İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER 3 BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ 7 İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ 9 GİRİŞ 10

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER 3 BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ 7 İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ 9 GİRİŞ 10 BİRİNCİ BÖLÜM EKONOMİK BÜYÜMENİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 1. Büyüme Teorüerinin Tarihsel Gelişimi 16 2. Büyüme Kavramı 22 2.1. Büyümenin Tanımı 23 2.2. Büyümenin Koşulları ve Kaynakları 24 2.3. Büyüme Oram 28 2.4. Verimlilik 29 2.5. Yenilik 32 3. Büyümenin Önemi 33 4. Büyüme Amacının Ölçülmesi 35 5. Büyüme, Para ve Enflasyon İlişkisi 36 6. Büyüme ve Maliye Politikası 40 6.1. Büyüme ve Vergi 41 6.2. Büyüme ve Kamu Harcamaları 46 7. Büyüme ve Mali Gelişme 50 8. Büyüme ve Eğitim 51 9. Büyüme ve Baskı Grupları 52 10. Büyüme ve Adalet 54 11. Büyüme Modellerinde Kullanılan Üretim Fonksiyonları 54

İsmail Şiriner & Yılmaz Doğru İKİNCİ BÖLÜM DIŞSAL VE İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ 1. Keynesyen Büyüme Modeli 57 1.1. Harrod'un Teorik Yaklaşımı 58 1.1.1. Mal Piyasasında Arz-Talep Dengesi 61 1.1.2. Mal Piyasasında Yatırım-Tasarruf Dengesi 63 1.1.3. İşgücü Piyasasında Arz-Talep Dengesi 70 1.1.4. Harrod Modelinin Genel Değerlendirmesi74 2. Neoklasik Büyüme Teorisi 78 2.1. Solow Modeli 79 2.2. Teknolojik Gelişmenin Modele Eklenmesi 89 2.3. Solow Büyüme Modelinin Değerlendirmesi 93 3. İçsel Büyüme Modelleri 95 3.1. Post-Keynesyen Katkı 96 3.2. İçsel Büyüme Modellerinde Ortak Teorik Çerçeve 99 3.2.1. Üretim 101 3.2.2. Birikim 101 3.2.3. Yaratıcı Fikir Üretme Oranı (8) 102 3.3. İçsel Büyüme Modellerinin Sınıflandırılması 104 3.3.1. Araştırma- Geliştirme Faaliyetlerine Dayalı İçsel Büyüme Modelleri 104 3.3.1.1. Romer Modeli 106 3.3.1.2. Grossman ve Helpman Modeli 119 3.3.2. Beşeri Sermayeye Dayalı İçsel Büyüme Modelleri 121 3.3.3. Fiziksel Sermaye Yatırımları ve Yaparak Öğrenme Süreçlerine Dayalı İçsel Büyüme Modelleri (Ak Tipi Modeller) 127 3.3.3.1. Fiziksel Sermaye Yatırımına Dayalı İçsel Büyüme Modeli 128 3.3.3.2. Yaparak Öğrenmeye Dayalı İçsel Büyüme Modeli 130 3.3.4. Kamusal Politikalara Dayalı İçsel Büyüme Modeli 131 3.4. Dışsal ve İçsel Büyme Modellerinin Genel Bir Değerlendirmesi 140

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİ'NDE BÜYÜME VE İKTİSAT POLİTİKALARI 1.1980'e kadar Uygulanan iktisat Politikalarına Genel Bir Bakış 149 1.1.Yeni iktisat Politikası Arayışlarının Nedenleri 153 1.1.1. 1973 Petrol Bunalımı ve Uluslararası Para Fonunun İşlevlerini Yerine Getirmemesi 153 1.1.2. Keynesyen Kamusal Politikaların Tıkanması 155 1.2. 24 Ocak 1980 Kararları 158 1.3. 4 Şubat 1988 Kararları 165 1.4. 5 Nisan 1994 Kararları 167 1.5. 1994 Krizi Sonrasından 2000/2001 Krizine Kadar- Uygulanan İktisat Politikaları 171 2. 2000/2001 Krizi ve Sonrasında Uygulanan İktisat Politikaları ve Ekonomik Büyüme 174 2.1. Büyüme Hızı 177 2.2. Yatırım-Fiyat İstikrarı 185 2.3. Kamu Kesimi GelirHarcama Dengesi 188 2.4. Dış Ticaret Dengesi 194 2.5. Gelir Dağılımı 197 2.6. İstihdam-İşsizlik 198 2.7. Verimlilik 202 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE'DE EKONOMİK BÜYÜMEYE KATKILAR VE BÜYÜMENİN TEMEL SORUNLARI 1. Büyümeye Talep ve Arz Yönlü Katkılar 207 2. Büyüme ve Enflasyon 214 3. Büyüme ve Kamu Maliyesi 216 4. Büyüme ve Sermaye Girişleri 221 5. Büyüme ve Cari Açık 225 GENEL DEĞERLENDİRME 229 KAYNAKÇA 233

BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ İktisat biliminin bir alt disiplini ve esas konusu, faktör birikiminin ve üretkenlikteki artışın ekonomik nedenlerinin belirlenmesi, modellenmesi ve bunlardan iktisat politikası sonuç ve önerilerinin türetilmesi olan büyüme iktisadında en önemli unsur! bir modelin oluşturulmasıdır. Ekonomiye içkin dinamiklerin ve kaynakların diyalektik süreçte, objektif olarak incelenmesi ve güçlü varsayımlar ile kurgulanması sonucunda kurulacak model, ekonomik büyüme ve kalkınma amacına yönelik iktisat politikası oluşturmada etkin bir araç olabilir. Bu kitap, yaklaşık üç yıl kadar önce, 'Türkiye ekonomisinin büyüme dinamiklerine ve kaynaklarına uygun ve özgün bir büyüme modeli oluşturulabilir mi?" sorusu ile başlatılmış olan Yılmaz Doğru'ya ait yüksek lisans tezinin ikinci aşamasıdır. Amacımız! ileriki baskılarda, Türkiye ekonomisinin büyüme dinamiklerini modelleyecek alternatif bir iktisat politikası geliştirerek bu çalışmaya neden olan sorunun yanıtını vermeye çalışmaktır. Bu bağlamda, çalışmanın hazırlanması ve bu hale gelmesi süreci bizim için oldukça önemli-öğretici bir süreç oldu. Bu sürecin devam edeceği ve kitapta yer alan tüm eksiklerin ve gelecek haklı eleştirilerin sonraki baskılarda giderileceğini vurgulamak istiyoruz. Bu çalışmanın bir kitaba dönüştürülmesi sürecini hızlandıran, çalışmamız için bize sürekli yeni kapılar aralayan, tüm inceliği ve sıcak dostluğuyla elinden gelen her çabayı gösteren sevgili Yücel Demirer'e çok teşekkür ediyoruz. Ayrıca kitabın yayma hazırlanmasında! çalışma zamanının önemli bir kısmını bize ayıran Murat Aydm'a, dil ve yazım hatalarının düzeltilmesinde büyük emeği geçen Nihal Şirin 7

8 Ismail Şiriner & Yılmaz Doğru Pınarcıoğlu'na, her telefon açtığında "Bitmedi mi yahu şu kitap" diyen ama desteğini hep yanımızda hissettiren Zeynep'e ve eski çıktıların arkasına resim yaparak olası karışıklıkları önleyen Sevgi Deniz ve Bilge Su'ya da son derece müteşekkiriz. Kitabın basılması sürecinde gösterdiği sabır nedeniyle sevgili yayıncımız Emir Ali Türkmen ve kapak tasarımını onca işinin içinde özveri ile gerçekleştiren Aren Selvi'oğlu'na da çok teşekkür ediyoruz. İsmail Şiriner & Yılmaz Doğru Eylül 2006, Kocaeli

İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Ekonomik büyüme modellerinin arka planda genel hatları ile tanımlandığı ve Türkiye ekonomisinin büyüme dinamiklerini ve performansını ortaya koymaya çalıştığımız bu kitap geçen süre içerisinde ne kadar önemli eksiklerimiz olduğunu da ortaya koydu. Beş yıl kadar önce "Türkiye ekonomisinin büyüme dinamiklerine ve kaynaklarına uygun ve özgün bir büyüme modeli oluşturulabilir mi?" sorusuyla yola çıkıp, Yılmaz Doğru'nun yüksek lisans tezine, ardından da elinizdeki kitabın birinci baskısına gelirken ortaya çıkan ve haklı olarak eleştirilen bir takım gerekli değişiklikleri ikinci baskıda gerçekleştirmeye çalıştık. Biçimsel hatalardan içerik eksiklerine kadar getirilen tüm eleştirileri dikkate almaya çalıştık ancak bu baskıda da bunların tamamını gerçekleştirmek mümkün olmadı. Bununla birlikte getirilen tüm eleştiriler için müteşekkiriz. Çünkü bizim göremediğimiz veya gözden kaçırdığımız biçimsel ve içeriksel pek çok hatanın düzeltilmesini ve çalışmanın bu çerçevede geliştirilmesine önemli olanaklar sağlamaktadır. Uygulanan iktisat politikaları bağlamında Türkiye ekonomisinin büyüme sürecini takip etmeye ve aktarmaya çalıştığımız bu kitap bizim açımızdan sürekli öğretici olmaya da devam ediyor. Tüm yapıcı katkıları sunanlara-eleştirenlere, doçentlik sınavında etik bir hatayı da düzeltmemize olanak sağlayan hocalarımıza, bu baskıya yönelik çalışmaları yaparken bize tüm içtenliğiyle evini açan ve nefis yemekleri ile çalışmamıza katkı sağlayan Hanka ve Lada Rosenbergovi'ye çok teşekkür ediyoruz. İsmail Şiriner & Yılmaz Doğru Temmuz 2008, Sumperk 9

10 Ismail Sinner & Yılmaz Doğru GİRİŞ* Tüm dünyada yaşam kalitesinin yükselmesi, refahın artarak insanların gereksinimlerini daha iyi karşılayabilecekleri bir ekonomik bolluğa ulaşılması, bunun sürdürülebilirhğinin ve daha adil-eşitlikçi bir gelir dağılımının sağlanması v.b. konular, büyüme ekonomisinden çok, kalkınma ve gelişme ekonomisinin konusudur. Ancak ekonomik büyüme gerçekleşmeden, buna bağlı ortaya çıkması mümkün olan bu sonuçların gerçekleşmesi mümkün görülmemektedir. Bu çerçevede Türkiye'de daha yüksek ve eşitlikçi refah düzeyine ulaşabilmek için ekonomik büyümenin sağlanabilmesi ve büyümenin altında yatan dinamiklerin doğru yöntemlerle ele alınması gerekmektedir. Bu nedenle bu çalışma ekonomik büyümeyi teorik temelleri ve ekonomi politik nedenleri-sonuçları itibariyle ele almaktadır. Ekonomik büyüme ekonomi politikasının ilk üç ana amaçlarından birisi ancak belki de en önemlisidir. Çünkü istihdam artışı sağlamak, adil gelir dağılımım gerçekleştirmek, çalışma saatlerini azaltmak, ödemeler bilançosunda istikrarı sağlamak v.b gibi amaçların gerçekleştirilmesinde büyüme kilit rol oynar. Modern büyüme ekonomisinin şu an bilinen en temel öğeleri Klasik iktisatçılar olan Adam Smith (1976), David Ricardo (1817) ve Thomas Malthus (1798) ve daha sonra Frank Ramsey (1928), Allyn Young (1928), Frank Knight (1944) ve Schumpeter (1934) tarafından ortaya konulmuştur. Bu temel öğeler arasında^ Rekabetçi davranış ve denge dina- * ismail Şiriner ve Yılmaz Doğru

mikleri yaklaşımı, azalan getiri (kâr) ve bu azalışın fiziksel ve beşeri sermayenin birikim sürecindeki önemli rolü, kişi başına düşen gelir ve nüfus artışı arasındaki karşılıklı etkileşim, üretimde yeni yöntemlerin kullanılmasında, yeni malların yaratılmasında ve işgücünde uzmanlaşmanın biçimlerinde teknolojik ilerlemenin etkileri sayılabilir. Bu bağlamda çalışma, modern büyüme teorilerinin temel öğelerin ortaya çıktığı ve genel kabul gördüğü 1950lerden günümüze kadar olan durumu üzerine odaklanmaktadır. Bu yaklaşım altında, modern büyüme teorisinin başlangıç noktasını Frank Ramsey'in A "Mathamatical The-ory of Saving" klasik olarak kabul edilen makalesi oluşturur. Ramsey'in katkısı, ekonomik birimlerin, tüketim davranışlarını optimize ettiğim açıklığa kavuşturmasıdır. Yani hanehalkı tüketim kararlarını birbirini takip eden dönemler boyunca ulaşılan tatminlerin bir fonksiyonu olarak aldıkları kararlarla biçimlendirmektedirler. Ancak akademik yazında Ramsey'in bu katkısı 1960'lara kadar dikkate alınmamıştır. Ramsey'in büyümeye ilişkin getirmiş olduğu önemli açılımdan 1950'lenn sonuna kadar Harrod (1939) ve Domar (1946) birbirinden bağımsız olarak geliştirdikleri ekonomik büyüme modülünü Keynseyen iktisada eklemlediler. Büyüme teorisine yapılan en önemli katkılar sonraki yıllarda Solow (1956) ve Swan'dan (1956) geldi. Ekonominin genel denge durumunu dikkate alan; ölçeğe göre sabit getiri, girdi başına azalan getiri ve girdiler arasında mükemmele yakın ikame olduğunu varsayan bir yaklaşımla neoklasik bir üretim fonksiyonu tanımladılar. Solow ve Swan'm, üretimde benzer teknolojik gelişmişliğe ve aynı nüfus artış oranlarına sahip, ancak tasarruf eğilimleri ve sermaye - emek oranları başlangıçta farklı olan ekonomilerin, süreç içinde birbirine yakınsayacaklarını anlatan ve koşullu yakınsama olarak ekonomik büyüme yazınına geçen katkıları, son derece önemlidir. Teknolojide sürekli bir iyileşmenin olmayışı durumunda, Malthus ve Ricardo'nun ortaya koyduğu sermayenin azalan getirişinden kaynaklı olarak, Slow ve Swan'a göre de kişi başına düşen büyüme azalacaktır. 11

Ismail Şiriner & Yılmaz Doğru Cass (1965) ve Koopmans (1969) bir anlamda neo-klasik büyüme teorisini tamamlayan çalışmalarında, Ramsey'in tüketici optimizasyonu yaklaşımını yemden ele alarak, tasarrufları içselleştirilmişlerdir. Bu içselleştirme uzun dönemli büyüme olgusunun teknolojik gelişmeye içkin olarak ortaya çıkışım dengelemektedir. Cass ve Koopmans'm çalışmalarıyla kısmen ampirik araştırmalarla bağını koparan büyüme ekonomisine ilgi azalmış, ekonomik büyüme ve gelişme arasındaki ilişki koparılmış, daha sonraki süreçte, 1970'lerde yaşanan krizlerin de etkisiyle, ekonomik dalgalanmalarla ve krizlerle ilgili teoriler akademik yazında yer tutmaya başlamıştır. Büyüme ekonomisinin bu düşüşü; Paul Romer (1986) ve Robert Lucas'ın (1988), uzun dönemli ekonomik büyümenin belirleyicilerinin, maliye ve para politikalarının kısa dönemli etkilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan dalgalanmalardan, çok daha önemli olduğunu ortaya koydukları çalışmalarına kadar devam etmiştir. 1980'lerin ortalarından itibaren toparlanma sürecine giren büyüme ekonomisi, Grossman ve Helpman (1991) ile Aghion ve Howitt'in (1992) araştırmageliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerini ekonomik büyümeye eklemleyerek, teknolojiyi bu çalışmaların bir sonucu saymalanyla yeni bir yöneliş sergilemeye başlamıştır. Bu yeni yapılanma içsel büyüme modeli (İBM) olarak adlandınlmaktadır. Bu modellerde teknolojik ilerleme, sermayenin azalan getirişine engel olarak, uzun dönemli büyümeyi garanti altına almaktadır. Dünya ekonomisi ile birlikte Türkiye ekonomisi de büyümenin altın çağı (Keynesyen Altın Çağ) olarak anılan 1946-1973 döneminde gerçekleşenin altında ve giderek daha da azalan bir büyüme seyri izlemiş, izlemektedir 1. Aşağıdaki grafikte Kuzey Afrika hariç bu düşüş net olarak görülmektedir. Türkiye özelinde büyüme olgusuna bakıldığında ise, özellikle 1980'li yıllardan sonra dışa açık büyüme modeli olarak adlandırılan ve temel stratejisi ihracata dayalı büyüme olan bir ik- 1 Türkiye ekonomisinde 2000 sonrası gözlemlenen büyüme rakamlarının gerçekliği üzerine yürütülen tartışmalar bir yana bırakılacak olsa bile, genel anlamda, ekonomik büyüme dalgalı bir süreç izlemektedir. 12

tisat politikası ile ithal ikameci politikalar terk edilerek yeni bir yola girilmiştir. Fakat bu süreçte büyüme hızının azalması yanında oldukça volatü bir büyüme temposu gerçekleşmiştir. Ekonominin istikrarlı bir büyüme gösterememesi, sık sık ekonomik bunalımlarla sekteye uğrayan büyüme süreci, uzun vadeli büyüme için gerekli olan sermaye birikimi ve derimeşmesinin -sermayenin merkezileşmesi ve yoğunlaşmasının- önündeki en önemli engeldir. Bundan dolayı ekonomik büyümenin belirleyicilerinin araştırılması konjonktüre karşı izlenen para ve maliye politikalarından çok daha önemli olmaktadır.! 1981-90 3,1 ŞJ! 3,1 3,3 2,3 3,1 1,6 1991-99 2,8 3,3 2,5 «3,9 2^ 3,3 2000-05 3 5 2,3 2,8 4,6 2,2 2,6 1980 Sonrası Ekonomik Büyüme Büyüme teorisini tarihsel gelişimi içinde ele alan bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın temel yaklaşımı modellerin iktisat politikası uygulamasında sunabüeceği olanaklar ve vizyonlar olduğundan, modellerin temel matematik kurgusu verilerek, arka planındaki iktisadi yaklaşımlar ve mantıksal çıkarımlar daha çok önem kazanmaktadır. Bu itibarla, birinci bölümde büyüme olgusunun tanımı, büyüme üe yakın ilişki içinde olan olguların/kavramların açıklanması ve büyüme modellerinde kullanılan teknik araçlar olan üretim fonksiyonlarına yer verilmektedir.