Adana da Afet Risk Yönetimi ve Sakınım Planı Urban Mitigation Plan and Disaster Risk Management in Adana G. Keskin Adana Büyükşehir Belediyesi, Afet Risk Yönetimi Şube Müdürü V., Adana. (gulcanuluturk@gmail.com) ÖZ: Afet yönetimi ile ilgili 1990 sonrasında yeni bir anlayış yaygınlaşmaktadır. Yeni anlayış, afetler karşısındaki önceliği afet öncesi etkinliklerine, yani sakınım çalışmalarına vermektedir. Uluslararası kuruluşlar, doğal afetlere karşı sakınım konusunu sürdürülebilir kalkınmanın bir önkoşulu olarak tanımlamıştır. Birçok ülke bu doğrultuda yasal ve kurumsal yapısını yenilemiştir. Türkiye de, afet yönetimi daha çok afet sonrasında başvurulan bir etkinlik modelini kapsamaktadır. 1999 depremlerinden sonra afet tehlikelerine karşı önlemler alınması gereği anlaşılmış; önemli adımlar atılmıştır. Ancak acilen çalışmalar yapılması gereken asıl konu, sakınım planı çalışmalarıdır. Adana nın öncelikle olası bir afet karşısında hangi zayıflık ve kusurları içerdiği tespit edilmeli ve sakınım planı geliştirilmelidir. Kentte olası afet kayıplarını azaltmak amacı ile atılacak adımlar, risk azaltacak yöntemlerin benimsenmesini sağlayacak etkinliklerin düzenlenmesi, kurumlar arası işbirliklerin geliştirilmesi, afet bilgi altyapısının oluşturulması, mikrobölgeleme etütlerinin yapılması, risk analizlerinin yapılması, sakınım planının hazırlanması ve planların kentsel güvenlik açısından yeniden değerlendirilmesidir. Belediyelere ise afet risk yönetimi çalışmalarını üstlenebilmesi için kaynak ve uzman işgücü desteği sağlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Afet Risk Yönetimi, Zarar Azaltma, Sakınım Planı, Büyükşehir Belediyesi. ABSTRACT: Global policies in disaster management have radically changed since 1990s, shifting the previously entrenched emphasis on emergency management, into risk management. Disasters are seen as events that could be avoided by means of proactive investments. A series of international declarations expressed the determination to reduce risks at every level, which was recently followed by legal and organizational revisions of many national governments. The disaster management system in Turkey, though it seems to tend towards this attitude, it is not necessarily based on an awareness of the global trends. Risk management and planning at every level is yet far from being at a satisfactory state. A confusion of responsibilities, and authorities are observed. A whole range of activities are therefore in need of being streamlined into the tasks of urban planning in the reduction of disaster risks. Preparing a mitigation plan for Adana and the training of planners are expected. Keywords: Disaster Risk Management, Disaster Risk Reduction, Mitigation Plan, Metropolitan Municipality. 1. GİRİŞ Üzerinde görüş birliği sağlanmış olan afet tanımı; insanlar ve insan yerleşmeleri üzerinde fiziksel, ekonomik, sosyal ve çevresel kayıplara neden olan, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak, toplulukları etkileyen doğal, teknolojik veya insan kökenli olayların sonuçları dır. Risk ise, kaybedilme olasılığı bulunan bir değeri temsil etmektedir. Kaybedilmesi olası bir değer yoksa yalnızca bir tehlikeden söz edilebilir. Dolayısıyla risk soyut bir kavramdır ve toplumsal ortamda geleceğe ilişkin bir kestirim kapasitesi gerektirmektedir. Risk kavramı sınıflandırılacak olunursa; Tehlike Türlerine göre (su baskını, deprem, heyelan, sıvılaşma, tsunami, vb) Tehlikeye Maruz Değerlere göre: (insanlar/sabit yatırımlar/diğer değerler) Tehlike Etkisine göre: (fiziki zarar, yangın, önlenen hizmetler, vb) İlgili Mesleklere göre: (yerbilimsel değerlendirmeler, mühendislik hesapları, acil durum yetkilileri, vb) Tehlikeye Maruz Yerlere göre: (faylar, akarsu yatakları, dik yamaçlar, kıyılar, vb) Düzeylerine göre: (ulusal, bölgesel, kentsel, yerel, vb) Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla afet öncesi ve sonrasında yapılması gereken etkinliklerin planlanması, yönlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi ve
uygulanması için tüm kurum ve kuruluşlarla, kaynaklarının bu ortak amaç doğrultusunda kullanımını gerektiren bir yönetim şekli olarak tanımlanmaktadır. Afet yönetimi ile ilgili önceki yaklaşımına bakıldığında bu alandaki çalışmalar, 1950 lerden bu yana kullanılan döngüsel bir modelin (bkz. Şekil 1) öngördüğü dört ana bölümde yürütülür. Bu modelin süreklilik, otorite ve kurumsal teklik varsayımları nedeniyle yanıltıcı olduğu, daha çok acil durum yönetimi ve yara sarma etkinlikleri ile ilgili olduğu gözlenmektedir (Balamir 2001). Şekil 1. Afet yönetim sisteminde önceki yaklaşım (https://www.quora.com/what-is-disastermanagement-cycle). Dünya genelinde yaşanan afetler sonucu ekonomik, sosyal ve çevresel kayıpların giderek artması ve afetlerden sonra yapılan yardımlara olan gereksinmelerin aşırı büyümesi geleneksel yara sarma politikasının sorgulanmasına neden olmuştur. 1990 ların başlarında bilim çevreleri ve uluslararası kuruluşların da aracılığıyla afet yönetim politikasına yeni bir yaklaşım (bkz. Şekil 2) getirilmiştir. Bu yaklaşımda hedeflenen, afet yönetim politikalarının sadece acil durumlara yönelik hazırlıklar ve afet sonrası yardımlarla sınırlı bırakılmayıp, afet öncesinde risklerin ve olası kayıpların belirlenmesi, bu risklerin sistemli bir biçimde yönetilmesidir. Yeni yaklaşım, afet tehlikeleri karşısındaki önceliği afet sonrası etkinliklerinden daha çok, afet öncesi etkinliklerine, yani risk yönetimi ve sakınım çalışmalarına vermektedir. Şekil 2. Afet yönetim sisteminde yeni yaklaşım (Balamir 2010, Ulutürk 2012). Yeni yaklaşımın uygulanmasında, olası kayıpları afet öncesinde çok yönlü önleme çabaları, özel bir planlama kapsam ve yöntemi gerektirmektedir. Bu ayrıcalıklı yeni planlama etkinliğine, 'sakınım planlaması' denmektedir. Sakınım planı, kentsel risk sektörlerinde, risk azaltma çalışmalarının eşgüdüm içinde yürütülmesi için hazırlanan, sosyo-ekonomik, yönetsel ve mekansal içerikli bütüncül plandır. Planda, kentin fiziki, ekonomik ve sosyal özelliklerinin sistemli birlikteliği gözetilerek
bilimsel yöntemlerle çözümler üretilmeli, önlemler alınmalıdır. Sakınım planının amacı, kaynaklar ile can ve mal varlığını tehlikelerden sakınmaktır. Sakınım planlaması, sadece imar ya da arazi planlamasından oluşmamaktadır. Sakınım çalışmaları, afet sonrası uzmanlarının yetkinlik alanı olmadığı gibi, yalnızca bir yapı mühendisliği, ya da zemin araştırmaları konusu da değildir. Sakınım, çokdisiplinli bir yapı içerisinde, sosyo-ekonomik-mekansal kararların uygulanması ve bunun kurumlaştırılması işidir. Türkiye de sadece Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliğinde geçen sakınım planlaması, farklı bir içerik, teknik ve araçlar gerektirmektedir. Bu planlama biçimi, disiplinler arası ilişkileri kurabilen uzmanlaşmış plancı kadrolarına ihtiyaç göstermektedir. Günümüzde en büyük risklerin yer aldığı kentlerimizde bugüne kadar geliştirilmemiş bulunan sakınım planlamasının geliştirilmesi ve uygulamalara konu edilmesi gerekmektedir (Balamir 2007). 2. TÜRKİYE DE AFET RİSK YÖNETİMİ BM öncülüğündeki uluslararası afetler politikası, 1990 sonrasında bir hedef değişimi ve uygulama içine girmiştir. Yeni uygulama, düşünce ve eylemleri yalnızca afet sonrası yardımlarla sınırlı bırakmayıp, etkinliklerin ağırlığını afet öncesine vermiş; ölçeği ne olursa olsun hazırlanan planlarda risklerin göz önüne alınması gerektiğini belirtmiş; özellikle kentsel alanların ve dar gelirli kesimlerin risklerinin azaltılmasına öncelik verilmesini sağlamıştır. Bu doğrultuda, BM, 1990-2000 dönemini Doğal Afetleri Azaltma Onyılı (IDNDR) ilan etmiş; bu sırada Yokohama Konferansını (1994) düzenlemiş; bu alanda Afet Azaltma Uluslararası Stratejisi ni (ISDR) uygulamak amacı ile bir yeni organ (UNISDR, 1999) oluşturmuş; 2005 yılında gerçekleştirdiği Dünya Konferansı nda (Kobe) 2005-2015 on yılının, 2015 yılında gerçekleştirdiği Dünya Konferansı nda (Sendai) ise 2015-2030 onbeş yılının, yeni bir eylem dönemi olarak tanınmasını sağlamıştır. Toplantılarda ağırlık kazanan ortak görüşler ise şöyle özetlenebilir: Afetlerin nedeni, doğa değil, plansız ve denetimsiz gelişmelerdir. Risk azaltma, bir maliyet değil, pişmanlık yaratmayacak yatırımlardır. Afet öncesinde risklerin azaltılması, afet kayıplarını da azaltacaktır Risk azaltmada asıl hedef, Büyükşehirler / Yerel Yönetimlerdir. Yeni politika ve etkinliklerin ağırlığı afet öncesinde olmalıdır ve özellikle kentsel alanların risklerinin azaltılmasına öncelik verilmelidir. Bugün çok sayıda ülke bu çabaları takiben önemli adımlar atmıştır. Japonya 1950 li yıllardan itibaren bütçesinin %5 ila %8 ini risk azaltan önlemlere ayırmakta; yasal yapı ve planlama sistemlerini sürekli güncellemektedir (Sudo 2000, Fernandez 2005). Ayrıca Yeni Zelanda (2002), Avustralya (2002), Yunanistan (2003), Kanada (2004) ve İngiltere (2004) gibi ülkeler yeni yasal düzenlemeler yapmakta; afet risk yönetimi anlayışına uygun risk azaltma çalışmaları hedefine yönelmektedir (Britton 2000, Balamir 2007). Amerika 2000 yılında çıkardığı yeni bir yasayla (Disaster Mitigation Act) ilk kez sakınım (mitigation) konusunu ön plana çıkartmış ve risk azaltma çalışmalarında yeni mekanizmalara işlerlik kazandırmıştır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP, 2004) tarafından yapılan araştırma sonuçlarına göre, Türkiye yüksek risk gösteren ülkelerin ön sıralarındadır. Türkiye deki afet yönetimi daha çok afet sonrası yardım ve finansal destekler sağlama etkinlikleri ile sınırlı kalmıştır. Bu nedenle Türkiye, yeni politikanın gereklerinden uzak kalmıştır. Özellikle afet risk yönetimi ve sakınım alanında yetersiz uygulamalara gidilmiştir (Balamir 2007). Türkiye nin ilgili uluslararası toplantılardaki katılım, sunuş ve vermiş olduğu raporların değerlendirilmesi de, bu sonucu doğrulamaktadır. Bu konferans ve bildirgelere Türkiye de katılmış ve imza koymuştur. Ancak bu toplantılara Türkiye den katılmış bulunan afetler ile ilgili temsilciler, genelde afet sonrası etkinliklerin uzmanları oldukları için yeni politikanın felsefesi tam anlaşılmamış; Türkiye de bu yönde etkinlikler başlatılamamış; ve gereken düzenlemelere geçilememiştir.
Şekil 3. 1980-2000 yılları arası deprem tehlikesine maruz kalma göreli durumu (Balamir 2007). Türkiye de, 1994 ten bu yana Yokohama Konferansı sonuç ve hedefleri aktarılmamış; 2005 yılından bu yana Kobe bildirgesi ve Hyogo Eylem Çerçevesi için bir program geliştirilmemiş; 2007 yılından bu yana ulusal afet platformu oluşturulmamış; ve 2010-2011 2012-2015 güvenli kentler kampanyalarından uzak durulmuştur. Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Sivil Savunma Genel Müdürlüğü, Türkiye Acil Durum Genel Müdürlüğü gibi üç ayrı birimin 2009 yılında yeni bir yasa ile birleştirilmesi, afet sonrası hizmetlerin bütünleştirilmesi anlamında, olumlu bir adımdır. Ancak bu birleştirmenin yeni politikaya hizmet eden bir yönü yoktur. Merkezi yönetimlerce 1999 yılından bu yana, deprem tehlikesi ile ilgili olarak farklı konularda önlemler alınmış olmasına karşılık, şehir planlarının hazırlanması ve uygulanması konularında güvenlik artırıcı hiçbir önlem alınmamıştır. Sakınım planlaması çalışmaları geliştirilmedikçe ve plan uygulama disiplini sağlanmadıkça, Türkiye de yakın gelecekte afetlere ağır bedeller ödenecektir. 3. ADANA DA AFET RİSK YÖNETİMİ VE SAKINIM PLANI Ülkemizde yaşanan deprem, uğranılan maddi kayıpların yaklaşık olarak %70'ine yol açmaktadır (Ergünay ve Gülkan 1991). Baraj yapımı gibi tedbirlerin yürürlüğe girmesiyle su baskını afetinin etkisinin ileride gittikçe azalacağı tahmin edilirse, depremlerin ciddi bir tehlike kaynağı olacağı söylenebilir. Tarihi kayıtlar incelendiğinde Adana da 1907, 1945, 1952 yıllarında can ve mal kaybına neden olan yıkıcı depremlerin olduğu görülmektedir. Karataş-Yumurtalık veya değişik araştırmacılar tarafından Yumurtalık-Andırın veya Aslantaş fay zonu olarak adlandırılan bölge jeolojik levha sınırını oluşturmakta, levha sınırları da en aktif deprem bölgelerini işaret etmektedir (Özey 1998). Son olarak Adana da 27 Haziran 1998 günü büyüklüğü 6.3 olan bir deprem yaşamıştır. 59 u Adana İl merkezinde, 86 sı Ceyhan İlçesi nde olmak üzere 145 kişi yaşamını yitirmiş; 802 konut, 18 işyeri tamamen yıkılmıştır. Ayrıca 10.232 yıkık/ağır derecede olmak üzere toplam 82.552 bina hasar görmüştür (Gündoğdu 1999). Depremde hasar özellikle Ceyhan ilçesi ve çevresindeki beldeler olmak üzere, eski Adana şehrinin bulunduğu alanlarda yoğunlaşmıştır. Depremdeki ağır hasarlar, Misis fayı boyunca bulunan, başta Ceyhan İlçesi olmak üzere Misis, Geçitli, Suluca, Abdioğlu beldelerinde gözlemlenmiştir (bkz. Şekil 4). Özellikle Ceyhan İlçesi'nde yıkılan binaların yeni ve çok katlı olması ihmal ve kusurların boyutlarını göstermektedir. Her ne kadar zemin şartları ve yapılaşma hataları ön planda olmasına karşın ruhsatlı ve mühendislik hizmeti görmüş yapıların da yıkılması, yönetmelik ve yasaların uygulamaları konusunda soru işaretleri oluşturmaktadır. Teknik ve bilimsel çalışmalara uyulmadan, zemin koşulları dikkate alınmadan ve kentsel risk analizleri yapılmadan imar planlarında yapılan değişiklikler, denetimsiz, kalitesiz konut üretimi ile birleşince, Adana da afet risk yönetimi çalışmalarına bir an önce başlanmasının önemini vurgulamakta; kentin güvenliği konusunu ön plana getirmek için ayrı bir gerekçe oluşturmaktadır. Bu nedenle Adana kentinin gereksinmesi, acil durum planları ve tatbikatları kadar risk azaltma uygulamalarının hayata geçirilmesidir.
Şekil 4. Adana da yaşanan 1945 ve 1998 depremlerinin hasar dağılım haritası (Adana İl Özel İdaresi). Yapılması gereken, önce kısa bir süre içerisinde genel bir ana sakınım planının hazırlanması, daha sonra ise bu ana plan üzerinde kimi öncelikli ve yüksek riskli küçük alanlarda ayrıntılı plan ve projeler geliştirerek pilot uygulamalara geçilmesi olacaktır. Sakınım planı kentsel riskleri belirleyerek, bunları azaltmak üzere alınan temel kararları gösterecektir. Yerbilimsel tespitlerin gösterildiği mikrobölgeleme harita ve bilgileri sakınım planın birincil verileridir. Ancak bunun üzerine diğer insan yapısı kentsel kusurlar işlenmeli ve tüm veriler birlikte değerlendirmelidir. Kentsel kusur analizlerinin neleri kapsayacağı yerine göre değişiklik göstermekle beraber, bunlar makroform, kentsel doku, arazi kullanım, alt yapı, yapı stoku analizleri ile kent yönetimi ve işletme yetersizlikleri ana konu başlıkları altında toparlanabilir (Balamir 2001). Ayrıca kent ölçeğinde hazırlanan sakınım planı doğrultusunda imar planları yeniden düzenlenmeli, acil durum planları güncellenmeli ve bu planların uygulanabilir olup olmadığı denenmelidir (Şekil 5). CBS Şekil 5. Kentsel risk yönetimi ve planlama (Ulutürk 2012). Uluslararası etkinlik ve çalışmalarda mevcut sistemin çoğunlukla afet sırasındaki ve sonrasındaki döneme ait çalışmalarla sınırlı kaldığı (yara sarma); afet öncesi, afet sırası ve afet sonrası dönemlerde yerine getirilmesi gereken eylemlerin bütünleşmiş bir planlama yolu ile gerçekleştirilemediği fikir birliğine varılmıştır. Bu ana fikirden yola çıkarak, Adana da olası bir deprem öncesinde mümkün olan en az zarara uğramak üzere; afet öncesinde alınabilecek somut ve bütünleşmiş önlemler ile uygulama biçimleri, il sınırları ölçeğinde, Çizelge 1 de, yerel ölçekte ise Çizelge 2 de özetlenmiştir.
Çizelge 1. Adana il sınırları kapsamında olası bir afet öncesi alınması gereken önlemler (Balamir 2007, Ulutürk 2008). Kentin orman alanları, su havzaları ve tarım alanlarının (doğal kısıtlayıcılarının) tehlike bölgelemeleri (sismik ve meteorolojik veriler ışığında hazırlanan) ile birlikte taşıdığı risklerin belirlenmesi; o Kuraklığın tarım alanları ve tarımsal üretim üzerindeki etkisinin analiz edilmesi; o Olası bir orman yangınında, bu alanlara erişme ve müdahale kolaylıkları ile ulaşım/araçgereç ve koruma tedbirlerinin belirlenmesi; o Olası bir deprem ya da su baskınında Seyhan Barajı alt havzasında yer alan yapılar ve barınan nüfusun zarar görebilirlik düzeyinin tespit edilmesi: Seyhan Barajı nın yapısal niteliği, ömrü ve konumuna göre sismik tehlike duyarlılığı belirlenmesi, Bu veriler ışığında baraj alt havzasında olası tehlike altındaki nüfus, yapılar, kullanım türleri, sanayi ve tesislerin belirlediği risk düzeylerinin saptanması, Ayrıca yüzey suyu baskınlarına konu olabilecek diğer alanların tespit edilmesi ve bu alanlarda risk belirleme çalışmaları yapılması, Deprem nedenli sıvılaşma, alüvyon vadi tabanları, kıyı çökmeleri vb. zemin hareketlerine konu olabilecek alanların ve burada yer alan olası değer kayıplarının belirlenmesi, Potansiyel faylanma alanlarının kestirilmesi gibi. Belirleyici büyük noktasal kullanım ve tesislerin (Örneğin; o Büyük sanayi tesisleri, o Askeri tesisler, o Çöp toplama alanı, o Kimyasal depolar gibi) Konumları ve risk etki alanlarının belirlenmesi; Bu tesislerin büyüme ve yer değiştirme/seçimi konusundaki tasarıların belirlenmesi/bilinmesi; Deprem tehlike senaryo bilgilerine göre taşıdıkları risklerin analiz edilmesi gibi. Kentin ana altyapı ve ulaşım arterlerinin olası bir deprem, ikincil bir patlama/yangın ya da su baskınında karşı karşıya olduğu risklerin tespit edilmesi: o Olası bir depremde elektrik ve haberleşme ağı, içme suyu ve kanalizasyon şebekesinin zarar görebilirlik düzeyinin tespit edilmesi ve sonrasında: Altyapı sağlamlaştırma (güzergah/ şebeke/ kapasite/ malzeme açısından) çalışmaları yapılması; o Olası bir deprem ya da büyük ölçekli ikincil bir patlamada acil müdahale açısından kent içi erişilebilirliğin sağlanması: Kentsel ve şehirlerarası ulaşım sisteminin deprem tehlike senaryo bilgilerine göre taşıdıkları risklerin analiz edilmesi; Alternatif ulaşım/erişim seçenekleri oluşturulması; Yol ağı düzeltmeleri ve genişletme çalışmaları yapılması gibi. Başlıca riskli yerleşim alt bölgelerinin, alansal ve diğer (kaçak, yaşlı, gecekondu, vb) özellikleri ile taşıdıkları risklerin analiz edilmesi; (kentimizin tarihi ve kültürel değerlerini korumak önceliği ile) o Tepebağ, Seyhan ve Cumhuriyet Mahallesi nde (deprem ve su baskını açısından risk taşıdığı, tarihi değere sahip olduğu ve karma kullanım alanları -sanayi tesisi, akaryakıt istasyonu, resmi kurum, hastane, otel, merkezi dini tesis, tarihi/kültürel yapılar, konutlar- yer aldığı için) analiz çalışmaları, yerel eylem planları ve dönüşüm projeleri yapılması: Bölgesel zemin etütlerinin yapılması; Yapıların kullanım türlerinin saptanması; Kullanım türü sanayi ya da akaryakıt/ LPG istasyonu ise taşıdığı ikincil bir afet riskinin tespit edilmesi (patlama gibi); Yapı ölçeğinde detaylı incelemelerin yapılması (kaçak, yaşlı, gecekondu, tescilli gibi); Gece/gündüz nüfusunun belirlenmesi; Olası üretim/ticari kaybın hesaplanması gibi.
Çizelge 2. Büyük ölçekte Adana kent merkezinde olası bir afet öncesi alınması gereken önlemler (Balamir 2007, Ulutürk 2008). Kentteki tehlikeli madde içeren kullanımların Yerel Afet Etki Senaryosu ve değerlendirmelerine göre taşıdıkları risklerin analiz edilmesi: o Patlayıcı, yanıcı, kirletici, kimyasal, organik, vb konsantrasyon noktalarının belirlenmesi, etki alanlarının tespit edilmesi ve izlenmesi; o Elektrik santralleri, enerji nakil hatları, akaryakıt ve LPG istasyonları, çöplük alanı, kömür yığınlarının konumları, ölçekleri, komşuluk ilişkileri, farklı noktalardaki birimler arası ilişkilerin incelenmesi yoluyla (CBS) mekansal analizlerinin yapılması gibi. o Atık sistemleri ve depolarının belirlenmesi, yürürlükteki işletme standartları ve sorumluluk kurallarının netleştirilmesi; o Farklı tehlike konsantrasyon türleri için eşikler (hacimler, debiler) ile mekansal dağılım standartları belirlenmesi ve depreme duyarlı olan ve olmayan türleri için kısa, orta ve uzun dönemli risk azaltma programlarının geliştirilmesi; Mevcut kentsel dokunun mikrobölgeleme haritaları ve deprem tehlike senaryo bilgilerine göre taşıdıkları risklerin analiz edilmesi: o Kentte mikrobölgeleme haritaları üretilmesi ve mevcut doku analizi çalışmaları yapılması; o Yapılan mikrobölgeleme haritaları temel alınarak mevcut doku risklerinin tespit edilmesi (özellikle zemin açısından riskli alanlardaki planlı eski yerleşim alanları ile plansız yerleşim alanları ve kaçak yapılaşmaların görüldüğü alanlar riskli): Riskli Alanlarda yapı seyreltme /boşaltma ve yoğunluk azaltma çalışmaları yapılması; Bu alanlara erişme ya da tahliye kolaylıkları için ön çalışmaların yapılması; Yol ağı düzeltmeleri ve genişletme çalışmaları yapılması; Deprem sırasında olası yapı yıkımlarının yaratabileceği zorlukların kestirimi; Deprem zararlarını azaltma çalışmaları kapsamında, mevcut dokunun güçlendirme ve iyileştirme çalışmalarında oluşabilecek direncin saptanması gibi (yapılaşma kusurlarının tespiti (proje/ imalat), a/ b/ c sınıflandırılması, güçlendirme ve iyileştirme çalışmaları için önceden fayda-maliyet analizi yapmak, vatandaşlara bu bilgiler doğrultusunda anketler yapmak, vb). Acil Durum Görevlileri (ADG) elemanlarının sınıflanması ve önceliklerin tanımlanması; o ADG ler deprem sırasında çalışır ve kullanılabilir durumda kalmaları yaşamsal önem taşıyan personel, araç-gereç ve kentsel sistemlerdir. (İtfaiye istasyonları, karakollar, fırın, kuru depo, soğuk hava deposu, kimi kamu yapıları gibi hizmet birimleri, stadyum, sinema-tiyatro vb. gibi) Ayrıca, hastane ve okul binaları gibi kimi taşınmazlar da bu statüde düşünülmek zorundadır. Bu elemanların yapı taşıma ve dayanım standartlarının belirlenmesi; Çevresel koşulların ve kullanımların acil durum işleyişinde zorluklar ya da ikincil tehlikeler yaratması açısından değerlendirmesi; Acil durum hizmet alanı ve kullanım yoğunluk düzeyinin belirlenmesi; Yapı olağan işletim özellikleri ile özel donanımlarının belirlenmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması; Güvenlik/ itfaiye/ sağlık/ ulaşım/ iletişim/ dağıtım açısından: araç-gereç-personel, filo varlığı, yeterli hizmet alanı ve doğru konumlandırma konularının irdelenmesi gibi. Kentteki açık ve yeşil alanlar sisteminin deprem tehlike senaryo bilgilerine göre yeniden değerlendirilmesi: o Acil durum gereksinmelerine (çadır alanları/barınma) dayalı olarak açık alan yüzölçümü ya da erişim yetersizliği görülen alanların belirlenmesi: Mevcut açık alanlar envanterinin konum, yüzölçümü ve sahiplik bilgileriyle çıkarılması; Mevcut açık alanlar envanterinde kullanım ve işletme biçimlerinin belirlenmesi; Bu alanlara erişim kolaylığının sağlanması; Ayrıca kent içinde açık alanların genişletilmesi ve sürekliliğinin sağlanması; Proje paketleri ve eylem programının belirlenmesi; Kamu-Özel girişim ortaklıkları ile kaynak geliştirme uygulamalarının yapılması.
4. AFET RİSK YÖNETİMİ VE YEREL YÖNETİMLER Doğal afetler genellikle yerel olaylardır ve yerel sorunlar doğurmaktadır. Bu nedenle afet yönetimi konusunda özellikle risk azaltma çalışmalarının asıl uygulayıcısı yerel yönetimlerdir. Yerel yönetimler düzeyinde, yasaların görev olarak verdiği sakınım planlarını hazırlamak/hazırlatmak, risk azaltma çalışmaları kapsamında imar planlarının yeniden değerlendirmek, Bakanlıkça yürütülen programları izlemek, yerel platformların kurulmasını desteklemek, toplu yenileme ortaklıkları kurulmasına öncülükler etmek, başlıca risk azaltma etkinlikleri olarak tanımlanabilir. 2014 yılında kentte risk azaltma etkinliklerini gerçekleştirmek ve olası afet kayıplarını azaltarak güvenli kentsel çevreler elde etmek amacı ile Adana Büyükşehir Belediyesi bünyesinde, Afet Risk Yönetimi Şube Müdürlüğü kurulmuştur. Müdürlüğün hedefleri, hazırlanacak sakınım planı kapsamında, i) Afetler meydana gelmeden kentin zarar görebilirlik düzeyini belirlemek, ii) Risklerin nerelerde yoğunluk kazandığını kestirmek, iii) Afet risklerini azaltacak önemleri almaktır. Yukarıda belirtilen amaç ve hedeflerden hareketle, kentin olası afetler (deprem, su baskını, toprak kayması, kaya düşmesi vb gibi) karşısında hangi zayıflık ve kusurları içerdiği, kentsel risk analizleri doğrultusunda tespit edilecek; kent bütününe yönelik ana sakınım planı geliştirilecektir. Sakınım planı çalışmaları, kent bütününe yönelik sektörel master planlar, ulaşım master planı ve kentsel dönüşüm master planı çalışmaları ile eşgüdümlü yürütülmelidir. Belediyelere kentlerin risklerine odaklanan sakınım çalışmalarını üstlenebilmesi için kaynak ve uzman işgücü konusunda üç tür desteğe gereksinim duyacaktır: Kaynak destekleri (Deprem sigortası kaynakları kullanılabilir ve başarılı uygulama projeleri merkezi yönetim tarafından ödüllendirilebilir), Yetkilendirme destekleri (Sigorta yaptırmaya zorlama ve güçlendirme projelerine katılımı zorlama gibi), Teknik destekler (Coğrafi Bilgi Sistemi, uzay görüntüleri ve sayısal haritalar gibi). 5. SONUÇ Bilindiği üzere Adana da en son 27.06.1998 tarihinde yaşanılan depremde 145 kişi yaşamını yitirmiş; 10.232 yıkık/ağır derecede olmak üzere toplam 82.552 konut hasar görmüştür. Adana nın öncelikle olası bir afet (iklim değişikliği, deprem, su baskını, toprak kayması, kaya düşmesi vb. gibi) karşısında hangi zayıflık ve kusurları içerdiği tespit edilmeli, kent bütününe yönelik sakınım planı geliştirilmelidir. Kentte olası afet kayıplarını azaltmak ve güvenli kentsel çevreler elde etmek amacı ile atılacak öncelikli adımlar, risk azaltacak yöntemlerin hem yönetimler hem de vatandaşlar tarafından benimsenmesini sağlayacak etkinliklerin düzenlenmesi, paydaş kurum ve kuruluşlar arası işbirliklerin geliştirilmesi, afet bilgi alt yapısının oluşturulması, planlara esas mikrobölgeleme etütlerinin yapılması, kentsel risk analizlerinin yapılması, sakınım planının hazırlanması ve plan çalışmalarının kentsel güvenlik açısından yeniden değerlendirilmesidir. Sakınım planı çalışmaları, kent bütününe yönelik çevre düzeni planı, sektörel master planlar ve kentsel dönüşüm planları ile eşgüdümlü yürütülmelidir. Belediyelere ise afet risk yönetimi çalışmalarını üstlenebilmesi için kaynak ve uzman işgücü konusunda destek sağlanmalıdır. KAYNAKLAR Balamir, M. 2001. Recent Changes in Turkish Disaster Policy: A Strategic Reorientation?, in Kleindorfer, Mitigation and Financing of Seismic Risks: Turkish and International Perspectives, Paul and Sertel (eds.), Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Balamir, M. 2007. Afet Politikası, Risk ve Planlama, TMMOB Afet Sempozyumu, 31-43. Balamir, M. 2010. Türkiye de Kentleşme ve Deprem, TBMM Raporu, 20. Ergünay, O. ve Gülkan, P. 1991. Seismic Risk Reduction and Disaster Management, Co-operative Project for Seismic Risk Reduction in the Mediterranean Region (SEISMED), Workshop III on Seismic Risk Reduction and Disaster Management held in Rome/Castelnuovo di Porto, United Nations. Gündoğdu, O. 1999. The Adana - Ceyhan Earthquake of June 27, 1998, International Workshop On Recent Earthquakes and Disaster Prevention Management, METU Disaster Management Implementation and Research Center. UNISDR 2004. Living with Risk: Turning the Tide on Disasters towards Sustainable Development, Final Version, Geneva. Ulutürk, G. 2008. Afet Öncesi Alınacak Önlemler, Adana Afet Eylem Planı ve Senaryoları, 97-101, Adana Ulutürk, G. 2012. Afet Risk Yönetimi ve Yerel Yönetimler, Güney Mimarlık Dergisi, Sayı 7, 13-18.