ERG RAPORLARI türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac
türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac din kültürü ve ahlak bilgisi: ortak ilkeler ve öneriler türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac
E itim Reformu Giriflimi (ERG), e itim politikalar ve karar verme süreçlerine, araflt rma, savunu ve izleme yoluyla katk da bulunmak üzere, Sabanc Üniversitesi stanbul Politikalar Merkezi bünyesinde uygulamaya konulmufl bir projedir. ERG, Aç k Toplum Enstitüsü, Anne Çocuk E itim Vakf, Ayd n Do an Vakf, Özel Okullar Derne i ve Sabanc Üniversitesi taraf ndan desteklenmektedir. Eylül 2005 Bu raporun bütün haklar Sabanc Üniversitesi'ne aittir. e itim reformu giriflimi
türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac Girifl E itim Reformu Giriflimi'nin ülkemizde din ve e itim ekseninde May s 2004'te bafllatt tart flmalar n amac, din e itiminde giderek kendini belli eden reform ihtiyac n n tüm ilgili iddia sahiplerinin yer ald kat l mc bir süreç içerisinde de erlendirilmesidir. Bu flekilde, din e itiminde yeni politikalar konusunda ilgili iddia sahiplerinin kat l m ve yönetiflim esprisi içerisinde, bir toplumsal consensus (oydaflma) oluflturulmas hedeflenmektedir. Uluslararas çerçeve 1,2 Din ve e itim ile ilgili konular ve uygulamalar Avrupa'da ve dünyada farkl l k göstermektedir. UNESCO taraf ndan 2003'te yay nlanan bilgilere göre araflt rma yap lan 142 ülkenin 73'ünde din ve e itim, okulun ilk dokuz y l süresince ö rencilerin karfl s na en az bir kere zorunlu ders olarak geliyor. Tüm farkl l klara ra men, Avrupa ülkelerinde önemli baz ortak özellikler vard r. Birçok ülkede din ile ilgili dersler zorunlu veya seçmeli olarak okutulmaktad r. Örne in, din e itimi Avrupa ülkelerinden Avusturya, K br s Rum Kesimi, Yunanistan ve rlanda'da zorunlu, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Slovakya'da seçmeli olarak yap lmaktad r. Dinler hakk nda e itim ise Danimarka, ngiltere ve sveç'te zorunlu olarak yap lmaktad r. Arnavutluk, Fransa, Karada ve Makedonya'da ise okullarda din dersi olmay p, dinler hakk nda e itim baflka dersler içinde verilmektedir. Bununla beraber, birçok ülke, vatandafllar aras nda inançlar, de erler ve yaflama flekillerinin farkl laflt n ve ço ulculu un artt n gözlemlemektedir. Bu art fl da beraberinde bu farkl l k içinde din ve e itim konusunda hangi politikalar n nas l etkili olabilece i sorular n getirmektedir. Bu sorular n irdelendi i kamusal tart flmalar daha çok insan haklar n n yorumlanmas na, devletin rolünün belirlenmesine, resmi ve özel e itim kurumlar na ve dini kurulufllara odaklanm flt r. Politika tart flmalar özellikle uluslararas sözleflmeler, hukuki karar ve süreçler ve siyasi gündemler taraf ndan yönlendirilmektedir. Bu ba lamda birçok e itim bakanl din ve e itim tart flmalar kapsam nda insan haklar n n ve ulusal mevzuat n yorumuna karfl l k gelen e itim politikalar veya s n f içi ö renme etkinlikleri belirlemeye çal flmaktad r. Ulusal tart flmalara ek olarak, son y llarda birçok uluslararas kurum e itimin amac hakk nda derin tart flmalar sürdürmekte ve bu ba lamda din ve e itimi yeniden irdelemektedir. UNESCO Uluslararas E itim Komisyonu'nun Ö renmek: çimizdeki Hazine 3 adl yay n nda e itimin manevi ve kültürel boyutlar na yeniden odaklan lmas ça r s yap lmaktad r. Birleflmifl Milletler, Kas m 2001'de dini hoflgörüsüzlük ve ayr mc l k ile mücadele ve düflünce ve vicdan özgürlü ünün e itim yoluyla desteklenmesi için stratejiler gelifltirme amac yla E itimde Dini Ayr mc l n ve Hoflgörüsüzlü ün Ortadan Kald r lmas konulu uluslararas bir konferans düzenlemifltir. Konferans bildirisinde insan haklar e itiminin kuvvetlendirilmesi ve ö rencilerin ötekilerin 1. K z lca Yürür, Avrupa Birli i'ne Ba l Ülkelerin lk, Ortaokul ve Lise Seviyesindeki Okullar nda Din Dersi E itimi ( stanbul: E itim Reformu Giriflimi, 2004). 2. Zdenko Kodelja and Terrice Bassler, Religion and Schooling in Open Society: A Framework for Informed Dialogue (Ljubliana, Slovenia: Open Society Institute, December 2004). 3. Jacques Delors, The Treasure Within, Report to UNESCO of the International Commission on Education for the Twenty-First Century (Paris: UNESCO Publishing, 1996). türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac 1
dünya görüflleri hakk nda bilgi ve anlay fllar n n art r lmas ça r s yap lm flt r. Konferans sonras nda bu ça r n n uygulamaya geçirilmesi için stratejiler gelifltirilmesi rolünü Din ve nanç Özgürlü ü Oslo Koalisyonu (Oslo Coalition on Freedom of Religion or Belief) üstlenmifltir. Global geliflmeler Avrupa Komisyonu'nun da e itimde çok kültürlülük ve dinler hakk nda e itim konusunda proaktif tutum gelifltirmesine yol açm flt r. Komisyon karar organlar n n yan s ra düzenledi i hükümetler aras konferans serileri bu konuda görüfl oluflturmufl ve aç klam flt r. Avrupa Komisyonu Parlamentosu, 1999'da Din ve Demokrasi Üzerine Öneriler kapsam nda okul ve üniversite programlar n n acil bir konu olarak gözden geçirilmesini ve din e itiminin bedelinin dinlerin insanl k tarihinin, kültürünün ve felsefesinin önemli bir parças olarak ö retilmemesi olmamas n önermifltir. reform ihtiyac n n belirlenmesi 1982 Anayasas n n 24. maddesinde belirtildi i gibi...din kültürü ve ahlak ö retimi ilk ve ortaö retim kurumlar nda okutulan zorunlu dersler aras nda yer al r. Bu do rultuda 16 Haziran 1983 tarihinde de ifltirilen Milli E itim Temel Kanunu'nun 12. maddesine göre de Türk milli e itiminde laiklik esast r. Din kültürü ve ahlak ö retimi ilkö retim okullar ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler aras nda yer al r. Milli E itim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Baflkanl taraf ndan belirlenen programlar çerçevesinde yap lan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinde ö rencilere di er bilgilerin yan s ra dua ezberletilmekte ve namaz, oruç, zekat ve hacca ait uygulamaya yönelik bilgiler ö retilmektedir. Nitekim, programlar n özel amaçlar içerisinde ilkö retim 4. s n fta ö rencilerin belirlenmifl dualar ezberlemesi, 6. s n fta ise namaz k lmay ö renmesi gere i yer almaktad r. Dolay s yla, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi kapsam nda din e itimi yap lmaktad r. Öte yandan, gerek 1982, gerek 1961 anayasalar nda (Md. 2) Türkiye Cumhuriyeti...demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak nitelenmifltir. 1982 Anayasas 'n n 2. ve 24. maddeleri birlikte de erlendirildi inde, Anayasa'ya göre laik devletçe üstlenilmifl bir görev olarak din kültürü ve ahlak bilgisi ö retiminin belirli bir dinin (veya mezhebin) benimsetilmesi amac na yönelik olamayaca anlafl l r. Ayr ca 24. maddede dini inanç ve kanaat ten söz edilmesi dini inanç kadar dini inançs zl n da kapsand n ortaya koymaktad r. Bu durumda Anayasa'n n lafz na ve ruhuna uygun olan n, gerçekten genel bir din kültürü ve ahlak ö retimi, yani din e itimi de il dinler hakk nda e itim yap lmas oldu u aç kt r. Tek bafl na din kültürü ifadesi dahi tek bir dinin (ve mezhebin) benimsetilmesi amac n d fllar. Anayasa'n n lafz na ve ruhuna uygun olan, çeflitli dinlerin karfl laflt rmal olarak tan t ld bir ö retimdir. Böyle bir ö retim kuflkusuz önemli bir tarihsel bak fl içerecektir. Bu ö retimde slamiyet, H ristiyanl k, Musevilik (ve ilgili mezhepler) yan nda Budizm, Hinduizm vb. de yer tutacakt r. Böyle bir yaklafl m içinde din sosyolojisi, din ve ekonomi iliflkisi gibi konular da önem tafl yacakt r. Ayr ca dine dayal ve dine dayal olmayan ahlak anlay fllar da hem tarihsel bir perspektifle, hem karfl laflt rmal olarak incelenecektir. Böyle bir ö retimde dinlere özgü tap nma kurallar ve biçimleri de karfl laflt rmal olarak aç klanacakt r. Örne in farkl dinlerin önemli günleri ve bayramlar karfl laflt rmal olarak ö retilecektir. Böyle bir ö retim ö rencilerin bilgisini zenginlefltirece i gibi, farkl din ve kültürlerdeki insanlara yönelik anlay fl ve hoflgörüsünü de güçlendirecektir. 2 e itim reformu giriflimi
türkiye'deki tart flmalar Son zamanlarda din ve e itim di er birçok ülkede oldu u gibi ülkemizde de tart fl lmaktad r. 1990'lar n ikinci yar s ndan bu yana devam eden ve Avrupa Birli i sürecinde ivme kazanan demokratikleflme süreci di er birçok konuda oldu u gibi din ve e itim tart flmalar n n da ana itici güçlerinden biri olmaktad r. Son günlerde tart flmalar iki boyutta devam etmektedir. Bunlarda ilki son günlerde s k s k bas na yans d gibi Milli E itim Bakanl 'nda tart fl lmakta olan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi ö retim program n n de ifltirilmesidir. Di eri ise, zorunlu din dersinin kald r lmas için Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'ne yap lan baflvurudur. E itim Reformu Giriflimi'nin bafllatt düflünme süreci ise din ve e itimde de iflimin ulusal mahkemeler veya Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar güdümüne gerek kalmaks z n, tüm ilgili iddia sahiplerinin yer ald kat l mc bir süreç içerisinde yap land r lmas n amaçlam flt r. Bu süreç sonunda ortaya ç kan ortak ilkeler ve öneriler devam eden sayfalardaki metinde kamuoyunun dikkatine sunulmufltur. türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac 3
din kültürü ve ahlak bilgisi: ortak ilkeler ve öneriler ekonomik, sosyal ve kültürel haklara iliflkin uluslararas sözleflme madde 13/1: Bu Sözleflme'ye Taraf Devletler, herkesin e itim görme hakk na sahip oldu unu kabul ederler. Taraf Devletler, e itimin, insan n kiflili inin ve onur duygusunun tam olarak geliflmesine yönelik olaca ve insan haklar ile temel özgürlüklere sayg y güçlendirece i hususunda mutab kt rlar. Taraf Devletler, ayr ca, e itimin, herkesin özgür bir topluma etkin bir flekilde kat lmas n sa layaca, tüm uluslar ve tüm rksal, etnik ve dinsel gruplar aras nda anlay fl, hoflgörü ve dostlu u gelifltirece i ve Birleflmifl Milletler'in bar fl n korunmas na yönelik faaliyetlerini güçlendirece i hususlar nda mutab kt rlar. avrupa insan haklar sözleflmesi 1. protokol madde 2: Hiç kimse e itim hakk ndan yoksun b rak lamaz. Devlet, e itim ve ö retim alan nda yüklenece i görevlerin yerine getirilmesinde, ana ve baban n bu e itim ve ö retimin kendi dini ve felsefi inançlar na göre yap lmas n sa lama haklar na sayg gösterir. Türkiye'nin de taraf oldu u uluslararas insan haklar sözleflmeleri, Din ve nanç Özgürlü ü Oslo Koalisyonu'nun Eylül 2004 toplant s n n sonuç bildirgesi, 4 incelenen kaynaklar 5 ve katk yapan kiflilerin görüfl ve önerileri do rultusunda: 4. The Oslo Global Meeting of Experts, September 2nd - 5th 2004, Conclusions and Recommendations From the Participants (http://folk.uio.no/leirvik/os locoalition/report0904.doc). 5. Bu çal flma kapsam nda yararlan lan di er kaynaklar afla daki gibidir: - Prof. Dr. Halis Ayhan, Prof. Dr. Hayati Hökelekli, Doç Dr. Yurdagül Mehmedo lu, Y. Doç Dr. Mustafa Öcal ve Dr. Halil Ekfli, Din ve Ahlak E itim Ö retimine Yeni Yaklafl mlar ( stanbul:dem Yay nlar, 2004). - Ruflen Çak r, rfan Bozan ve Balkan Talu, mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler Raporu ( stanbul: TESEV, 14 Haziran 2004). - T.C. Milli E itim Bakanl Din Ö retimi Genel Müdürlü ü, Din Ö retiminde Yeni Yöntem Aray fllar : Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tart flmalar 28-30 Mart 2001 - stanbul (Ankara: MEB, 2003). Din ve e itim konusunda ilk ve ortaö retimde yap lmas gereken reform için afla da belirtilen ilke ve öneriler üzerinde fikir birli i sa lanm flt r. 1. Ülkemizde e itim: a. nsan haklar na, özellikle din ve inanç özgürlü üne sayg y b. Din ve inanç ile ilgili olarak hoflgörüyü c. Din, görüfl ve inanç ço ulculu una sayg y ve d. Çok kültürlülü ü ve dinler aras anlay fl ve sayg y teflvik etmeli; e. Dine veya inanca dayal ayr mc l k ve hoflgörü eksikli i ve f. Dine veya inanca dayal önyarg lar ve tek tiplefltirme e ilimleri ile mücadele etmeli; g. nsan haklar, din ve inanç özgürlü üne sayg n n ço ulcu toplumlarda bar fl içinde bir arada yaflaman n bir önkoflulu oldu unu vurgulamal ; ve h. Bireylerin kendi inançlar ile çeliflen dini e itim almama hakk n korumal d r. 2. Bu genel çerçeve içinde, örgün e itim içinde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi e itimi devletin her dine ve mezhebe eflit uzakl kta durdu u bir laiklik anlay fl temeline oturtulmal d r. 3. Buna göre, her Türkiye Cumhuriyeti vatandafl n n, inanç, ibadet ve dolay s yla din hakk ndaki kanaati ne olursa olsun -ateist, deist, agnostik, slam'dan baflka bir din ve mezhep mensubutoplumun temel de er belirleyicilerinden biri olan din hakk nda temel bilgileri, tarihini, 4 e itim reformu giriflimi
inanç esaslar n, ibadet ve ahlak anlay fl n, kültür, dil, edebiyat ve sanat hayat na getirdiklerini bilgi olarak kazanmas vazgeçilemez bir ihtiyaçt r. Bunun yan s ra yaflayan dinlerin tümü hakk nda da genel tan t c bilgilerin ö renilmesi gerekmektedir. Dinler hakk nda kazan lacak do ru ve yeterli bilgiler, çocu un kendi dininden baflka bir dine mensup olan insanlarla sa l kl ve uyumlu iliflkiler gelifltirmesine yard mc olman n yan s ra, farkl dinleri tan mas na yard mc olacakt r. 4. Dolay s yla, ilk ve ortaö retimde zorunlu olan din derslerinin ö retim program, ö rencileri din de ifltirmeye veya belirli bir dini benimsemeye zorlayacak flekilde olmamal, yaflan lan toplumda yayg n olan dini inanç ve baflka dinler hakk nda bilgilendirme esas al nmal, bütün dinlere ve mezheplere nesnel yaklafl lmal d r. Bunu sa lamak için, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin ö retim program ndan din e itimine yönelik konular ç kar lmal, bunun yerine din kültürü, ahlak, felsefe ve sanat a rl kl konular konulmal, bütün dinler hakk nda temel bilgiler verilmelidir. öneriler Yukar da yaz l ilkeler do rultusunda, 1. Talim ve Terbiye Kurulu Baflkanl taraf ndan sürdürülen ö retim programlar yenileme çal flmalar kapsam nda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ö retim program ülkemizdeki inanç çeflitlili ini yans tan kat l mc bir süreç içerisinde uzmanlar taraf ndan haz rlanmal d r. 2. Haz rlanacak olan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ö retim programlar n uygulayacak ö retmenlerin tümüne hizmet-içi e itim verilerek kendilerine yeni ö retim program n yetkinlikle uygulayabilmeleri için gerekli tutum ve beceriler kazand r lmal d r. 3. Haz rlanacak yeni Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ö retim programlar n n pratikte uygulamaya geçirilmesini sa lamak için gerekli destek ve izleme mekanizmalar oluflturulmal d r. 4. Buna ek olarak, yap lan çal flmalarda ülkemizde ailelerin çocuklar na kendi dini inançlar do rultusunda din e itimi verilmesi yönündeki talepleri de dikkate al nm fl ve bu talebin nas l karfl lanabilece i yönünde tart flmalar yap lm flt r. Tart flmalar sonucunda üzerinde fikir birli i sa lanan ilke ve öneriler afla daki gibidir: Din e itimi iste e ba l olmal d r. Zorunlu veya seçmeli ders olarak okullar m zda okutulmamal d r. Aksi takdirde, yukar da belirtilen ilkelerin ruhuna ters bir durum ortaya ç kacakt r. ste e ba l din e itimi, örgün e itim çerçevesi içinde planlanmal d r. ste e ba l din e itiminin içeri i Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin içerik ve felsefe boyutuyla çeliflmeyecek flekilde tasarlanmal ve uygulanmal d r. ste e ba l din e itimi üniversite mezunu, pedagojik formasyon alm fl ve din e itimini yukar da yaz l ilkeler do rultusunda uygulayabilecek din bilgisi ö retmenleri taraf ndan verilmelidir. ste e ba l din dersi veren ö retmenlerin maafl ve ücreti için devlet bütçesinden herhangi bir pay ayr lmamal d r. ste e ba l din dersinin uygulamas ile ilgili olarak örgün e itim kurumlar, ibadet yerleri ve Halk E itim Merkezi gibi farkl uygulama alanlar, yaz kurslar veya televizyon gibi farkl uygulama modelleri önerilmifltir. Tart flmalarda her önerinin avantaj ve dezavantajlar oldu u ortaya ç km flt r. Bu alternatiflerin ülkemizdeki inanç çeflitlili ini yans tan kat l mc bir süreç içerisinde uzmanlar taraf ndan tart fl lmas ve kabul edilebilir, uygulanabilir ve sürdürülebilir bir öneri gelifltirilmesi gerekmektedir. türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac 5
türkiye de din ve e itim: de iflim ihtiyac ve din kültürü ve ahlak bilgisi: ortak ilkeler ve öneriler metinlerinin haz rlanmas sürecine kat lan, katk da bulunan ve destek veren kifliler: ad Ayla Göksel Göçer Batuhan Aydagül Prof. Dr. Binnaz Toprak Prof. Dr. Burhan fienatalar Celal Dinçer Prof. Dr. Çi dem Ka tç bafl Do an Bermek Prof. Dr. Ersin Kalayc o lu Etyen Mahçupyan Fulya Sar Gülsün Özak n Prof. Dr. Halis Ayhan Hrant Dink rfan Bozan zzet Irmak Prof. Dr. Mustafa Ça r c Neyyir Berktay Nuri M. Çolako lu Doç. Dr. Recep Kaymakcan Prof. Dr. Tosun Terzio lu Prof. Dr. Türkan Saylan Prof. Dr. Üstün Ergüder kurum Anne Çocuk E itim Vakf E itim Reformu Giriflimi Bo aziçi Üniversitesi Bilgi Üniversitesi Cem Vakf Koç Üniversitesi Cem Vakf Ifl k Üniversitesi TESEV HEV Okullar Özel HEV Kemerköy lkö retim Okulu Ça dafl Yaflam Destekleme Derne i Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi AGOS Gazetesi TESEV VKV Koç Özel Lisesi stanbul Müftülü ü, Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi E itim Reformu Giriflimi TÜS AD E itim Çal flma Komisyonu Sakarya Üniversitesi lahiyat Fakültesi Sabanc Üniversitesi Ça dafl Yaflam Destekleme Derne i stanbul Politikalar Merkezi 6 e itim reformu giriflimi
yay na haz rlayanlar batuhan aydagül, neyyir berktay yap m myra koordinasyon rauf kösemen, p nar karaa aç, yay n kimli i tasar m ve tasar m süpervizörü rauf kösemen, tasar m murat özgül, bask öncesi haz rl k serkan özcan, düzelti nermin ketenci, bask öncesi haz rl k koordinasyonu gülderen r. erbafl, nergis korkmaz bask fabrika bas m oduncular sit. 1. yan yol no.4 seyrantepe/ka thane-istanbul t (0212) 332 19 17 f (0212) 332 19 16 istanbul, aral k 2005
ERG RAPORLARI SABANCI ÜN VERS TES Karaköy letiflim Merkezi Bankalar Caddesi 2, Kat 5 Karaköy 34420 stanbul T +90 (212) 292 50 44 F +90 (212) 292 02 95 www.erg.sabanciuniv.edu