TÜRKİYE'DE KİMYA SANAYİNDE SAĞLIK, ÇEVRE VE İŞ GÜVENLİĞİ ÜÇLÜ SORUMLULUK UYGULAMALARI:

- 1 - TÜRKİYE'DE KİMYA SANAYİNDE SAĞLIK, ÇEVRE VE İŞ GÜVENLİĞİ ÜÇLÜ SORUMLULUK UYGULAMALARI: ENVIRONMENT HEALTH AND SAFETY IN CHEMICAL INDUSTRY THE APPLICATION OF RESPONSIBLE CARE IN TURKEY Yrd. Doç. Dr. Füsun UYSAL* Yrd. Doç. Dr. Gökhan OFLUOĞLU** Yrd. Doç. Dr. Yasemin KÖSE** Kimya sektörünün temellerinin atıldığı tarihten buyana, sanayileşmenin buna bağlı olarak ekonomilerin nasıl hızla geliştiğine şahit olmaktayız. Öncelikle, teknolojileri, beyin ve ekonomik gücü yüksek olan ülkelerden başlayan yapılanma, üretim teknolojileri, fabrikalar ve beraberinde gelişen yan sanayinin kurulması, Türkiye'de de devam etmektedir. Kimya sanayilerinin gelişmesi ile değişik sorunlar gündeme gelmiştir. Bu sorunlar; işçi sağlığı ve iş güvenliği, çevreye verilen zararlar, ürün kalitesi gibi temel konulardır. Çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını en üst düzeye ulaştırmak, iş kazaları ve meslek hastalıklarından korumak işletmecilerin sorumluluklarındandır. Bunun yanında, çevre kirliliğinden kaynaklanan problemlerin arttığı bir dönemdeyiz. Yasal yükümlülükler, sosyal bilincin artması ile sanayi kuruluşlarında faaliyetler başlatılmıştır. * Trakya Üniversitesi, Çorlu Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi, Çorlu, TEKİRDAĞ. ** Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Çaycuma İktisadi ve İdari Bilimler

- 2 - Fakültesi, İşletme Bölümü Öğretim Üyesi, ZONGULDAK. Bu çalışmada, kimya sektöründe yer alan firmaların tüm çalışmalarında, teknik emniyet, çevre koruma ve insan sağlığı konularında gönüllü bir yönetim şekli olan ÜÇLÜ SORUMLULUK (Responsıble Care) hakkında bilgi verilmektedir. Çalışmada İşçi Sağlığı ve İş güvenliği, Çevre Yönetim Sistemlerinin tarihsel gelişimi ve şu anda uygulanan sistemler hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca Üçlü Sorumluluk Yönetim Uygulamasının tarihçesi, içerdiği taahhütler analtılmaktadır. Türkiye' de ki uygulamaları, bu taahhüde gönüllü katılan kuruluşlar ve örnek uygulamalarına yer verilmektedir. Bunun yanısıra da Üçlü Sorumluluk Yönetim Uygulaması yapmak isteyen bir kuruluşun hangi gerekleri yerine getireceği hakkında bilgi de verilmektedir. 1. ENDÜSTRİDE SAĞLIK, ÇEVRE VE GÜVENLİK YÖNETİMİNİN GELİŞTİRİLMESİ İş Sağlığı ve Güvenliği, teknolojik gelişmeler sonucu çalışma hayatının öncelikli konusu olmuştur; çünkü işgücünü oluşturan ve üretim faaliyetlerinin en önemli unsuru olan insan, çalıştığı ortam koşullarının etkisi altındadır. Çalışma koşullarının ve ortamlarının iyileştirilmesi için pek çok şey yapılmış olmasına rağmen, işçilerin sağlığı ve güvenliği bakımından hiçbir risk içermeyen bir iş ya da meslek yoktur. Uluslararası Çalışma Örgütü verilerine göre dünyada her yıl 250 milyondan fazla iş kazası meydana gelmektedir. İşyerlerindeki sağlıksız durumlar ve zararlı maddelerle temas yüzünden her yıl 160 milyon işçi hastalanmakta, l,2 milyonu aşkın işçi de

- 3 - meslek hastalıkları ya da iş kazaları yüzünden ölmektedir. Teknolojik gelişmeler, üretim ve rekabetin artması, iş sağlığı kadar çevre sağlığını de olumsuz yönde etkileyen faktörleri artırmaktadır. Doğal kaynakların sorumsuzca tüketilmesi; hava, su ve toprağın kirlenmesi, ozon tabakasının incelmesi; iklim değişiklikleri gibi sorunlara yol açarak Çevre Sağlığını dünyadaki en önemli konu haline getirmiştir. Nitekim 1992'de gerçekleştirilen Dünya Çevre zirvesinde de, sağlıklı, güvenli ve temiz bir iş çevresi yaratmanın evrensel bir amaç olduğu belirtilerek; işçi ve işveren sendikalarının çevre sorunlarının çözümüne aktif katılımlarının sağlanması gerektiği ifade edilmiş, bu husus bütün ülkelerin programları için ortak bir ilke olarak benimsenmiştir. Çevre ile uyumlu olmayan üretim sistemleri; tehlikeli atıkların ve kimyasalların yayılmasına yol açarak çevre üzerinde baskı oluşturmakta, sağlığının bozulmasına ve çalışma kapasitesinin azalmasına yol açmaktadır. Son yıllara kadar iş sağlığı denildiğinde akla iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi gelirken, bugün ise iş sağlığının amacı; çalışanlar için yüksek nitelikte çevre sağlığı ile birlikte iyi bir yaşam sağlayamaya kadar geniş bir alanı kapsamaktadır.1 Sağlığın geliştirilmesi yalnızca teknik ve bilimsel bir disiplin olmayıp kültürel yaklaşımı gerektirmektedir. İşyeri sağlığının geliştirilmesi ise uzmanların çözümü dikte ettirmesi ile değil, çalışanlarla tartışarak birlikte çözümü bulmasıyla mümkün olabilecektir. Devlet yetkilileri tek başına sanayinin, çevre ve çalışanların sağlığı üzerindeki etkilerini ilgili tüm taraftan memnun edecek düzeyde denetleyemezler. Bu nedenle, işverenler, yönetim, işçiler ve sendikalar olmak üzere ilgili tüm taraftarın katılımı sağlanmalıdır. İşletmeler ise Sağlık, Çevre, Güvenlik Yönetiminin geliştirilmesine işlerlik kazandırabileceklerini gösterecek biçimde, kendi kendilerini düzenlemeli ve denetlemelidir.

- 4 - İşçilerin daha sağlıklı ve güvenli çalışabilecekleri bir ortamı oluşturmak için üç konuyu göz önünde bulundurmak gerekir. Birinci konu, iş sağlığı ve güvenliği konusunda bulunan yeni uluslararası yaklaşımlardan yararlanmak. Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölge Ofisi'nce işyerlerinde Sağlık, Çevre ve Güvenlik Yönetimi konusunda uluslararası bir program başlatıldığı bilinmektedir. Bu uluslararası program; işletmelerde, sağlık, çevre ve güvenlik yönetiminin iyi uygulamalarını gerçekleştirmeye yönelik teknik, ekonomik ve yönetsel yöntemleri kapsar. Hedefi, işletmelerin ve yerel toplulukların sürdürülebilir kalkınma doğrultusunda kendi kendini düzenleyen katkılarını artırma açısından gönüllü eylemlerini başlatmaktır. İkinci konu ise, işyerlerindeki problemlere nasıl esnek olarak yaklaşılacağını belirleyen son gelişmeleri takip etmek, Üçüncü olarak da uluslararası işbirliği imkanlarını araştırmaktır.2 2. İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ İşçi sağlığı ve iş güvenliği kavramının doğuşunda sanayileşmenin ortaya çıkardığı fabrika tipi üretim süreci ile ekonomik ve hukuki yönden bir işverene bağımlı, ücret karşılığında çalışan işçi kitlesi önemli bir etken olmuştur. Söz konusu yıllarda iş kazası ve meslek hastalığı, işçiler üzerinde gelir kesintisi şeklinde sonuçlandığından işyerinde sağlıklı ve emniyetli bir çalışma ortamının hazırlanması işçiler açısından büyük önem taşımaktaydı.3 Zira 1942'lerin Almanyasında asgari 12 saat çalışan bir işçinin günlük yevmiyesi cezaevindeki mahkumların istihkaklarından daha azdı.4 İşçi sağlığı ve iş güvenliği tüm çalışanların bedensel, ruhsal ve toplumsal sağlık ve refahlarının en üst seviyeye ulaştırılması ve bu durumun korunması, çalışanların yaralanmalara ve kazaya maruz bırakacak risk faktörlerinin önlenmesi, çalışanların bedensel ve ruhsal özelliklerine uygun

- 5 - işlere yerleştirilmesi ve sonuç olarak işgörenlere bedensel ve ruhsal ihtiyaçlarına uygun bir iş çevresi yaratması olarak tanımlanabilir.5 İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda devlet, işçi ve işverenlerin hak ve sorumlulukları vardır. Günümüzde ise bu üçlüye uluslararası kuruluşlar, demokratik kitle örgütleri, üniversiteler ve meslek odaları da katılmaktadır. İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda mevzuat yapma ve denetleme görevinden başka bu konudaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin takibi ve eğitimi devletin görevleri arasındadır. Ülkemizde iş kazalarının önlenmesinde devlet, işveren işçi ve işveren sendikalarının bazı sorumlulukları vardır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir6: Devlet şu önlemleri alabilir, 1. Mevzuatta gerekli düzenlemeleri yapmak ve mevzuata dinamik bir yapı sağlamak, 2. Güvenlik ve sağlık standartları hazırlamak, 3. Okullarda işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili dersler konulması, 4. Kontrol ve teftişler gereği gibi yapılmalı, müfettişlerin mümkünse belli iş kollarında uzmanlaşmalarını teşvik etmek. İşverenler ; 1. Mevzuatın hazırlanmasında ve değiştirilmesinde devlete yardımcı olmalıdır. 2. İşe almada işe giriş, sağlık muayeneleri gerekli şekilde yapılmalı, işçiler kendilerine uygun olan işlere yerleştirilmelidir. 3. Yasal çalışma sürelerine uyulmalıdır. 4. Çalışanlara kullandıkları makinalar hakkında teorik ve pratik eğitimler verilmelidir.

- 6 - İşçiler; 1. Çalıştıkları çevre hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. 2. Makina ve aletleri talimatlara uygun kullanmaları gereklidir. 3. Çalışırken işi hafife almamalı, kendilerine aşırı güvenip, tedbiri elden bırakmamalıdırlar. Anayasamızda konu ile ilgili çeşitli maddeler bulunmaktadır7; Madde19. Çalışma herkesin hakkı ve ödevidir. Madde50. Kimse yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Dinlenmek çalışanların hakkıdır. Madde56. Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Madde60. Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. İşyerlerinde çalışanların sağlığının korunması için yapılabilecekler şunlardır8: Kişinin uygun işe yerleştirilmesi, İşyerinde bulunan risklerin saptanması, İşyeri risklerinin kontrolü, Risk faktörlerinin kontrolü, İşyerinde sağlık hizmeti verilmesi, Sağlık eğitimi (ilk yardım gibi) Ülkemizde 1960 ların başlarından, bugüne kadar kalkınma planları yapılmaktadır. Şu anda ise (2001-2005) yıllarını kapsayan 8. Kalkınma Planı uygulanmaktadır9. Bu kalkınma planında ; Diğer planlarda olduğu gibi önlem geliştirme vurgulanmaktadır. Hizmetlerin geliştirilmesinde, ölçüm ve meslek hastalıklarının ortaya 1 çıkarılmasından başlayarak gelişme arzusu vurgulanmaktadır.

- 7 - Mevcut hizmetlerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması öngörülmüştür. İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında sosyal tarafların ve sivil toplum kuruluşlarının da katıldığı bir sosyal diyalog mekanizması oluşturulması öngörülmekte ve bu danışma organı sayesinde bu alanda yeni bir yapılanma ve çalışma anlayışının geliştirilmesi arzu edilmektedir. Bu planda; işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatının esnekliğe kavuşturulmadığı ve işçi sağlığı ve iş güvenliği hizmetlerinin yeniden yapılandırılmadığı tespit edilmiştir. Ulusal işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatının Uluslararası Çalışma Örgütü ve Avrupa Birliği norm ve standartları yönünde yenilenmesi öngörülmektedir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği açısından bu planı öncekilerden ayıran en önemli özellik; konunun tek başına uzman bir komite tarafından hazırlanmasıdır. 3. ÇEVRE SORUNLARI KONUSUNDA İŞLETMELERİN SOSYAL SORUMLULUKLARI İşletme faaliyetlerinin çevre bilinci içerisinde yerine getirilmesinde ve işletme-çevre ilişkisini yönlendirilmesinde uluslararası çevre anlaşmaları, yasal düzenlemeler, uluslararası ve yerel gönüllü çevre örgütleri, politikacılar, politik uygulamalar, medya, işletme çalışanları, yatırımcılar ve çevreci tüketiciler önemli bir baskı unsurlarıdır. İşletmelerin çevre sorunlarına olan ilgisini ve sorunların çözümüne katılmalarını etkileyen başlıca faktörler; yaşanabilir bir dünya yaratma, çevre

- 8 - sorunları hakkında bilgi birikimleri, topluma karşı olan sosyal sorumluluklarının bilincinde olmaları ve bu bilince uygun faaliyet göstermeleridir. İşletmeler, insanların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak ve bunu yaparken de en yüksek karı elde ederek ortakların kar payı beklentilerine en iyi şekilde cevap verebilmek ve işletmenin devamlılığını sağlamak amacı ile kurulmuşlardır. Fakat amaçlarını gerçekleştirirken, bilinçsiz ve sorumsuzca yapılan faaliyetler, çevre kirliliği, doğal kaynakların yok olması, işletmeleri topluma karşı sorumluluklarının farkına varmaları ve üzerlerine düşeni yapma gerçeği ile karşı karşıya getirmiştir. 1980 lerin sonlarından itibaren ortaya atılan, uluslararası platformlarda da kabul edilen çeşitli ilave uygulamalar, işletmelerin toplumsal sorumluluklarını yerine getirmelerinde önemli rol almışlardır. Özellikle Valdez Prensipleri, Üçlü Sorumluluk, Sürdürülebilir Gelişme ve ISO 14000 Çevre Standartları uygulamaları işletmelerden kaynaklanan çevre sorunlarını gidermek ve gelecekte doğabilecek sorunları ortadan kaldırmak veya en aza indirmek amacına hizmet etmektedir10. 4. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ÜÇLÜ SORUMLULUK SÜRECİ Dünyada Üçlü Sorumluluk hareketi, önce 1984 yılında Kanada olmak üzere Amerika, Avrupa ülkeleri ve tüm dünyaya yayılmıştır. Üçlü Sorumluluk halen 42 ülkede uygulanmaktadır. Üçlü Sorumluluğun uygulandığı ülkeler;11

- 9 - Arjantin, Avusturya, Avustralya, Belçika, Brezilya, Kanada, Şili, Kolombiya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Hong-kong, Macaristan, Hindistan, İrlanda, İtalya, Japonya, Malezya, Meksika, Morakko, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Peru, Filipinler, Polonya, Portekiz, Singapur, Slovak Cumhuriyeti, Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, Tayvan-Çin, Tayland, Türkiye, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, ve Zimbabve'dir. Ülkemizde ise 15 Şubat 1993 tarihinde Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği(TKSD) üyelerinin taahhütname imzalamaları ile hayata geçirilmiştir. Çalışan Sağlığı, Teknik Emniyet ve Çevrenin Korunması için sürekli gelişme taahhüdü olan bu gönüllü girişim, dünyada bir sektöre ait olan ilk girişimdir. Üçlü Sorumluluk uygulamaları TKSD üyeleri tarafından ciddi bir şekilde takip edilmektedir.12 5. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TANIMI VE UYGULAMA NEDENLERİ Üçlü Sorumluluğu çeşitli yönleri ile ele alan birkaç tanım aşağıda verilmiştir13. İnsan hayatının, çevrenin ve doğal kaynakların korunmasını ve daha iyi koşullarda yaşanabilir bir ortamın varlığını ön planda tutan bir prensiptir. Üçlü Sorumluluk inanç içinde başlayan, eğitimle devamlı gelişen bir kimya sanayi kültürüdür. Üçlü Sorumluluk kimya sanayinin insana ve doğaya bir taahhüdüdür. Yukarıda tanımı verilmeye çalışılan Üçlü sorumluluğun tanımlardan da anlaşılacağı üzere üç temel öğesi vardır; * İnsan sağlığı (en önemli öğe) * İçinde yaşadığımız çevre * Teknik Emniyet

- 10 - Genel bir tanım vermek gerekirse; Üçlü sorumluluk kimya sanayi tesislerinin çevreye, insan sağlığına ve güvenliğe, faaliyetlerinin her azami ilgi gösterip sorumluluk duyacakları ve performanslarını devamlı yükseltecekleri konusunda verdikleri bir söz, imzaladıkları ciddi bir taahhüttür14. Üçlü sorumluluğun uygulanma nedenleri ise şu şekilde sıralanabilir15: * Çalışanın Sağlığı Akut etkiler: Zehirlenme, yanma v.s. Kronik etkiler: Kanser, alerji v.b. * Endüstriyel Kazalar 1948 ALMANYA; Dimetileter Patlaması = 245 ölü, 3800 yaralı 1976 İTALYA; Dioksin/ TCDD Kaçağı = 30 yaralı ve 220.000 kişi yer değiştirdi. 1984 MEKSİKA; LPG patlaması = 650 ölü birkaç bin yaralı 1984 HİNDİSTAN; Metil İsosiyanat kaçağı = 2000 ölü ve 200.000 yaralı * Çevre Kirliliği İklim değişikliği Ozon tabakasının incelmesi 6. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN ANA KONULARI Uygulama, sekiz temel konuyu esas almaktadır16: 1.Taahhüt: Kuruluşun, uluslararası düzeyde onaylanmış rehber prensipler bütününü taahhüt etmesi. 2.Logo : Üçlü Sorumluluk kavramının önemli bir parçası olduğunu açıkça

- 11 - tanımlamaktadır. 3.Rehber - Kılavuz : Kuruluşlara, taahhüdü uygulama konusunda yardımcı olmaktadır. 4.Performans Kriterleri : Performansın ölçülebileceğine dair sürekli gelişen belirtiler. 5.İletişim : Emniyet, sağlık ve çevre konularında ilgili taraflarla devamlı iletişimi kapsayan süreç 6.Bilgi Paylaşım Toplantıları : Üçlü Sorumluluk taahhüdü ile ilgili olarak, kuruluşların görüşlerinin ve tecrübelerinin paylaşılmasını sağlamak 7.Tüm Kimya Kuruluşlarının Cesaretlendirilmesi : Kimya kuruluşlarının en iyi şekilde ilgilerinin nasıl çekilebileceğinin ve motive edileceğinin kararlaştırılması 8.Teyid : Üye kuruluşlar tarafından Üçlü Sorumluluk uygulandığına dair teyid prosedürleri Üçlü Sorumluluk kapsamında; Sağlık, Taşıma Hizmetleri, Güvenlik, Dahili Kontroller, Risk Yönetimi, Çevre, Çalışanların Eğitimi, Ürün Geliştirme, ISO-14000, Ürün Sorumluluğu, Atık Yönetimi, Maliyet Etkinliği, Pazarlama, Acil Durum Müdahale, Ürün Bilgileri, Kamuoyu İlişkileri, Şeffaflık konuları yer almaktadır. 7. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TEMEL KURALLARI Üçlü sorumluluğun temel kurallarını 13 maddede özetleyebiliriz17:

- 12-1. Çevre, insan sağlığı ve güvenlik konularında "Üçlü Sorumluluk Politikası" oluşturmak, uygulanması için yöntem ve talimatlar geliştirmek. Bu politika hakkında tüm personeli bilgilendirmek, eğitmek, ve uygulamaları denetlemek. 2. Üçlü sorumluluğun uygulamalarına yönelik şirketlerin performansını sürekli geliştirmek. 3. İletmede kullanılan ham ve yardımcı maddelerin, çevreye ve insan sağlığına olumsuz etkilerini önceden saptayıp en aza indirmek için yöntemler geliştirmek. 4. Tüm çalışanları, üretimde kullanılan kimyasal maddelerin tehlikeli ve zararlı, taşıma ve depolama şartları konusunda bilgilendirmek; üretim koşullarının yaratabileceği olası güvenlik ve kirlilik risklerine karşı eğitmek ve sorumluluk duygularını geliştirmek. 5. Yeni teknoloji ve prosesler kullanmak suretiyle istenmeyen atıklar oluşmasını minimuma indirmek. 6. Üretim atıklarının çevreye ve insan sağlığına olumsuz etkilerini gidermek için arıtma tekniklerinden yararlanarak atıkları kaynağından temizlemek, bazı atıkların yeniden kullanılabilme olasılıklarını araştırıp değerlendirmek. 7. Hammadde ve enerji kaynaklarını ziyan etmeden en verimli şekilde kullanan teknikler geliştirmek, çevreyi kirletmeyen uygun enerji kullanmaya özen göstermek. 8. Yeni yatırım ve üretim teknolojilerini transfer etmeden önce karşı tarafa "Üçlü Sorumluluk Temel Kuralları"na uyma şartını koymak ve çevreye zarar vermeyen teknolojileri seçmek. 9. Tüketicilere, kuruluşunuzun ürünleri, bunların kullanımı ve kullanım sonrası ambalaj

- 13 - ve atıklarının çevreye zarar vermeden yok edilmeleri konusunda bilgi vermek. 10. Kuruluşunuzla iş yapan taşeron ve yan sanayi kuruluşlarını da Üçlü Sorumluluk konularında bilgilendirmek ve talimatlara uymalarını sağlamak. 11. Çevreyi kirletmeyen, çevre dostu yöntem ve ürünlerin geliştirilmesine yönelik araştırmaları teşvik etmek ve desteklemek. 12. Meydana gelebilecek iş kazaları ve yangınlara karşı önceden alınması gereken önlemler için komşu kuruluşlar ve yerel yönetimler ile işbirliği ve dayanışma içinde olmak. 13. Kamuoyunun, kuruluşunuz hakkında yanlış bilgi ve yargı sahibi olmaması bakımından kuruluşunuzun faaliyetleri, çevre, insan sağlığı ve güvenliğe yönelik çalışmaları konusunda insanların kaygılarını giderici bilgiler vermek. 8.ÜÇLÜ SORUMLULUK YÖNETİM KURALLARI Üçlü sorumluluk kimya sanayii tarafından belirlenen temel kuralların 6 adet yönetim kuralı ile yürütülmesini öngörmektedir. Bunlar: Kuruluş Politikası, İşçi Sağlığı ve Güvenliği, Kirliliği Önleme ve Çevre Koruma, Ürün Dağıtım, İletişim ve Toplumun Bilinçlendirilmesi, Proses Güvenliği Ve Acil Önlemler ve Ürün Sorumluluğu' dur18. 8.1. Kuruluş Politikası Amaç; Üçlü Sorumluluk temel felsefesinin kuruluşun tüm çalışanları

- 14 - tarafından benimsenmesini sağlamaktır. Kapsanan konular19; * Üst Yönetim tarafından onaylanmış bir Üçlü Sorumluluk Politikası oluşturmak * Tüm çalışanlar arasında Üçlü Sorumluluk bilincini yaygınlaştırmak * Üçlü Sorumluluk felsefesini diğer ilgili taraflarla paylaşmak, yaygınlaştırmak * Zaman içerisinde gerçekleşebilecek değişikliklere uyum sağlamak 8.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliği Amaç; tesislerde çalışan ya da tesisleri ziyaret eden kişilerin sağlık güvenliklerini sağlamak ve tesisteki koşulların iyileştirilmesini teşvik etmektir. Çalışma yerindeki işçi sağlığı ve iş güvenliğini sürekli olarak arttıran yönetim uygulamalarının geliştirilmesi ve tesis yönetimlerinin aşağıdaki konularda yönlendirilmesi hedeflenmektedir20: * İşyerindeki olası tehlikeleri belirlemek, değerlendirmek * Çalışma ortamındaki işyeri güvenliğini arttırmak * İşçi sağlığını korumak ve iyileştirmek * İşçi sağlığı ve iş güvenliği konularında yönetici ve çalışanlarla karşılıklı iletişimi geliştirmek 8.3. Kirliliği Önleme ve Çevre Koruma Bu kural, çevreye verilen kimyasalların ve üretim sürecinde oluşan tüm sanayi

- 15 - artıklarının miktarlarında sürekli bir azaltma sağlama amacına yöneliktir. Kapsanan konular21; * Ortaya çıkan atıkların ve alıcı ortama verilen kimyasalların cins ve miktar envanterinin yapılması. * Alıcı ortama verilen atıkların tesis çalışanları, toplum ve çevre üzerindeki olası etkilerinin değerlendirilmesi. * Atık azaltma planlarının geliştirilmesinde ve uygulamalarında tesis çalışanları ve çevredeki toplumun görüşlerinin alınması. * Atık ve emisyon önleme amaçlarını, Araştırma çalışmalarına ve mevcut planlanan tesis proses ve ürünlerin tasarımına atık ve emisyon kontrol ilkelerinin dahil edilmesi. * Başkaları tarafından üretilen atık ve emisyon azaltma çalışmalarını teşvik etmek ve desteklemek 8.4. Ürün Dağıtım Bu kural; kimyasal maddelerin dağıtımında toplum, taşıyıcılar, dağıtım firmaları ve kimya sanayiinde çalışanlar için muhtemel sağlık ve çevre riskini azaltmaya yöneliktir. Kapsanan konular22; 1. Kimyasal maddelerin tüketicilere ulaşım sürecindeki olası riskleri saptamak ve bu riskleri azaltmak için kullanılabilecek yöntemleri değerlendirmek 2. Kimyasal maddelerin dağıtımı ile ilgili tüm yasal düzenlemelere ve bu konudaki standartlara uymak hatta bu yasal gereksinimlerin daha iyisini sağlamak. 3. Kimyasal madde dağıtımı sırasında ortaya çıkan acil bir durumda o ortamda bulunan kişilere acil durum bilgi ve önerileri vermek, mümkünse

- 16 - acil yardım çalışmalarına katkıda bulunmak. 4. Kimyasal madde dağıtımındaki emniyeti arttırmak için yeni teknolojiler ve yöntemler geliştirmek. Bu kuralın üretici tarafından uygulanması, diğer ilgilileri de, aşağıdaki konularda olumlu yönde etkileyecektir: * Dağıtım sırasında ortaya çıkabilecek acil durumları önlemek için, çalışanların hazırlıklı olması. * Nakliyecilerin ve diğer dağıtım hizmetleri verenlerin göstermeleri gereken teknik emniyet duyarlılığının artması. 8.5. İletişim ve Toplumun Bilinçlendirilmesi Bu kural, tesisin çalışması ile ilgili ortaya çıkabilecek sorunlara karşı hazırlıklı olmayı ve tesislerin bulunduğu bölgede yasayan kişilerle iletişimin gelişmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Kapsanan konular genelde, tesisten kaynaklanabilecek acil durumlara müdahale etme, teknik emniyet, insan sağlığı ve olası çevre sorunları konularında bilgilendirme ve çevrede yasayan toplumun acil durumlarında yapılabilecek yardımlar hakkında bilgi iletişimini içermektedir. Kapsanan konular23; Tesisin bulunduğu yerde yasayan toplumun teknik emniyet, insan sağlığı ve çevre konularındaki merak, endişe ve sorularına cevap vermek, Atıkların en aza indirilmesi, kimyasal maddelerin insan sağlığı üzerindeki etkileri ve kimyasal maddelerin emniyetli bir şekilde taşınmalarını sağlayan çalışmalar hakkında bilgi vermek, Acil durumlara hızlı ve etkili bir şekilde çalışanları ve çevrede yaşayanları korumak için uygulama senaryoları hazırlamak, Yılda en az iki kez olmak üzere, düzenli bir takvime bağlanmış, saha uygulamaları yapmak mevcut planları denemek ve geliştirmek.

- 17-8.6. Proses Güvenliği Ve Acil Önlemler Amaç, patlamaları ve kimyasal maddelerin kazara dökülmelerini ve kaçaklarını önlemektir. Bu kural, tesis yönetimlerini aşağıdaki konularda yönlendirir24: * Sürekli bir proses güvenliği programının uygulanması. * Tüm tesislerin, tasarımları sırasında ve işletmeye almadan önce, eksiksiz güvenlik incelemelerini yapmak * Tesisin her bakımdan sağlıklı bir yapıda olmasını güvence altına alan işletme programlarını uygulamak ve bu çalışmaları belgelendirmek * Tek bir hatanın bir felakete dönüşmesini önlemek için yeterli sayıda koruyucu kademeleri geliştirmek ve bunları uygulamaya koymak * Tüm tesis çalışanlarına emniyetli çalışma alışkanlığı vermek görevlerini tam yapabilmek için gerekli beceri ve bilgiye erişmeleri ve bunu sürdürebilmeleri için eğitmek. * Tesiste benzeri olayların ortaya çıkmasını önlemek için yaşanmış olaylardan alınan dersleri ve ilgili güvenlik bilgilerini diğer sanayi, devlet kuruluşları ve çevrede yaşayanlarla paylaşmak. 8.7. Ürün Sorumluluğu Bu kural, bir ürünün imalatının planlanmasından başlayarak, tasarım ve araştırma, üretim, satış, dağıtım, geri kazanım ve kullanım sonrasındaki atıklarının yok edilmesine kadar olan tüm safhaları içermektedir.

- 18 - Bu kuralın amacı bir ürünün yapım, kullanım ve yok etme sürecinin her kademesindeki riskleri en aza indirmektir. Şu kuralları içermektedir. Risklerin AR-GE aşamasında tahmin edilmesi ve hesaba katılması, kimyasal madde sağlayıcı firmalar, dağıtıcılar ve müşterilerden oluşan üçüncü şahısların da bu kimyasalları sorumlu bir şekilde depolama, taşıma ve kullanmalarının teşvik edilmesi, ürünü alanların da kullanma sırasında ve sonrasında benzer Üçlü Sorumluluk teşvik edilmesi. uygulamalarını benimsemelerinin Üçlü sorumluluk temel performans ölçütleri Tablo 1. de gösterilmiştir25. Tablo.1.Üçlü Sorumluluk Temel Performans Ölçütleri (TKSD Düzeyinde) ANA KONULAR PERFORMANS ÖLÇÜTLERİ AÇIKLAMALAR İŞ GÜVENLİĞİ VE SAĞLIĞI İş Kaybına Neden olan TOPLAM Kaza Oranı (Yıllık) İş Kaybına Yolaçan, Ölüm ve Kalıcı Sakatlıkla Sonuçlanmayan, Kaza Oranı (Yıllık) Ölümle Sonuçlanan Kaza Oranı (Yıllık) Fiziksel Tesis Zararı (Yıllık) Tüm kazalardan ortaya çıkan TOPLAM İŞ ZAMANI Kaybı: Kayıp İş günü / 100.000 gün Kayıp iş saati / 1.000.000 saat Ölüm ve Kalıcı Sakatlıkla Sonuçlanmayan Kazalardan ortaya çıkan İŞ ZAMANI Kaybı : Kayıp işgünü/ 100.000 gün Kayıp iş saati / 1.000.000 saat Ölüm Sayısı/ 100.000 gün Ölüm Sayısı/ 1.000.000 saat Ekipman ve binaların yenilenmesi için gerek minimum masrafı (amortisman dışı) aşan fiziksel tesis masrafları toplamı.

- 19 - ÇEVRE KORUMA ATIK YÖNETiMi Bertaraf Edilen Tehlikesiz Atık Miktarı Bertaraf Edilen Tehlikeli Atık Miktarı Ton / yıl Ton / yıl HAVA EMİSYONLARI Sülfür dioksit Azot Oksitleri (NO + NOJ Uçucu Organik Bileşenler (VOC) ARITILMIŞ ATIKSU DEŞARJLARI Fosfor Bileşenleri Azot Bileşenleri Kimyasal Oksijen ihtiyacı (KOl) Ağır Metal Bileşenleri DOĞAL KAYNAK VE ENERJi KULLANIMI Toplam Enerji Tüketimi Toplam Su Tüketimi Ton / yıl Ton /yıl Ton / yıl Ton / yıl (toplam fosfor olarak) Ton / yıl (toplam Azot olarak) Ton / yıl (toplam Oksijen olarak) Ton / yıl (toplam metal olarak) GJ/yıl m1 /yıl ÜRÜNÜN SORUMLULUĞU ( HALEN GELİŞTİRİLMEKTEDİR) DAĞITIM Toplam Kaza sayısı Taşıma Türüne göre Kaza Sayısı Kaza Sayısı / milyon ton dağıtım Kaza Sayısı / milyon ton Demiryolu Taşıma Kaza Sayısı / milyon ton Karayolu Taşıma Kaza Sayısı / milyon ton Denizyolu Taşıma Kaza Sayısı / milyon ton Boru hattı Taşıma İLETİŞİM VE İŞ EĞİTİMİ Şirketlerin Çevre Raporları EMAS bazında Topluma Bilgi Verme Duyurulan Çevre Raporu Yayınlayan Şirket Sayısı EMAS Duyurulan yayınlayan Şirket Sayısı ( İş eğitimi için Performans ölçütleri HALEN GELİŞTİRİLMEKTEDİR) SAĞLIK, TEKNİK EMNİYET VE ÇEVRE KORUMA İÇİN YAPILAN HARCAMALAR Çevre Koruma için yapılan Yatırım Harcaması Çevre Koruma için yaplan işletme Harcaması TL /yıl TL /yıl

- 20 - REFERANS BİLGİLER Toplam Üretim Değeri Toplam Ciro Toplam Üretim Miktarı Toplam Çalışan Sayısı Toplam işgücü Katılan Şirketler TL /yıl TL /yıl Ton / yıl personel iş günü / yıl Performans Ölçütü bilgilerini TKSD'ye sağlayan şirketlerin listesi ve Üçlü Sorumluluğu taahhüt eden üye sayısı 9. ÜÇLÜ SORUMLULUK AŞAMALARI Üçlü Sorumluluk uygulamaları firmalar bazında iki aşamada yürütülmektedir. Eğitim Bilinçlendirme Sahada Gözlem - Denetim - Raporlama 9.1. Eğitim ve Bilinçlendirme Aşaması Taahhütnamenin imzalanmasından itibaren Üçlü Sorumluluk prensipleri ve uygulamaları konusunda kuruluş üst düzey yöneticilerine eğitim verilip Üçlü Sorumluluk bilinci oluşturulur. Bu yöneticiler vasıtasıyla sistemin tüm personele yayılması sağlanır. Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği tarafından doküman ve ek eğitim desteği ile CEFIC (Avrupa Kimya Sanayicileri Konseyi) tarafından gelen tüm yeni bilgi ve belgeler yöneticilere iletilir. 9.2. Sahada Gözlem, Denetim ve Raporlama Aşaması

- 21 - Eğitim ve bilinçlendirmeden 3 ila 6 ay sonra yurtiçi ve yurtdışı Üçlü Sorumluluk gelişmeleri hakkında bilgilendirme toplantısı düzenlenir. Yetkili ve ilgili yöneticilerin gözetiminde sahada gözlemde bulunarak saha ve iş başı denetimleri yapılır. TKSD (Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği)tarafından hazırlanan gözlem ve değerlendirme raporunun aslı kuruluş üst yönetimine gönderilerek görüşlerin ve değerlendirmenin mutabakatı yapılır. Birinci ve ikinci yarıyıl olmak üzere yılda iki kez CEFIC kriterlerine uygun tüm üyelerden 'Performans Kriterleri' verileri tablolar halinde toplanır. Tüm üyelerin katılımı ile yine yılda iki defa olmak üzere 'Birinci ve İkinci Yarıyıl Değerlendirme Toplantıları' yapılarak uygulamalar, aksamalar ve gelişmeler tartışılmak suretiyle uygulamalar hakkında üyelerin görüş ve önerileri alınmaktadır. Belirli periyotlarla Üçlü Sorumluluk uygulamalarına örnek teşkil edecek ileri düzeyde örnek çalışmalar yapan üye kuruluş tarafından diğer üyelere brifingler verilmektedir. (koku giderme, enerji tasarrufu, kamuoyu faaliyetleri gibi) Üyelerin katılımı ile oluşturulan Çevre İhtisas Kurulu' nun yönetiminde çevreye yönelik çalışmalar yapılmakta ve özel jürinin seçimi sonucu iki yılda bir dernek üyelerinden üçüne Çevre Ödülü verilmektedir.ar-ge grubunun yaptığı çalışmalar sonucu envanter oluşturularak iki yılda bir AR-GE ödülü verilmektedir26. 10. ÜÇLÜ SORUMLULUK UYGULAMASININ FİRMALARA GETİRDİĞİ ETİK DEĞİŞİKLİKLER Günümüzde ekonomik gelişmelerle beraber, Üçlü Sorumluluk Belgesi sahibi firmaların etiksel davranışlarında da değişiklikler olmuştur. bu değişiklikleri esi ve yeni olarak sınflamak mümkündür. ESKİ

- 22 - Yasaların minimum gereksinimlerini yerine getir, Ürünle ilgili sorumlulukları sınırlı tut, Kamuoyu endişeleriin gözardı et, Ürünü masum olarak varsay, Risk bilgilerini sadece gerektiği zaman ver, Yeni yasal düzenlemeler karşısında savunma konumunda ol, Her şirket kendisi için, Sivil toplum kuruluşlarını görmezden gel ve ya onlarla savaş, Kararları sadece yasaların alt sınırlarına göre ver. YENİ Doğru olanı yap, Ürünü yaşam boyunca izle, Kamuoyunun endişelerini araşıtr, o alanalara yönlen, Riske dayalı önlemler al, Kamuoyunu ve çalışanların riskleri bilme hakkını kabul et, Kamu politikasının oluşturulmasında öncü ol, Ortak çalışma ve eşit baskı, Katkılarını bekle, Yukarıda verilenlerin hepsinin kararları etkilemesini sağla. 11. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TÜRKİYE UYGULAMALARI Üçlü sorumluluk yönetim sisteminin bileşenlerinin Türkiyedeki uygulamaları Tablo.2. de özetlenmektedir.

- 23 - Tablo.2. Üçlü Sorumluluk Bileşenlerinin Türkiye'deki Aşamaları ÜÇLÜ SORUMLULUK TÜRKİYE'DEKİ UYGULAMA TAAHHÜT BİLEŞENLERİ Temel İlkeler Uygulama Kuralları Danışma Kurulu Üyelerin Kendilerini Değerlendirmeleri Performans Ölçümü Yürütücü Dernek Değerlendirmesi Üst Düzey Yönetici Kurulu Sirketler Arası Destek Ve Yardım Çalışma Ortaklığı Üyelerin Yükümlülüğü AŞAMASI Mevcut Mevcut Planlanmaktadır Başlanmıştır Planlanmaktadır Başlanacaktır Planlanmaktadır Planlanmaktadır Planlanmaktadır Daha iyi tanımlanacaktır Tablodan, bileşenlerin bir kısmı mevcut olup bir kısmının ise henüz uygulanmadığı görülmektedir. Fakat mevcut olmayan bileşenler için planlamaların yapıldığı ve sonucunda uygulamaların başlayacağı sevindiricidir. Türkiye de Üçlü Sorumluluk uygulamaları gerçekleştiren firmalar şu şekilde sıralanabilir: Petkim Petrokimya Holding A.Ş. Yarımca Kompleksi Roche Müstahzarları Sanayi A.Ş. Eczacıbaşı Özgün Kimyasal Ürünler San.A.Ş. Marshal Boya Ve Vernik San. A.Ş. Polisan Kimya San. A.Ş. Çbs Boya Kimya San. Tic.A.Ş. Organik Kimya San.T.C.A.Ş. Akdeniz Kimya San.Tic.A.Ş. Bayer Türk Kimya San.Ltd.Şti Aksa Akrilik Kimya San A.Ş. Basf-Sümerbank Türk Kimya Sanayi A.Ş.

- 24 - Türkiye'de Üçlü Sorumluluk Yönetimini başarıyla uygulayan firmalara örnek olarak Petkim A.Ş. ile Aksa Akrilik Kimya A.Ş. örnek verilebilir. Petkim A.Ş.yaptığı teknolojik gelişmeler ile başarılı örnekler arasında yer almaktadır. Klor alkali unitesinde cıva hücrelerinden membran teknolojisine geçiş yaparak, çevre ve iş güvenliği açısından olumlu adımlar atmıştır. Yeni teknoloji ile enerji tasarrufu da sağlamışlardır. Aksa Akrilik Kimya A.Ş., 1997 yılında yaşanan deprem olayını, daha önceden hazırlamış olduğu acil durum hazırlıkları sayesinde en az zararla atlatmışlardır. Deprem esnasında, akrilonitril tankında hasar meydana gelmiştir, çevreye dağılan bu kimyasalın etkileri deprem sonrasında analizler yolu ile takip edilmiştir. Sonrasında; tank bölgesine şiddetli depremlere dayanıklı hale getirilerek bundan sonra oluşabilecek olumsuzluklara karşı derhal önlem alınmıştır27. Türkiye de halen 27 firma Üçlü Sorumluluk Yönetimini uygulamaktadır. Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği1998 ve 1999 yılında Üçlü Sorumluluk uygulayan firmalar ile irtibata geçerek, bir dizi araştırma yapmıştır. Firmalardan % 66 sından değerlendirme sonuçlarını alabilmişlerdir. Bu sonuçları, aşağıdaki grafiklerle özetlemek mümkündür. 1999 TKSD ÜYELERİ EMİSYONLAR-I 1999 TKSD ÜYELERİ EMİSYONLAR-II

- 25-1999 TKSD ÜYELERİ ATIK SU ÖZELLİKLERİ-I 12. SONUÇ 1999 TKSD ÜYELERİ ATIK SU ÖZELLİKLERİ-II İşletmeler, yasal, teknik sorumlulukları, gereği işçi sağlığı ve iş güvenliği, teknik emniyet, ürün sorumluluğu, çevre koruma faaliyetlerini gerçekleştirmektedirler. Bu çalışmalar günümüze kadar ulaşmıştır. Birinci bölümde bu faaliyetlerin tarihsel gelişimine yer verilmiştir. Işçi sağlığı ve iş güvenliği konularında devletin, işverenin ve çalışanın sorumlulukları olduğunu görmekteyiz. Ayrıca işletmelerin çevreye karşı sosyal ve yasal sorumlulukları mevcuttur. Yasalarda da yer alan yükümlülüklerin, uygulanan standartların yanısıra gönüllü yönetim uygulaması olan taahhütler içeren çalışmalar da duyarlı işletmeciler tarafından uygulanmaktadır. 1984 yılında Kanada'da başlayıp, 1989 da Avrupa Ülkelerinde kullanılmaya başlayan ve halen dünyada 42 ülkede uygulaması bulunan bu yönetim sistemi Üçlü Sorumluluk'tur. Türkiye de ise Türkiye Kimya Sanayicileri Derneğinin (TKSD)1993 yılında başlatmış olduğu bu çalışma şu anda 27 firmanın katılımı ile devam etmektedir. Üçlü Sorumluluk'un bileşenlerinin Türkiye'deki Uygulamalarının neler olduğu s.14-15 te yer almaktadır. Taahhüt konusu bileşenlerin bir kısmının mevcut olduğu, bir kısmının ise planlama ve hazırlık aşamalasında olduğunu Tablo 2.de görmekteyiz. Tüm maddelerin mevcut olup uygulanması durumunda, birliğin amaçlarına ulaşılmış olacaktır. Türkiye'deÜçlü Sorumluluk Yönetim Uygulamasının bileşenlerinin

- 26 - tamamlanması, bu uygulamaya katılımın artırılması ile sağlanacak faydanın en üst düzeye çıkarılabileceği kanaatindeyiz. REFERANSLAR (1) SABIR Handan, Endüstride Sağlık, Çevre ve Güvenlik Yönetiminin Geliştirilmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Ankara, Mayıs 2001, s.18. (2) SABIR Handan, a.g.e., s.20. (3) ARICI Kadir, İşçi Sağlığı ve İşgüvenliği Dersleri, Sargın Ofset, Ankara, 1999, s.4. (4) ÖZCAN Özer, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Başlangıcı ve Gelişimi, İş Sağlığı ve Güvenliği Bülteni, Ankara, Ağustos 1999, s.7. (5) BİNGÖL Dursun, Personel Yönetimi, Beta Yayınevi, İstanbul, 1997, s.413. (6) KARACA Merih, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamış Eser, Zonguldak, 2000, ss.11-12. (7) ERKAN Necmettin, İşletmelerde İnsan Gücü Verimliliği, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları, Ankara, 1989, s.213-214. (8) BİLİR Nazmi, İşçi Sağlığı ve İşgüvenliğinde Eğitimin Önemi, İşçi Sağlığı ve İşgüvenliği Bülteni, Ankara, Mayıs 1998, s.2.

- 27 - (9) IŞIK Nazik, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ve Türkiye'de İş Sağlığı ve Güvenliği Ulusal Politikaları, Uluslararası İş Sağlığı ve Güvenliği Bölgesel Konferansı, Ankara, Mayıs 2001, s.10. (10) AKÜN Lerzan, Çevre Muhasebesi: Genel Bir Bakış, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Selma Matbaacılık, Ankara, Nisan 1999, s.149. (11) TKSD, Üçlü Sorumluluk Bülteni, Sayı 9, İstanbul, 1997, s.33. (12) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Sorumlu Müdürlük Sertifika Eğitim Programı, Ankara, Ekim 2000, s.254. (13) TKSD, a.g.e., s.35. (14) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.254. (15) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, Uluslararası İş Sağlığı ve Güvenliği Bölgesel Konferansı, Ankara, Mayıs 2001. (16) TKSD, a.g.e., s.36. (17) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, a.g.e., s.256. (18) ZANBAK Caner, Üçlü Sorumluluk Temel Esaslar ve Türkiye Uygulamaları, Yangın Sempozyumu ve Sergisi Bildiriler El Kitabı, TMMOB, Kimya Mühendisleri Odası, Ankara, 1997, s.3. (19) TKSD, Üçlü Sorumluluk Uygulama Kılavuzu, İstanbul, 1999. (20) ZANBAK Caner, a.g.e., s.4.

- 28 - (21) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.256. (22) TKSD, Üçlü Sorumluluk Uygulama Kılavuzu, İstanbul, 1999. (23) ZANBAK Caner, a.g.e, s.5. (24) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.259. (25) ZANBAK Caner, a.g.e., s.7. (26) TKSD, Üçlü Sorumluluk Bülteni, sayı 9, İstanbul, 1997, s.38. (27) www.tksd.org.tr/htmaıl