İÇİNDEKİLER I. Bölüm: DİL VE ÖZELLİKLERİ... 1 GİRİŞ... 1 DİL DENİNCE... 1 DİLİN İÇERİĞİNE İLİŞKİN UNSURLAR... 3 İnsan Dilinin Belirleyici Özellikleri... 13 İLETİŞİM... 16 HAYVAN İLETİŞİMİ... 17 ÖZET... 19 II. Bölüm: DİL BİLİMİ VE GÖREVLERİ... 21 GİRİŞ... 21 DİL BİLİMİ DEYİNCE... 21 DİL BİLİMİNİN AMAÇLARI... 24 ÖZET... 24 III. Bölüm: DİLİN BİRİMLERİ... 25 GİRİŞ... 25 SESE DAYALI BİRİMLER... 25 Oluşum Noktalarına Göre Ünlüler... 26 Açıklık Kapanıklık Derecelerine Göre Ünlüler... 27 Dudakların Durumuna Göre Ünlüler... 27 Çıkarılış Süresine Göre Ünlüler... 27 Oluşum Noktasına Göre Ünsüzler... 28 Ses Tellerinin Titreşimine Göre Ünsüzler... 28 Sürekli ya da Süreksiz Ünsüzler... 29 Ağız ya da Geniz Ünsüzleri... 29 BİÇİME DAYALI BİRİMLER... 34 Bağımlı ve Bağımsız Biçimbirimlerin Kullanımı... 36 Açık ve Kapalı Sözcük Türleri... 38 Saydam ve Donuk Sözcükler... 38 ANLAMA DAYALI BİRİMLER... 39 DİZİME DAYALI BİRİMLER... 43 Metin (İng. Text) ya da Söylem (İng. Discourse)... 44 ÖZET... 45 vii
IV. Bölüm: DİLİN ALT DALLARI VE TÜRLERİ... 47 GİRİŞ... 47 DİLİN ALT DALLARI... 47 DİLİN TÜRLERİ... 49 ÖZET... 58 V. Bölüm: DİLLERİN DOĞUŞU... 59 GİRİŞ... 59 DİLLERİN DOĞUŞUYLA İLGİLİ İNANIŞLAR... 59 İLK DİLİN ORTAYA ÇIKIŞIYLA İLGİLİ KURAMLAR... 61 ÖZET... 65 VI. Bölüm: DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI... 67 GİRİŞ... 67 YERYÜZÜNDEKİ DİLLER... 67 BİÇİM AÇISINDAN DİLLER... 68 Yalınlayan Diller (Ayrışkan, Tek heceli) (İng. Isolating Languages)... 68 KAYNAK AÇISINDAN DİLLER... 70 Diğerleri... 75 ÖZET... 76 VII. Bölüm: DİL BİLİMİNİN TARİHÇESİ... 77 GİRİŞ... 77 ESKİ MISIR GELENEĞİ... 78 ESKİ HİNT GELENEĞİ... 78 ESKİ YUNAN GELENEĞİ... 78 ESKİ ROMA GELENEĞİ... 79 DOĞU GELENEĞİ... 80 Araplarda Dil Çalışmaları... 80 Türklerde Dil Çalışmaları... 81 ORTA ÇAĞ GELENEĞİ... 82 RÖNESANS VE SONRASINDA DİL ÇALIŞMALARI... 82 MODERN DİL BİLİMİNİN BAŞLANGICI... 83 XIX. YÜZYILDA KARŞILAŞTIRMALI ve TARİHSEL DİL BİLİMİ... 83 Karşılaştırmalı Dil Bilimi (İng. Comparative Linguistics)... 83 Türkçenin Karşılaştırmalı Dil Bilimi İncelemeleri Açısından Durumu... 85 Tarihsel Dil Bilimi (İng. Historical Linguistics)... 85 XX. YÜZYILDA DİL BİLİMİ... 86 Göstergebilim (İng. Semiology, Semiotics)... 86 Yapısalcı Dil Bilimi (İng. Structural Linguistics)... 87 Üretken Dönüşümlü Dilbilgisi (İng. Transformational-Generative Grammar)... 88 ÖZET... 89 viii
VIII. Bölüm: XX. YÜZYILIN BAZI DİL BİLİMCİLERİ VE DİL BİLİMİ KURAMLARI... 91 GİRİŞ... 91 FERDİNAND DE SAUSSURE... 91 SAUSSURE ÜN KURAMINDA DİL BİLİMİNİN GÖREVLERİ... 92 SAUSSURE ÜN KURAMININ TEMEL KAVRAMLARI... 92 GÖSTERGE... 92 Nedensizlik ve Nedenlilik... 95 İkinci Dereceden Nedenlilik... 96 Göstergenin Değişmezliği ve Değişebilirliği... 97 EŞ ZAMANLILIK VE ART ZAMANLILIK... 99 Eş Zamanlı Dil Bilimi (İng. Synchronic/static linguistics)... 113 Art Zamanlı Dil Bilimi (Çok zamanlı, İng. Diachronic/dynamic linguistics)... 113 DİL-SÖZ (İNG. LANGUAGE-PAROLE)... 100 DİLSEL DEĞER... 101 DİZİMSEL VE ÇAĞRIŞIMSAL İLİŞKİLER... 102 SAUSSURE SONRASI DİL BİLİMİ... 106 ANDRÉ MARTINET VE İŞLEVSEL DİL BİLİMİ... 106 DİLİN ÇİFT EKLEMLİLİĞİ... 107 ROMAN JAKOBSON VE BİLDİRİŞİM ŞEMASI... 108 BİLDİRİŞİMİN TEMEL ÖGELERİ... 108 BİLDİRİŞİMİN İŞLEVLERİ... 110 AMERİKAN YAPISALCILIĞI... 114 FRANZ BOAS... 114 EDWARD SAPHIR... 114 LEONARD BLOOMFIELD... 115 ZELLİG SABBETAI HARRIS... 115 NOAM CHOMSKY VE ÜRETKEN DÖNÜŞÜMLÜ DİL BİLGİSİ... 116 ÜRETKEN DÖNÜŞÜMLÜ DİL BİLGİSİNİN UNSURLARI... 116 Chomsky nin Kuramına Göre Cümle Çözümlemesi... 118 Bağlama ve Yönetme Kuramı (İng. Government and Binding Theory)... 119 CHARLES FILLMORE ve DURUM DİL BİLGİSİ... 119 ÖZET... 120 IX. Bölüm: DİL BİLİMİNİN ALT DALLARI... 121 GİRİŞ... 121 DİL BİLİMİNİN SES BOYUTUNDAKİ ALT DALLARI... 122 Ses Bilgisi (İng. Phonetics)... 122 Söyleyiş Ses Bilgisi (İng. Articulority Phonetics)... 124 Dinleyiş Ses Bilgisi (İng. Auditory Phonetics)... 124 Akustik Ses Bilgisi (İng. Acoustic Phonetics)... 124 Ses Bilimi (İng. Phonology)... 125 DİL BİLİMİNİN BİÇİM BOYUTUNDAKİ ALT DALLARI... 126 Biçim Bilimi (İng. Morphology)... 126 Sözcük Üretme Yolları (İng. Word Formation)... 126 ix
Türetme (İng. Derivation )... 126 Cinsleştirme (İng. Generalization)... 126 Birleştirme (İng. Compounding)... 127 Kesme (İng. Shortening)... 127 Karma (İng. Blend)... 127 Ödünçleme (İng. Borrowing, Loan Word)... 128 Yansıtma (İng. Onomatopeia)... 128 Kısaltmalı Sözcük (İng. Acronym)... 128 Yanlış Etimoloji, Ek Çıkarma (İng. Back Formation)... 129 Tarama ve Derleme... 129 Söz Dizimi (İng. Syntax)... 130 DİL BİLİMİNİN ANLAM BOYUTUNDAKİ ALT DALLARI... 131 Anlam Bilimi (İng. Semantics)... 131 Sözcük Bilimi (İng. Lexikology)... 133 Sözlük Bilgisi (İng. Lexikography)... 134 Ad Bilimi (İng. Onomasiology, Onomastique)... 134 Yer Adları Bilimi (İng.Toponymy)... 135 Su Adları Bilimi (İng. Hidronymy)... 135 Dağ Adları Bilimi (İng. Horonymy)... 135 Kişi Adları Bilimi (İng. Anthroponomy)... 136 Köken Bilimi (İng.Ethymology )... 136 Çeviri Bilimi (İng. Science of Translation)... 137 DİL BİLİMİNİN KULLANIM BOYUTUNDAKİ ALT DALLARI... 138 Metin Dil Bilimi... 138 Söylem Çözümlemesi... 141 Lehçe Bilimi (İng. Dialectology)... 142 Toplum Dil Bilimi (İng. Sociolinguistics)... 143 Uzam Dil Bilimi (İng. Geolinguistics)... 144 Budun Dil Bilimi (İng. Ethnolinguistics)... 144 Ruh Dil Bilimi (İng. Psycholinguistics)... 145 Uygulamalı Dil Bilimi (İng. Applied Linguistics)... 146 Edim Bilimi/Kullanım Bilimi (İng. Pragmatics)... 147 İnsan Bilimsel Dil Bilimi (İng. Antropoligical Linguistics)... 148 Beyin Dil Bilimi (İng. Neurolinguistics)... 148 X. Bölüm: SÖZCÜKLERİN ANLAM ÇERÇEVELERİ... 151 GİRİŞ... 151 SÖZCÜKLERİN KAZANDIKLARI ANLAMLAR... 151 Gerçek Anlam... 151 Temel Anlam (İng. Denotative Meaning)... 151 Yan Anlam (İng. Connotation)... 152 Mecaz Anlam (İng. Figure Trope, Figurative Meaning)... 154 Mecazın Türleri... 154 SÖZCÜKLER ARASI İLİŞKİLER... 156 Eş Adlılık/Eş Seslilik/Sesteşlik (İng. Homonymy)... 156 Eş Anlamlılık/Anlamdaşlık (İng. Synonymy)... 157 x
Eş Sesletimlilik (İng. Homophony)... 158 Karşıt (Zıt) Anlamlılık (İng. Antonymy)... 158 Çok Anlamlılık (İng. Polysemy)... 159 Sözcüklerde Genel ve Özel Anlamlılık (İng. Hyperonymy/Hyponymy)... 163 SÖZCÜKLERİN ANLAM DURUMLARI... 164 Terimler (İng. Term)... 164 Somut Anlamlı Sözcükler (İng. Concrete Words)... 165 Soyut Anlamlı Sözcükler (İng. Abstract Words)... 165 SÖZCÜK BİRLİKLERİ... 165 İkilemeler (İng. Hendiadyoin, Reduplication, Gemination)... 165 ANLAM OLAYLARI... 167 Anlam Daralması (İng. Semantic Restruction)... 1657 Anlam Genişlemesi (İng. Generalisation)... 169 Anlamın Genişlemesi (İng. Semantic Extension)... 169 Anlam Genelleşmesi/Kapsamlayış (İng. Synecdoche)... 170 Başka Anlama Geçiş (İng. Semantic Transfer)... 170 Anlam İyileşmesi (İng. Amelioration/Meliorative)... 172 Anlam Kötüleşmesi (İng. Degeneration/Pejorative)... 172 SÖZ SANATI SAYILAN ANLAM OLAYLARI... 173 Deyim Aktarması (İng. Metaphore)... 173 Ad Aktarması (İng. Metonomy)... 1734 DEYİMLER VE ATASÖZLERİ... 175 Deyimler (İng. Locution, Formula, Idiom)... 175 Atasözleri (İng. Proverb Maxim)... 178 Özdeyiş (Vecize)... 182 ÖZET... 184 XI. Bölüm: SÖZCÜK BİLİMİ VE ANLAM BİLİMİNDE ANLAMA BAKIŞ AÇILARI... 185 GİRİŞ... 185 SÖZCÜK BİLİMİ (LEKSİKOLOJİ)... 185 SÖZCÜK BİLİMİNİN ALANLARI... 185 Biçim Bilgisel Alan (yapımsal dizin, sözcük ailesi, İng. Family of Word)... 186 Kavram alanı (İng. Conceptual Field)... 186 Anlam Alanı (İng. Semantic Field)... 187 ANLAMI ÜRETEN MEKANİZMALAR... 189 ANLAM ÇÖZÜMLEMESİ... 192 ÖZET... 202 KAYNAKLAR... 203 xi