyla oluşturulan, öznel ifadelerin kullanmadığı, objektif ifadelerin yer aldığı öğretici metinlerde dil göndergesel işlevde kullanılır. Metinlerin dışında, günlük konuşmalarda, sözlü anlatımlarda, anlatıcı duygularını gizlemişse, kanıtlanabilir cümleler kurmuşsa dil yine göndergesel işlevde kullanılmış demektir. 15
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması Karşı masada oturan bizim köyün muhtarıdır. Palandöken Dağı ve Tortum Şelalesi Erzurum dadır. Yağmur şiddetli yağıyor, şuradaki dükkâna girelim. Harita: Coğrafya, tarih, dil, nüfus vb. konularla ilgili yeryüzünün veya bir parçasının, belli bir orana göre küçültülerek düzlem üzerine çizilen taslağıdır. Türkiye yarından itibaren soğuk ve yağışlı bir havanın etkisine girecek. b) Heyecana bağlı işlev Anlatıcı veya yazar, konuyu duygu, heyecan ve coşkularını ifade etmek amacıyla dile getiriyorsa dile heyecan, coşku işlevini yüklemiş demektir. Duygu ve c) Alıcıyı harekete geçirme işlevi Gönderici ile alıcı arasındaki ilişkiyi belirleyen işlevdir. Her iletişimin bir amacı vardır, bu amaçların başında iletiyi alan kişiyi (alıcıyı) harekete geçirmek gelir. Dinleyici veya okuyucuda davranış değişikliği yaratmayı amaçlayan, alıcıyı harekete geçirmeye çalışan anlatımlarda dilin bu işlevinden yararlanılır. Buna dilin çağrı işlevi de denir. Gönderici bu çağrıyı yaparken alıcının duygu dünyasına veya eylem gücüne seslenebilir. Reklamcılar hedeflerine ulaşmada genellikle dilin bu işlevinden faydalanır. Emirler, açık ilanlar, hedef göstermelerde dilin alıcıyı harekete geçirme işlevi kullanılır. Ben gelene kadar kimse yerinden kımıldamasın! düşüncelerin karşı tarafa aktarılması dilin göndergesel işleviyle ilgilidir. Ancak bu düşünceler ifade edilirken, iyi, güzel, çirkin, komik, utanç verici, korkunç, hayret gibi hükümlere yer veriliyorsa, yani anlatıcı duygularını açığa vuruyorsa dili heyecana bağlı işlevde kulanmış demektir. Diğer bir ifadeyle göndergesel işlevde nesnellik, heyecana bağlı işlevde öznellik hâkimdir. Bu sorular bir saat içinde çözülmüş olacak! Çıkmaz demeyin, şansınızı deneyin! Bizimle gelecek olanlar parmak kaldırsın! Ellerini havaya kaldır ve olduğun yerde dur! Deneme, eleştiri, fıkra, sohbet gibi gazete çevresinde gelişen metinlerde; günlük, mektup gibi kişisel hayatı konu alan metinlerde veya coşkulu söylemin ağır bastığı söylev türünde dilin heyecana bağlı işlevinden yararlanılabilir. Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker! Eyvah, sınava giriş kağıdımı evde unuttum! Gölün kenarında oturup bu güzel manzarayı seyretmek harika! ç) Kanalı kontrol işlevi İleti kanalının açık olup olmadığını, iletişimin devam edip etmediğini kontrol etmede görülen dil işlevidir. Daha çok sözlü iletişimde görülen bu işlev, yazılı metinlerde kahramanların ağzından aktarılabilir. Söylevlerde, törenlerde, toplantılarda dilin bu işlevinden yararlanılır. Sevgili öğrenciler, buraya kadar olan kısmı anladınız mı? Alo, baba! Beni duyuyor musun? 16
d) Dil ötesi işlev İleti; dili açıklamak, dil bilgisi ve dil bilim ile ilgili bilgi vermek amacıyla düzenlenmişse dil, dil ötesi işlevde kullanılmış demektir. Etken fiillerde eylemi gerçekleştiren yani özne bellidir. Zamir, isimlerin yerine kullanılan sözcüklerdir. Niteleme sıfatları, bir ismin rengini, durumunu, biçimin belirtir. e) Şiirsel (sanatsal, yazınsal, poetik) işlev İletinin, anlam aktarmaktan çok çağrışım için kullanıldığ, imgeye ve kurmacaya dayalı metinlerde daha doğrusu edebî, sanatsal metinlerde dil şiirsel işlevde kullanılır. Edebî metinlerde kullanılan dilin işlevinden şiirsel olarak söz edilmesinin sebebi poetika kelimesiyle ilgilidir. Yunanca bir kelime olan poietikes ten türeyen bu kelime edebiyat, yazın sanatı anlamına gelir. Yoksa şiirsel kelimesiyle kastedilen Türkçedeki şiir kelimesi değildir. Dolayısıyla türü ne olursa olsun bütün edebî (sanatsal, kurmaca) metinlerde dil ağırlıklı olarak poetik/ şiirsel/sanatsal işleviyle kullanılır. Edebi metinlerde yani dilin şiirsel işlevde kullanıldığı metinlerde, metnin dışa dönük, başka bir alıcıya dönük amacı, edebî metin olmasının dışında bir amacı yoktur; sadece edebi metin olduğu için önemlidir, anlamlıdır, ileti metnin kendisidir. Örneğin lirik bir üslupla yazılan bir şiirin amacı o şiirin kendisidir. Örnek 1 ne kadınlar sevdim zaten yoktular yağmur giyerlerdi sonbaharla bir azıcık okşasam sanki çocuktular bıraksam korkudan gözleri sislenir ne kadınlar sevdim zaten yoktular böyle bir sevmek görülmemiştir Örnek 2 Sonra gözleri Halep Kalesi ne erişti. Halep Kalesi? Onun heybeti ova ortasında birdenbire şaha kalkışmış gibi dimdik duruşunda, tek yükseklik olarak çöle göğüs gerişindeydi. İstanbul un kovuklarında incir dalları fışkırmış, sırtları yeşil yamaçlara dayalı, gölgeleri oynak sularda sallanan hisarlarında bu vahşi bakışlı, yalnız kendisine güvenen kararlı vakar yoktu. ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması 17
ÜNİTE - 1 Metilerin Sınıflandırılması 1 2 3 ETKİNLİK-1 Aşağıdaki bilgiler doğru ise "D", yanlış ise "Y" yazınız. Metinlerde dil, göndergesel işlev de kullanıldığında varlık ve eşyaları olduğu gibi ifade eder. Metinleri, gerçeklikle ilişkileri, yazılış amaçları, kullanılan anlatım türleri bakımından gruplandırmak mümkündür. Anlatmaya bağlı metinler genel olarak öğretici metinler ve sanatsal metinler olmak üzere ikiye ayrılır. 4 Edebî metinlerde asıl amaç öğretmek, bilgilendirmek, ikna etmektir. 5 Anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin ortak özelliği zaman, mekan ve kişi unsurları üzerine kurulmuş olmasıdır. 6 Öğretici metinlerin asıl özelliği kurmaca bir yapıya sahip olmalarıdır. 7 Sunum, açık oturum, sempozyum, forum ve münazara sözlü anlatım türlerindendir. 8 9 Öğretici metinlerde, var olan gerçekliğe sanatçının duygu ve hayalleri katılır, böylece zaman, mekan, kişi unsurları değişikliğe uğrar. Bir metnin kurmaca olması veya somut gerçekliği olduğu gibi ifade etmesi metinlerin sınıflandırılmasında bir ölçüttür. 10 Sözcüklerin genellikle mecaz anlamda kullanılması sanatsal metinle öğretici metnin ortak özelliğidir. 11 Kurmaca metinlerde sezdirmek, hissettirmek, çağrıştırmak amaçlanır. 12 Bir yazıyı biçim, anlatım, yazım ve noktalama özelliklerine oluşturan kelimelerin bütününe metin denir. 13 Sanatsal metinlerde anlatılanların doğruluğu, yanlışlığı kanıtlanmaya çalışılmaz. 14 Bir metnin sanatçısının kim olduğu, metinlerin sınıflandırılmasında önemli bir kriterdir. 15 Didaktik metinlerde sanatçı yararlı olanın, bilginin peşindeyken, kurmaca metinlerde yazar estetik haz uyandırmanın peşindedir. 18
ETKİNLİK-2 Aşağıdaki boşlukları doğru sözcüklerle tamamlayınız. 1. Edebi metinlerde dil daha çok. işlevde kullanılır. 2. Deneme, fıkra, makale, eleştiri gibi türler.. çevresinde gelişen metinlerdir. 3. Öğretici metinlerde dil genellikle.. işlevde kullanılır. 4. Öğretici metinlerde sözcükler genelde.. anlamda kullanılır. ÜNİTE -1 Metilerin Sınıflandırılması 5. Sanatsal metinler,.. metinler ve. metinler olmak üzere ikiye ayrılır. 6. Mektup, günlük, sohbet ve deneme metin türleri içinde değerlendirilir. 7... bağlı türler, bir olay veya durumun sahnede canlandırılmasına dayanır. 8. Hikâye, roman gibi tahkiyeli eserlerde genelde ve.. anlatım biçimlerinden yararlanılır. 9... bağlı türlerde olay ve durum yer, zaman, kişi" unsurlarına bağlanarak anlatılır. 10. Kaynağını insanların gerçek yaşamından kalan günlük, anı, gezi yazısı, mektup gibi türler konu alan metinler içinde değerlendirilir. 11. Dramatik örgüye sahip olması, monolog ve diyaloglardan oluşması.. bağlı metinlerin özelliklerindendir. 12. Sanatsal nitelik taşıyan, insanda estetik zevk uyandıran metinlere.. metin denir. 13.. metinler, kaynağını hayal dünyasından değil, gerçek dünyadan alır. 14. Olmadığı hâlde varmış gibi tasarlanmış olay ve durumlara.. denir. 15... metinlerde daha çok açıklayıcı, tartışmacı, kanıtlayıcı anlatım biçimlerine başvurulur. 19
ÜNİTE -1 Metinlerin Sınıflandırılması 1 ÜNİTE TESTİ 1. Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından sınıflandırılırlar. Bu açıdan metinler, ---- ve ---- olmak üzere işlevleri bakımından ikiye ayrılır. Parçada boş bırakılan yerlere sırası ile aşağıdakilersen hangisi getirilmelidir? A) sanatsal metinler- coşku ve heyecanı dile getiren metinler B) sanatsal metinler - öğretici metinler C) coşku ve heyecanı dile getiren metinler - tarihî metinler D) coşku ve heyecanı dile getiren metinler - bilimsel metinler E) olay çevresinde gelişen metinler - gazete çevresinde gelişen metinler 4. Hülasa ona ait hatıralarla avunmaya çalışıyorum. Şu satırların perişanlığı da gösteriyor ki anlatırken çok sarsılmış haldeyim. Sizi onu iyi anlayanlardan biri sıfatıyla emin olunuz ki şimdi daha çok seviyorum. Refikam teşekkür ve hürmet eder. Ailece felaketlerden uzak kalmanıza dua ederek sizi hasretle, hürmetle ve muhabbetle kucaklarım, kıymetli kardeşim. Size onun bir resmini gönderiyorum. Bu parça aşağıdaki metin çeşitlerinden hangisini örneklemektedir? A) Tarihî metin B) Felsefi metin C) Kişisel hayatı konu alan metin D) Gazete çevresinde gelişen metin E) Bilimsel metin 2. Aşağıdakilerin hangisinde bir bilgi yanlışı vardır? 20 A) Öğretici metinler genelde kelimelerin ilk anlamlarıyla oluşturulduklarından, bu metinler okuyucuda aynı izlenimi bırakır. B) Sanat metinlerinde yan anlam değeri taşıyan ve okuyucunun anlayışına, sezgisine bırakılan ifadelere yer verilir. C) Sanatsal metinlerde mecazlı ifadeler kullanıldığını böylece anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırıldığını görüyoruz. D) Öğretici metinler bilgi vermek amacıyla yazıldığı için dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır. E) Sanatsal metinler günlük hayatın gerçeklerini, tarihî olayları, felsefi düşünceleri ve bilimsel gerçekleri anlatan metinlerdir. 3. Edebi metinlerin diğer bir adı da ---- metindir, bu metinlerde dil daha çok ---- işlevde kullanılır. Parçadaki boşluklara sırasıyla aşağıdakilerin hangisinde verilenler getirilmelidir? A) kurmaca - şiirsel B) sanatsal - alıcıyı harekete geçirme C) öğretici - dil ötesi D) didaktik - alıcıyı harekete geçirme E) kurmaca - dil ötesi 5. I. Toplumları, milletleri, kuruluşları etkileyen hareketlerden doğan, olayları zaman ve yer göstererek anlatan, bu olaylar arasındaki ilişkileri, daha önceki ve sonraki olaylarla bağlantılarını, karşılıklı etkilenmeleri, her milletin kurduğu medeniyetleri, kendi iç sorunlarını inceleyen bilim dalıdır. Bu incelemeler sonucunda yazılan metinlere denir. II. Herhangi bir duygu, düşünce, hayal, intiba ve olayın dil vasıtasıyla ve edebî bir üslupla oluşan söz ve söylem bütününe denir. III. Düşünsel konuları ele alan ve düşünce ile ilgili problemler üzerinde duran metinlerdir. Yunanca seviyorum, peşinden koşuyorum, arıyorum anlamına gelen phileo ile bilgi, bilgelik anlamına gelen sophia sözcüklerinin birleşmesinden oluşan bir kavramdır. Üzerinde herkesin uzlaştığı net bir tanımı olmayan bu kavram üzerine kurulan metinlerdir. Numaralı bilgilere ait metin türleri sırasıyla aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir? A) Felsefii metin - edebî metin - tarihî metin B) Tarihî metin - edebî metin - felsefi metin C) Felsefi metin - edebî metin - tarihî metin D) Felsefi metin - tarihî metin - edebî metin E) Tarihî metin - edebî metin - bilimsel metin