Böbrek transplantasyonlu hastalar ve yaşam kalitesinde kanıt temelli uygulamalar Doç. Dr. Emel YILMAZ Celal Bayar Üniversitesi Manisa SYO Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği AD 1
Tedavisi mümkün olmayan hastalıklar nedeniyle görev yapamayacak derecede hasar gören organların yerine, canlı veya kadavradan alınan yeni, sağlam organın konularak hastanın tedavi edilmesine organ nakli ya da organ transplantasyonu denir. Dianne B, Edgar L, Mohamed H. Clinical aspects of renal transplantation. In Barry M, Brenner MD, eds. The Kıdney. Philadelphia, W.B. saunders company, 1996: 2602-2653. Haberal M, Emiroğlu R. Bobrek transplantasyonu. In Gülay H, ed. Temel ve Sistematik Cerrahi. İzmir, İzmir Güven Kitabevi, 2005:647-711. 2
Yaşam Kalitesi (YK) mutlu olma ve yaşamdan hoşnut olmayı içeren, genel olarak iyi olma durumu olarak kullanılan bir terimdir Dünya Sağlık Örgütüne göre YK, kişilerin fiziksel sağlığı, psikolojik durumu, kişisel yeterliliği, sosyal ilişkileri ve çevresi ile olan etkileşimleri kapsayan bir kavramdır Eser E. Sağlıkla ilgili yaşam kalitesinin kavramsal temelleri ve ölçümü. Sağlıkta Birikim 2006; 1(2): 1-5. The WHOQOL Group. The development of the World Health Organisation quality of life assessment instrument (the WHOQOL). In: Orley J, Kuyken W,eds. Quality of Life Assessment: International Perspectives. Heidelberg: Springer Verlag, 1994:41-57. 3
Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi (SYK) ise bir bireyin ve grubun bedensel ve ruhsal sağlık algısıdır. Eser E. Sağlıkla ilgili yaşam kalitesinin kavramsal temelleri ve ölçümü. Sağlıkta Birikim 2006; 1(2): 1-5. 4
KANITA DAYALI UYGULAMA Kanıta dayalı uygulama, bakım verilen alanlardaki uygun kaynakları hasta tercihlerini, klinik uzman görüşü ve bilimsel araştırmalardan elde edilen kanıtları hastalara en iyi bakım hizmetini vermek için bir araya getirmektir. Yılmaz M. Hemşirelik bakım hizmetinin kalitesini geliştirme yolu olarak kanıta dayalı uygulama. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2005;9(1):41-48. 5
KANITA DAYALI UYGULAMANIN AMACI Hastalara mevcut kaynaklarla en iyi bakımı sunmaktır. 6
KANIT DÜZEYLERİ SINIFLAMASI (Muir Gray, 1997) I- İyi tasarlanmış RKÇ lardan yapılmış en az bir sistematik incelemelerden elde dilen güçlü kanıtlar II- İyi tasarlanmış ve uygun büyüklükte en az bir RKÇ dan elde edilen güçlü kanıtlar III-İyi tasarlanmış randomize olmayan, tek gruplu pre-post değerlendirmeli, kohort, zaman serileri ve vaka kontrol çalışmalarından elde edilen kanıtlar IV-İyi tasarlanmış birden fazla araştırma merkezi/grubu tarafından yapılmış deneysel olmayan tasarımlardan elde edilen kanıtlar V-Saygın otoritelerin görüşlerin, klinik kanıtlara, uzman komitelerin tanımlayıcı çalışmalarına dayalı kanıtlar Kocaman G. Hemşirelikte kanıta dayalı uygulama. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2003;2:61-69. 7
Kanıt piramidi Meta analiz ve sistematik derlemeler Randomize kontrollü çalışmalar Kohort çalışmaları Vaka kontrol çalışmaları Olgu serileri Olgu raporları Klinik görüşler, editör yazıları Hayvan çalışmaları In vitro çalışmalar Yılmaz E, Çöl M. Kanıta Dayalı Tıp. J Clin Anal Med 2014;5(6): 537-42 8
BÖBREK TRANSPLANTASYONU SONRASI YAŞAM Başarılı bir böbrek transplantasyonundan sonra KBY li hastaların yaşamlarının tekrar eskisine benzer bir yaşam şekline dönmesi Fizyolojik fonksiyonların normale yakın olması Rahat bir şekilde toplum içine girebilme ve sosyal yaşamın bir parçası olabilme Diyaliz makinesi ve onun çevresindeki hayata tahammül etme zorunluluğunun ortadan kalkması gibi olumlu değişiklikler olmaktadır. Titiz Mİ. Transplant Böbrek Disfonksiyonu. Titiz Mİ, ed. Renal Transplantasyona Pratik Yaklaşım. İstanbul: Eczacıbaşı Pazarlama; 2000 s. 251-252. 9
BÖBREK TRANSPLANTASYONU SONRASI YAŞAM Transplantasyon sonrasında oldukça disiplinli ve sürekli kontrol altında bir yaşam Sıkı hekim-hasta ilişkisi İmmunosupresif ilaçların yaşam boyu kullanılması zorunluluğu ve bunların komplikasyonları olan enfeksiyon, tümör gelişmesine eğilimin artması Akut ve kronik rejeksiyon nedeniyle tekrar hemodiyalize dönme olasılığı vardır. Titiz Mİ. Transplant Böbrek Disfonksiyonu. Titiz Mİ, ed. Renal Transplantasyona Pratik Yaklaşım. İstanbul: Eczacıbaşı Pazarlama; 2000 s. 251-252. 10
BÖBREK NAKLİ VE YAŞAM KALİTESİ Literatürde son dönem böbrek yetmezliği hastalarına canlı ya da kadavradan uygulanan böbrek naklinin hastaların yaşam kalitesini arttırdığı ve nakil süresi uzadıkça genel sağlık, rol fiziksel fonksiyon, rol emosyonel fonksiyon ve zindelik boyutlarındaki puan ortalamalarının arttığı bildirilmiştir. Balaska A, Moustaffellos P, Gourgiotis S, Pistolas D, Hadjiyannakis E, Vaugas V, Drakopoulos S. Changes in health-related quality of life in grek adult patients 1 year after successful renal transplantation. Experimental and Clinical Transplantation 2006; 2:521-524. Yıldırım A.The importance of patient satisfaction and health-related quality of life after renal transplantation. Transplantation Proceedings 2006; 38:2831-2834. Üstündağ H, Gül A, Zengin N, Aydın M. Böbrek nakli yapılan hastalarda yaşam kalitesi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 2007; 2(6): 117-126. 11
Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Araştırma ve Uygulama Hastanesi Diyaliz Ünitesi nde 2011-2012 Rolls-Royce yılları arasında yaşam tedavi kalitesine süreçleri (RRM) devam göre eden genel toplam 117 iyilik hasta hali, (20 fiziksel hasta semptom hemodiyaliz, ve aktivitelerin 38 hasta periton diyalizi renal ve transplantlı 57 hasta renal hastalarda transplant daha uygulanan yüksek hasta) olduğu, uyku bozukluğunun ile yapılmıştır. en yüksek oranda hemodiyaliz Her bir hastanın hastalarında son bir gözlendiği aylık uyku kalitesini tespit belirlemek için Pittsburg edilmiştir. Uyku Kalite İndeksi (PUKİ) ve Epworth Uyku Skalası (EUS) ile Rolls Royce Yaşam Kalitesi Ölçeği yüz yüze görüşme ile uygulanmıştır. 12
Böbrek nakli sonrası hastaların depresyon Böbrek alıcılarında depresyon, kaygı ve yaşam kalitesinin ve kaygı değerlendirildiği sıklığı normal popülasyona çalışmada 100 böbrek nakli benzerken, hastası veyaşam 100 sağlıklı kalitesi daha gönüllüdüşük çalışmaya alınmıştır. olarak bulunmuştur. Beck depresyon ölçeği, sürekli ve durumluk kaygı ölçeği ve Kısa form 36 kullanılmıştır 13
SF-36 nın fiziksel sağlık ve ruh sağlığına ilişkin maddelerinden alınan sonuçlar, böbrek nakli yapılan hastaların, hemodiyaliz grubuna göre, hem fiziksel hem de ruhsal acıdan yaşam kalitelerinin daha iyi düzeyde olduğunu göstermektedir. 14
Çalışma böbrek transplantasyonundan 3 ile 9 ay Hastaların 9. ayda yaşam kaliteleri 6. aya sonrası yaşam kalitesini araştırmak amacı ile göre daha iyi bulunmuştur. yapılmıştır. Yaşam kalitesi SF-36 ile değerlendirilmiştir. 15
Son dönem Transplantasyon böbrek yetmezliği sonrası hastaların olan hastalar ile transplantasyondan şikayetlerinde azalma sonra saptanmıştır. 6 ay sonraki yaşam kaliteleri değerlendirilmiştir. 16
Renal transplantasyon yapılan hastalarda kadın yaşam cinsiyet, kalitesini işsizlik, etkileyen düşük eğitim faktörlerin incelendiği Hastaların düzeyi, yalnız SF-36 1061 yaşama, fiziksel böbrek ve yüksek mental transplantasyonu BMI, özet diyabet, skorları hastası son kritik düşük ile hastalık yapılan bulunmuştur. ve çalışmada hastaneye transplantasyon yatış, uyumsuzluk, yılı uzun ortalaması diyaliz süresi, 8.5± 5.8 yıl. tedavi SF 36 yan yaşam etkileri kalitesi olarak ölçeği belirtilmiştir kullanılmıştır.. Yaşam kalitesini azaltan faktörler arasında 17
Araştırma sonucunda transplantasyon öncesi evde hemodiyaliz yapan hastalarının yaşam Transplantasyon öncesi ve sonrası yaşam kalitesi diyaliz merkezlerinde yapılan kalitesinin hemodiyaliz değerlendirildiği hastalarından çalışmaya yüksek 49 hasta alınmıştır. Yaşam bulunmuştur. kalitesini değerlendirmek için 15D kullanılmıştır. Transplantasyondan sonra periton diyalizi hastalarının yaşam kaliteleri daha yüksek bulunmuştur. 18
Araştırma sonunda bedensel ağrı alt boyut Böbrek Çin'de puan böbrek transplantasyonu ortalamaları transplantasyonu yapılan donörlerde yapılan hastalar normal ile hastaların hemodiyaliz hastalardan ve donörlerin hastalarının dahayaşam yaşam düşük bulunmuştur. kalitelerinin kaliteleri değerlendirildiği karşılaştırıldığında çalışmada; 234 SF-36 transplantasyon donör alt boyutlarının ve alıcı hastalarının değerlendirilmiştir. çoğunun yaşam puan kaliteleri ortalamaları Yaşam kalitesini daha normal yüksek değerlendirmek hastalardan olarak bulunmuştur daha için SF 36 düşüktür. kullanılmıştır. 19
Renal transplantasyon yapılmış hastaların spor aktivitelerinin yaşam kalitesine etkisinin değerlendirildiği Düzenli spor aktivitesinin çalışmada 118 yaşam aktif, 79 sedanter kalitesini böbrek arttırdığı transplantasyonu belirlemiştir. yapılmış hasta ve 120 sağlıklı bireyler alınmıştır. Yaşam kalitesi SF-36 ile değerlendirilmiştir. 20
Araştırma sonucunda hastaların SF-36 mental toplam Kadavradan skor puanları ve canlı bazale donörden göre artmış, böbrek fiziksel nakli toplam yapılan skor puanları 102 hastanın bazale alındığı göre azalmıştır. prospektif SF-36 alt çalışmada boyutlarından hastalar mental 6 yıl sağlık izlenmiştir. ve vitalite bazale SF-36 göre ile artmış, yaşam ağrı kalitesi bazale değerlendirilmiştir. göre azalmıştır. hastaların yaşam kaliteleri düşüktür. 21
Araştırma sonucunda transplantasyon öncesine göre arttığı saptanmıştır. En Böbrek fazla iyileşmenin transplantasyonu genel yaşam yapılan kalitesi, hastalarda fiziksel alt yaşam boyutlarında kalitesine olduğu sosyo-demografik belirlenmiştir. faktörlerin Yaş, etkisini cinsiyet,eğitim belirlemek düzeyi amacıyla gibi yapılmıştır. değişkelerin yaşam Yaşam kalitesini kalitesi etkilemediği WHOQOL-BREF belirlenmiştir. ile ölçülmüştür. 22
Çalışmaya 41 girişim ve 37 kontrol grubunda olmak üzere toplam 78 hasta alınmıştır. Yaşam Araştırma kalitesi sonucunda böbrek transplantasyonu 1. 2. ve 3. aylarda yaşam girişim kalitesi ölçeği grubunun (KTQ-25) yaşam kullanılarak kalitesi daha değerlendirilmiştir. yüksek 1, 2 ve 3. aylarda yaşam bulunmuştur kalitesi değerlendirilmiştir. Tedavi grubundaki hasta ve yakınlarına hastalıkla ilgili bilgi verilmiş ve soruları cevaplanmıştır. 23
Böbrek transplantasyonu hastalarının Transplantasyon yaşam kalitelerinin hastalarının diyaliz hastaları yaşam ile kaliteleri karşılaştırıldığı diyaliz sistematik hastalarından derlemeye daha 1.922.300 iyi olarak hastanın belirlenmiştir. yer aldığı 110 çalışma alınmıştır. 24
Transplantasyon 27 çalışmayı içeren hastalarının bir meta analizde yaşam periton diyalizi, hemodiyaliz ve transplantasyon kalitesi diyaliz hastalarına göre daha iyi hastalarının yaşam kaliteleri incelenmiştir. Çalışmalarda olarak yaşam bulunmuştur. kalitesini değerlendirmek için Hemodiyaliz visual analog ve scala periton (VAS), diyalizi sağlık bakım arasında kalitesi ölçekleri istatistiksel (TTO)ve olarak (HUI) ve anlamlı EuroQol-5D fark (EQ-5D) kullanılmıştır. saptanmamıştır. 25
36.582 hastanın yaşam kalitesini belirlemek için 52 makalenin meta analizi yapılmıştır. Yaşam kalitesi SF-36 ölçeği ile değerlendirilmiştir. Sonuçta diyaliz tedavisi alan hastaların yaşam kaliteleri transplantasyon Hemodiyaliz ve periton diyalizi tedavisi alan hastalarından daha düşük bulunmuştur. hastalarda SF-36 alt boyutlarında anlamlı fark saptanmazken, transplantasyon hastalarında mental sağlık ve ağrı dışındaki boyutların puan ortalamaları daha yüksek bulunmuştur. 26
Böbrek transplantasyonu yapılan ve hemodiyaliz hastalarının yaşam kalitelerinin incelendiği Fiziksel fonksiyonda 16 çalışmanın7alındığı çalışmada meta analizde böbrek randomize transplantasyonunun Psikososyal yaşam kalitesi Genel çalışma sağlık yok, boyutunda çoğu yaşam boyutları çalışma böbrek kesitsel kalitesini ve ön iyileştirmede diğer yaşam test-son transplantasyonu test etkili kalitesi olarak olduğu boyutlarından yapılmıştır. hastalarının belirlenmiştir. daha etki Olumsuz az gelişmiştir. Yaşam kalitesi yönde etki genel, büyüklüğü fiziksel saptanmıştır. ve psikososyal büyüklükleri pozitif yönde olduğu yani olarak Böbrek Böbrek değerlendirilmiştir. transplantasyonu transplantasyonu yapılan yapılan hastaların fiziksel 9 bu hastaların çalışmada yaşam yaşam kalitesi böbrek yaşam kaliteleri hemodiyaliz kalitelerinin daha transplantasyonu hastalarından iyidir. daha ile hemodiyaliz daha yüksek yüksek olarak hastalarının olduğu bulunmuştur. belirlenmiştir yaşam kalitesi karşılaştırılmıştır. 0-24 ay sonrası yaşam kalitesi değerlendirilmiştir. 27
Kronik böbrek hastalıklarının tedavisinde kullanılan tedavi yöntemlerinin yaşam kalitesinin değerlendirildiği Araştırma sonucunda sistematik böbrek derleme hastalıkları ve meta analizde tedavilerinden 190 çalışma transplantasyonun incelenmiştir. yaşam Bu çalışmaların kalitesini arttırdığı çoğunda yaşam belirlenmiştir. kalitesini değerlendirmek için SF-36 kullanılmıştır. 28
SONUÇ Yapılan çalışmalarda da görüldüğü gibi transplantasyon diğer tedavilere göre hastaların yaşam kalitesini arttırmıştır. Hastaların yaşam kaliteleri genel olarak düşük-orta düzey olarak saptanmıştır. 29
SONUÇ Literatürde kanıt düzeyi yüksek meta analiz çalışmaları azdır. Kanıt düzeyi yüksek çalışmalara ihtiyaç vardır. Yapılan çalışmalar transplantasyonun yaşam kalitesini arttırdığı belirlenmiştir. 30
31