Anlatım Bozuklukları ll Özne Eksikliği 2 Cümlede özne bulunmaması ya da özne olmayacak bir sözcüğün özne gibi kullanılması durumlarında görülmektedir. Kapının kolu bozulmuştu, bir türlü kapanmıyordu.( özne eksikliği vardır) Kapının kolu bozulmuştu, kapı bir türlü kapanmıyordu. 1
Özne Eksikliği 3 Kitabın baskısı eylülde bitecek, ekimde piyasaya çıkacaktır. Kitabın baskısı eylülde bitecek, kitap ekimde piyasaya çıkacaktır. Özne Eksikliği 4 Hiçbiri bana inanmamış, beni yalancılıkla suçlamıştı. Hiçbiri bana inanmamış, hepsi beni yalancılıkla suçlamışı. Kimse bir yere kıpırdamasın, yere yatsın. Kimse bir yere kıpırdamasın, herkes yere yatsın. 2
Özne Eksikliği 5 Şiirlerinde bol bol abartılmış sözcükler seçmesi yüzünden hitabet havası taşımaktadır. Şiirlerinde bol bol abartılmış sözcükler seçmesi yüzünden şiirleri hitabet havası taşımaktadır. Dolaylı Tümleç Eksikliği 6 Bu tür yanlışlıklar, farklı tümleçler alması gereken birden çok yüklemin birbirine bağlanması nedeniyle ortaya çıkar. Bu tümleçlerden sadece birinin kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur. Cümlede bulunan bir tümlecin yüklemlerden biriyle uygun düşmemesi, bir başka tümlecin kullanımını gerektirir. 3
Dolaylı Tümleç Eksikliği 7 Çukurova nın bereketli toprakları insanı diriltiyor, yaşama sevinci veriyor. Çukurova nın bereketli toprakları insanı diriltiyor, insana yaşama sevinci veriyor. Sanmayın ki halk bu sözleri dinler ve inanır. Sanmayın ki halk bu sözleri dinler ve bu sözlere inanır. Dolaylı Tümleç Eksikliği 8 Gönlünün derinliklerinde onu düşünüyor, şiirler yazıyordu gizlice. Gönlünün derinliklerinde onu düşünüyor, ona şiirler yazıyordu gizlice. Yaşam, onların istemlerini gerçekleştirmez, değer kazandırır. Yaşam, onların istemlerini gerçekleştirmez, onların istemlerine değer kazandırır. 4
Dolaylı Tümleç Eksikliği 9 Hafta sonu tatillerinde kardeşlerini ziyaret ediyor, hasret gideriyordu. Hafta sonu tatillerinde kardeşlerini ziyaret ediyor, kardeşleriyle hasret gideriyordu. Nesne Eksikliği 10 Cümlede nesnenin olmaması da anlam bozukluğuna sebep olur. Köylüye baskı yapıyor, sindirmeye çalışıyordu. Köylüye baskı yapıyor, köylüyü sindirmeye çalışıyordu. 5
11 Yasalara göre paranın üzerine yazı yazmak, yırtmak yasaktır. Yasalara göre paranın üzerine yazı yazmak, parayı yırtmak yasaktır. Sana hiç darılmıyor, çok seviyoruz. Sana hiç darılmıyoruz. Seni çok seviyoruz. Ona imreniyor ve başarısından ötürü de Nesne Eksikliği 12 kıskanıyordu. Ona imreniyor ve başarısından ötürü de onu kıskanıyordu. Bu konuda söylenenlere inanıyor, her yerde öne sürüyordu. Bu konuda söylenenlere inanıyor, bunları her yerde öne sürüyordu. 6
13 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Kimi çoğul öznelerin çoğul yüklemlerle kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğudur. Özne - Yüklem Uyumsuzluğu 14 Tekillik-Çoğulluk: Özne çoğul Eylem adları Soyut kavramlar Organ adları Zaman adları Cansız varlıklar Bitki ve hayvan adları Yüklem tekil Bağrışmalar artıyordu. Düşünceleri tutarlıydı Ellerim bomboş kaldı. Aylar, yıllar geçti. Çanlar kimin için çalıyor? Kediler miyavlıyor. 7
15 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Tekillik-Çoğulluk: Belgisiz sıfat ve zamirler Karanfiller kurudu. Birkaç kişi seni sordu. Birkaçı seni sordu. Belgisiz sıfat ve zamirler Karanfiller kurudu. Birkaç kişi seni sordu. Birkaçı seni sordu. 16 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Tekillik-Çoğulluk: İstisnalar: Özne çoğul Yüklem çoğul İnsan tekil/çoğul Çocuklar iyi çalıştı (doğru) Çocuklar iyi çalıştılar (doğru) Teşhis sanatı (kişileştirme) Dağlar yeşil kürklerini giydiler. Mor menekşeler boyun büktüler 8
17 Kişiler Açısından Uygunluk: Özne Topluluk adları Sınıf, ders çalışmadı. Kurul, dün karara varamadı. Ordu, düşmana saldırdı. Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Yüklem Tekil kişi eki Cümlede birden çok özne varsa Biz üç kişiydik: Ahmet, Leyla, Fatma. Kardeşim ve annemle alışverişe çıktık. Çoğul kişi eki 18 Özne - Yüklem Uyumsuzluğu Kişiler Açısından Uygunluk: İncelik ve övünme anlamında Telaşlı bir sevinç içindeydiniz. Biz, sınavdan korkmayız. Biz, ne günler gördük. Çoğul kişi eki 9
19 Yüklem Eksikliği Birleşik cümlelerde bulunan tek yüklem, kimi zaman öznelerden biriyle uyuşmazlık gösterir. Ayrıca yüklemin bütünlüğü sağlanmadan cümleler birbirine bağlanmışsa cümlede anlatım bozukluğu ortaya çıkar. Yüklem Eksikliği 20 Dershanede test dağıtımıyla ben, deneme sınavlarıyla arkadaşım ilgileniyor. Dershanede test dağıtımıyla ben ilgileniyorum, deneme sınavlarıyla O mutlu günde genç kızlar halay, delikanlılar türkü söylüyordu. O mutlu günde kızlar halay çekiyordu, delikanlılar türkü söylüyordu. arkadaşım ilgileniyor. 10
21 Yüklem Eksikliği Müzik konusunda ben onu, o da beni etkilemek istemez. Müzik konusunda ben onu etkilemek istemem, o da beni etkilemek istemez. Şiiri az, romanı hiç sevmem. Şiiri az severim, romanı hiç sevmem. 22 Yüklem Eksikliği Çocuklar oyunu çok, dersi pek sevmiyor. beş yaşlarındaydı. Çocuklar oyunu çok seviyor, dersi pek sevmiyor. O yıllarda ben otuz, o ise otuz beş Bu tür yanlışlıklar Ortak Yüklem Kullanılması diye de adlandırılabilir. yaşlarındaydı. O yıllarda ben otuz yaşındaydım, o ise otuz 11
Eylemsi Yanlışları 23 Sorun, arkadaşımızın bizi bu konuda iyi aydınlatamamış olduğundan kaynaklanıyor. Cümlede kaynaklanma nın nedeni açıklanıyor. Ancak olduğundan sözü nedenin belli olduğu yerlerde kullanılır. Örnek cümlede bir sonuca bağlama yoktur. Sorun, arkadaşımızın bizi bu konuda iyi aydınlatamamış olmasından kaynaklanıyor. Eylemsi Yanlışları 24 Vergilerin yeni sisteme göre toplanacağını sağlayacaklar. toplanacağı sözü gelecekte yapılacak bir işi bildirir. Cümlede, böyle bir anlam yoktur; bir eylemin yapılmasının sağlanması söz konusudur. Vergilerin yeni sisteme göre toplanmasını sağlayacaklar. 12
Eylemsi Yanlışları 25 Ona buraya gelmeden önce mi, sonra mı telefon ettin? Cümlede önce ve sonra sözcükleri gelmeden ulacına bağlanmış. Gelmeden önce denir, ama gelmeden sonra denilemez. Ona buraya gelmeden önce mi, geldikten sonra mı telefon ettin? 26 Beni en çok sevindiren senin geldiğindir. Eylemsi Yanlışları Kişiyi gelmek eyleminin yapılmasını sevindirmiştir. Bu anlam, eylem adının kullanılmasıyla ortaya çıkar. Beni en çok sevindiren senin gelmendir. 13
27 Çok az veya hiç çalışmadan sınava girdiler. Eylemsi Yanlışları Çok az çalışmadan yanlıştır. Cümlede tercih etme anlamı taşıyan veya bağlacı farklı iki eylemsinin bulunmasını belirtiyor. Çok az çalışarak veya hiç çalışmadan sınava girdiler. Tamlama Yanlışlıkları 28 Sıfatın ve İsmin Ortak Tamlanana Bağlanması: Yaşlı komşumuz en çok serüven ve tarihi romanlar okumayı severdi. Serüven ve tarihi romanlar 1 2 3 Yaşlı komşumuz en çok serüven romanları ve tarihi romanlar okumayı severdi. 14
29 Sıfatın ve İsmin Ortak Tamlanana Bağlanması: Tamlama Yanlışlıkları Kırmızı güller ve ağaçlar burada insana yaşama sevinci veriyor. Kırmızı güller ve kırmızı ağaçlar olmaz. Bu tamlama yanlışlığını düzeltmenin iki yolu vardır: Ağaçlar ve kırmızı güller burada insana yaşama sevinci veriyor. Kırmızı güller ve yeşil ağaçlar burada insana yaşama sevinci veriyor. 30 Sıfatın ve İsmin Ortak Tamlanana Bağlanması: Tamlama Yanlışlıkları Bu yasadan özel ve kamu kuruluşlarında çalışanlar yaralanacak. Bu yasadan özel kuruluşlarda ve kamu kuruluşlarında çalışanlar yararlanacak. 15
31 Tamlayan Tamlanan Ekinin Eksikliği / Fazlalığı: Tamlama Yanlışlıkları Bu futbolcu, takıma yararlı olması için sürekli çalışması gerekir. Bu futbolcu-n-un takıma yararlı olması için sürekli çalışması gerekir. (Tamlayan ekinin eksikliği vardır.) 32 Tamlama Yanlışlıkları Tamlayan Tamlanan Ekinin Eksikliği / Fazlalığı: vermeleri gerekir. Hece ölçüsüyle yazılmış şiirler, biraz da anlama önem Hece ölçüsüyle yazılmış şiirler-in biraz da anlama önem vermeleri gerekir.( Tamlayan ekinin eksikliği vardır.) 16
33 Tamlama Yanlışlıkları Tamlayan Tamlanan Ekinin Eksikliği / Fazlalığı: Bu, yönetmenin savaşta ölenlerin anısına son filmdir. Bu, yönetmenin savaşta ölenlerin anısına son film-i-dir. (tamlanan eki eksikliği vardır) 34 Tamlama Yanlışlıkları Tamlamalardaki Tekillik-Çoğulluk Sorunu: Çoğul anlamı taşıyan bir sıfattan sonra gelen ad tekil olmalıdır. Birçok seneler geçti. Birçok sene geçti. (doğru) Her türlü tedbirler alındı. Her türlü tedbir alındı. (doğru) Fazla işlerim dolayısıyla gelemedim. Fazla işim dolayısıyla gelemedim (doğru) 17
35 Tamlama Yanlışlıkları Tamlamalardaki Tekillik-Çoğulluk Sorunu: Sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında ad her zaman tekildir. Bizde iki türlü düşünürler vardır. Bizde iki türlü düşünür vardır. (doğru) Sana beş kitaplar aldım. Sana beş kitap aldım (doğru) 36 Zamir Belirsizliği III. tekil kişi iyelik ekiyle belirtme durum eki bir sözcükte üst üste kullanıldığında tamlama yoksa cümlede zamir belirsizliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu oluşur. Sınavı kazandığını duydum. Sen-in sınavı kazan-dığ-ın-ı duydum. (doğru) O-n-un sınavı kazan-dığ-ı-n-ı duydum. (doğru) 18
37 Zamir Belirsizliği Yarışmada birinci olduğuna sevindim. (Onun mu, senin mi belli değil) Yarışmada senin birinci olduğuna sevindim (doğru) Yarışmada onun birinci olduğuna sevindim. (doğru) 38 Zamir Belirsizliği Not: Bu tür kullanımlarda, anlamı metnin bağlamından çıkarmak mümkündür. Ancak cümleler tek başına kullanıldığında zamir belirsizliği söz konusudur. 19
39 Ne Konya yı ne de Erzurum u görmedim. Ne Konya yı ne de Erzurum u gördüm. (doğru) Bağlaçlarla İlgili Yanlışlıklar Not: Türkçede, iki olumsuz bağlacın kullanıldığı yüklem her zaman olumludur. 40 Bağlaçlarla İlgili Yanlışlıklar Oraya gidersen Etnografya ya da Kurtuluş Savaşı müzelerini gezmelisin. Ya da bağlacı cümleye tercih etme anlamı katar; oysa cümlede ikisinden birinin değil, her ikisinin de yapılması istenmiştir. Ayrıca müzelerini sözcüğü de ortak tamlanandır. 20
41 Bağlaçlarla İlgili Yanlışlıklar Oraya gidersen Etnografya müzesini ya da Kurtuluş Savaşı müzesini gezmelisin. (doğru) Yanlış bir şey yapsan da kızmaz, ama inanılmayacak kadar anlayışlıdır. 42 Ama bağlacı karşıtlık bildiren cümlelerde kullanılır. Oysa, bu cümlede her iki yargı da olumludur. Bağlaçlarla İlgili Yanlışlıklar İkinci cümle birinci cümlenin açıklamasıdır. Yanlış bir şey yapsan da kızmaz çünkü inanılmayacak kadar anlayışlıdır.(doğru) 21
43 Bağlaçlarla İlgili Yanlışlıklar Not: Ama, fakat, yalnız, ancak = karşıtlık Ya da, ve = tercih Çünkü, zira = açıklama Ve, ile = bağlama 44 Zaman ve Kişi Eki Uyumsuzluğu Sabahları erken kalkar, serin havada koşuyordu. Yüklemlerdeki zaman eklerinde uyumsuzluk vardır. Birinci cümlenin yükleminde şimdiki zaman eki vardır. Yüklemler, ya kalkar / koşar ya da kalkıyor / koşuyor biçiminde kullanılmalıdır. 22
45 Zaman ve Kişi Eki Uyumsuzluğu Çocuklar top oynuyor, biz yemek hazırlıyorduk. Çocuklar top oynuyor-du, biz yemek hazırlıyorduk. Yüklemlerdeki birinci zaman eklerinin aynı olmasına karşın ikinci yüklemdeki zaman ve kişi ekinin ortak kullanımı anlatım bozukluğuna neden olmuştur. 46 Zaman ve Kişi Eki Uyumsuzluğu Birinci yüklem, III. çoğul kişi ekiyle kullanıldığında cümle düzeltilebilir. Seyircilerle biz eleştirmenler, bir kez daha ters düştü sanırım. Seyircilerle biz eleştirmenler, bir kez daha ters düştük sanırım. (doğru) 23
47 Çatı Uyumsuzluğu Çatı Eklerindeki Uyumsuzluk: Bir cümlede hem etken hem edilgen çatılı bir eylem veya eylemsinin kullanılması çatı uyumsuzluğuna neden olur. Okuldaki öğrenciler toplanıp pikniğe gidildi. Okuldaki öğrenciler toplanıp pikniğe gittiler. (doğru) etken etken 48 Çatı Uyumsuzluğu Çatı Eklerindeki Uyumsuzluk: Çatı yanlışlığı da birleşik cümlelerde görülen bir uyumsuzluktur. Birleşik cümleyi belirledikten sonra her iki cümlenin de eylem veya eylemsileri çatı bakımından kontrol edilir. Her ne kadar şehrin dışında bir ev tutmuşsa sessizliğe kavuşulamamıştır. da beklenilen 24
49 Çatı Uyumsuzluğu Çatı Eklerindeki Uyumsuzluk: İlk eylemin etken olmasına karşın diğer eylemler edilgendir. Eylemlerin üçü de ya etken ya edilgen olmalıdır. Cümlenin düzeltilmiş biçimi şöyle olmalıdır: Her ne kadar şehrin dışında bir ev tutmuşsa da beklediği sessizliğe kavuşamamıştır. Her ne kadar şehrin dışında bir ev tutulmuşsa da beklenilen sessizliğe kavuşulamamıştır. 50 Çatı Uyumsuzluğu Birleşik Eylemlerdeki Çatı Yanlışlıkları: yanlış icat oldu ilave oldu iptal oldu kaydoldu mahkeme oldu tahliye oldu tahrik oldu doğru icat edildi, icat olundu ilave edildi, ilave olundu iptal edildi, iptal olundu kaydedildi, kaydı yapıldı mahkeme edildi tahliye edildi tahrik edildi 25
51 Çatı Uyumsuzluğu Birleşik Eylemlerdeki Çatı Yanlışlıkları: yanlış tahrip oldu tasfiye oldu tayin oldu tehir oldu doğru tahrip edildi, tahrip olundu tasfiye edildi, tasfiye olundu tayin edildi, tayini çıktı, tayin olundu tehir etti, tehir edildi 52 Çatı Uyumsuzluğu Çift Edilgenlik Sorunu: Edilgen yapma olanaklarının üst üste kullanılması, aynı anlamın iki kez verilmesine (gereksiz alamsal yinelemelerine) yol açıyor. İmgenin yanlış kavranıldığını da düşünmek istemiyorum. İmgenin yanlış kavrandığını da düşünmek istemiyorum. (doğru) 26
53 Çatı Uyumsuzluğu Çift Edilgenlik Sorunu: Edilgen yapma olanaklarının üst üste kullanılması, aynı anlamın iki kez verilmesine (gereksiz alamsal yinelemelerine) yol açıyor. İmgenin yanlış kavranıldığını da düşünmek istemiyorum. İmgenin yanlış kavrandığını da düşünmek istemiyorum. (doğru) 54 Çatı Uyumsuzluğu Çift Edilgenlik Sorunu: Hastalığın erişkinlerde de görülebilineceği unutulmamalıdır. Hastalığın erişkinlerde de görülebileceği unutulmamalıdır. (doğru) 27
Ekeylem Eksikliği 55 Yüklemi ad soylu olan cümlelerde, yüklemler arasındaki bütünlüğün sağlanamamasından kaynaklanana bir anlatım bozukluğudur. Kitaplar oldukça pahalı, alınabilecek gibi değildi. 1 2 Kitaplar oldukça pahalıydı, alınabilecek gibi değildi. Ekeylem Eksikliği 56 Birinci cümlenin sonundaki pahalı sözcüğü yargı bildirmediği için ikinci cümlenin sonundaki değildi yüklemiyle kullanılır. Bu durumda, şöyle bir cümle ortaya çıkar. Kitaplar oldukça pahalı değildi, alınabilecek gibi değildi. 28
Ekeylem Eksikliği 57 Bu kullanımdaki anlatım bozukluğunu düzeltmek için pahalı sözcüğünün sonuna değil sözcüğünün aldığı -dı ekeylemi getirilmelidir. Sınav sonucunda Ali başarılı, Ayşe başarılı değilmiş. Sınav sonucunda Ali başarılıymış, Ayşe başarılı değilmiş. (doğru) Ekeylem Eksikliği 58 Akıllı bir insan ancak şansı pek açık değildi. Akıllı bir insandı ancak şansı pek açık değildi. (doğru) Hava açık ama soğuk değildi. Hava açıktı ama soğuk değildi. (doğru) 29
Yapısal Yanlışlıklar 59 İyelik Ekinin Gereksiz Kullanılması: Bir sözcükte iyelik ekiyle durum ekinin üst üste kullanılması ad tamlaması kurulduğunda gereklidir. Diğer durumlarda dil yanlışlığına neden olur. Koskoca adam konuşmasını, çalışmasını, Koskoca adam konuşmayı, çalışmayı, dinlemesini, kısaca, yaşamasını bilmiyor. dinlemeyi, kısaca yaşamayı bilmiyor. Bu tür yanlışlıklar İyelik Ekinin Gereksiz Kullanılması diye de adlandırılır. Yapısal Yanlışlıklar 60 Ek ve Sözcüklerle İlgili Yanlışlıklar: Yazarlarımızın köy yaşayışına ilgilenmeleri toplumumuz açısından çok yararlıdır. İlgilenmek sözü ile edatına bağlı sözlerle kullanılır. Yazarlarımızın köy yaşayışıyla ilgilenmeleri toplumumuz açısından çok yararlıdır.(doğru) 30
Yapısal Yanlışlıklar 61 Ek ve Sözcüklerle İlgili Yanlışlıklar: Çocuklarımıza öğrettiklerimizden aksini yapıyorsak, bizim gibi davrandıklarında onları kınamaya hakkımız yoktur. Bu kural, tamlanan sözcük belgisiz zamir veya adlaşmış sıfat olduğunda geçerlidir. Yapısal Yanlışlıklar 62 Ek ve Sözcüklerle İlgili Yanlışlıklar: Öğrencilerimizden birkaçı, birçoğu, hiçbiri, öğrencilerden en çalışkanı gibi. (doğru) Çocuklarımıza öğrettiklerimizin aksini yapıyorsak, bizim gibi davrandıklarında onları kınamaya hakkımız yoktur. 31
Yapısal Yanlışlıklar 63 Ek ve Sözcüklerle İlgili Yanlışlıklar: Konya da iki katlı evin çökmesi sonunda iki kişi öldü. Bu cümleden, Konya da iki katlı tek ev bulunduğu anlamı çıkıyor. Konya da iki katlı bir evin çökmesi sonunda iki kişi öldü. (doğru) Anlam Açısında Tekillik- Çoğulluk Sorunu 64 Katiyen evet, hayır kelimesini kullanmayacaksınız. Katiyen evet, hayır kelimelerini kullanmayacaksınız. Bazı merkezlerimizde günün en düşük ve en yüksek hava sıcaklığı şöyle olacak. Bazı merkezlerimizde günün en düşük ve en yüksek hava sıcaklıkları şöyle olacak. 32
Anlam Açısında Tekillik- Çoğulluk Sorunu 65 Ankara da meydana gelen trafik kazasında iki kişi hayatını kaybetti. Ankara da meydana gelen trafik kazasında iki kişi hayatlarını kaybetti. Çok acılar çektim Çok acı çektim. Anlam Açısında Tekillik- Çoğulluk Sorunu 66 Her çeşit özel kurumlar Her çeşit özel kurum Son yıllarda çoğu yönetmenimizin içine düştükleri bir çıkmaz var. Son yıllarda çoğu yönetmenimizin içine düştüğü bir çıkmaz var. 33
Sonuç 67 Dilde, ihmalin, tembelliğin ve kolaya kaçmanın meydana getireceği bozulmalar, kolay kolay düzeltilemez. Bu nedenlerle anlatım bozukluklarının önlenebilmesi için: Her sözcüğün yazılışıyla birlikte doğru söylenişi de kavranmalıdır. Sözlük ve yazım kılavuzu kullanma alışkanlığı kazanılmalıdır. Sonuç 68 Çoğunlukla yaşayan Türkçedeki sözcükler kullanılmalı; eski, az kullanılan veya tutunamamış sözcükler üzerinde ısrar edilmemelidir. Türkçede tam karşılığı bulunduğu halde dilimize girmiş olan yabancı dillere ait sözcükler kullanılmamalıdır. Yazılı ve sözlü anlatımda duru, yalın ve açık cümleler seçilmelidir. 34
69 Teşekkürler Yrd. Doç. Dr. Ömer SARAÇ Türk Dili II Anlatım Bozuklukları ll Ünite 13 35