ERGONOMİ VE İŞ ETÜDÜ 5. METOT ETÜDÜ Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 1
5. METOT ETÜDÜ 5.1. Metot etüdünün tanımı ve amaçları 5.2. Metot etüdü çalışmasının düzeyleri 5.3. Metot etüdü şema ve diyagram teknikleri 5.4. Metot etüdünün aşamaları 5.5. Malzeme hareketleri 5.6. İşçi hareketleri 5.7. Hareket ekonomisi Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 2
5.1 METOT ETÜDÜNÜN TANIMI VE AMAÇLARI Metot etüdü, daha kolay ve daha etken yöntemlerin geliştirilmesi, uygulanması ve maliyetlerin düşürülmesi amacıyla, bir işin yapılışındaki mevcut ve önerilen yolların sistematik olarak kaydedilmesi ve eleştirilerek incelenmesidir. Metot etüdü uygulaması ile; işin birim başına daha az masrafla daha kısa zamanda daha kolay yapılabilmesini sağlalar. Metot etüdü, Frank B. Gilbreth tarafında ortaya atılan hareket etüdü çalışması ile önemli bir aşama yapmıştır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 3
Metot etüdünün başlıca özellikleri: Olayları bilimsel yönetim prensipleri ile değerlendirir. Bir yaratıcı problem çözme tekniğidir. İçerisinde işgücü faktörü bulunan her düzeydeki faaliyet için uygulanabilir. Bir işin en iyi yapılış biçimini bulan bir teknik değildir. Dolayısıyla aynı işin her zaman daha kolay bir yapılış şekli bulunabilir. Doğrudan verimlilik artırma tekniğidir. İşin yapılış biçimini önemser, sistematik bir yaklaşımla işi ya da iş gruplarını tanımlamaya, geliştirmeye ve standartlaştırmaya çalışır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 4
Metot etüdünde kullanılan kavramlar: Proses (Süreç): Bir üretim çalışması olarak hammaddenin ürün haline gelinceye kadar arka arkaya geçirdiği faaliyetler/evreler dizisidir. Faaliyet (Makrohareket): İş parçası üzerinde fiziksel, konumsal veya yapısal değişiklik ortaya çıkaran bir çalışma birimidir. Metot (Yöntem): Prosesin departmanlara ayrılmış şekilleridir. Herhangi bir departmanda, üretim faaliyetlerine yönelik çalışmaların yapılış biçimidir. Eleman (Mikrohareket): Başlangıç ve bitiş noktaları kesin olarak tanımlanabilen ve daha küçük parçalarına ayrılamayan iş modülleridir. Eleman, bir faaliyetin tanımlanabilir en küçük parçasıdır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 5
Metot etüdünün iki temel amacı vardır: İşletmenin ekonomikliğini ve iş sistemlerinin etkinliğini artırmak. İş ve insanı birbirine uyumlandırmak. Bu ana amaçlara ulaşabilmek için aşağıdaki alanlarda metot etüdü çalışmaları yapılır: Süreç ve yöntemlerin düzeltilmesi. Tesisin, işyeri düzeninin, tesisat ve donatım tasarımlarının düzeltilmesi. İnsan gücünde artırım sağlanması ve aşırı yorgunluğun azaltılması. Malzeme, makina ve insangücünün kullanılmasının düzeltilmesi. Çalışma koşullarının düzeltilmesi ve geliştirilmesi. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 6
Metot Etüdünün Uygulama Alanları: - İki tezgah arasındaki taşıma miktarının azaltılması (hangi tip taşıma aracı tercih edilmelidir?) - Bilemede boşa geçen zamanın azaltılması - Hizmet sektöründe kuyrukta bekleme süresinin azaltılması - İşçinin birden fazla tezgahı kullanabilmesi - Hastanede laboratuvarların yerlerinin belirlenmesi - Hareket ekonomisi ve yorgunluğun azaltılması - Alet dolaplarının konumlarının belirlenmesi - Ara ürün paletlerinin konumlandırılması - Kan alma sırasında hasta ve hemşirenin konumlandırılması - Malzeme firelerinin azaltılması, üretim hızının artıtılması - Tezgahta kazaların azaltılması için işçi pozisyonu - Hazırlık sürelerinin azaltılması - Levha kesim optimizayonu - Çalışan donanımlarının boyutlandırılması - Aydınlatma, havalandırma Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 7
Metot etüdünün, insanca çalışma koşulları altında, verimi en yüksek seviyede tutma amacına ulaşmak üzere hedefine ulaşması halinde aşağıdaki yararlar sağlanır: Süreç ve yöntemlerin düzeltilmesi İşçinin boş bekleme süresinin azaltılması İşçinin gereksiz hareketlerinin ortadan kaldırılması İşçiler üzerinde adil iş yükü dağılımının sağlanması İşçinin çalışma hızının yükseltilmesi Daha iyi çalışma koşullarının geliştirilmesi Üretim süresi boyunca iş akışının dengelenmesi Makinaların boş bekleme sürelerinin azaltılması Malzeme firelerinin azaltılması Kalite bozukluklarının azaltılması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 8
5.2. METOT ETÜDÜ ÇALIŞMASININ DÜZEYLERİ Metot etüdü ile analiz edilecek süreçler veya faaliyetler, iki ana kritere göre alt elemanlarına ayrılabilir: tanımlanabilirlik ölçülebilirlik Tanımlanabilirlik, süreç veya faaliyetin başlangıç ve bitiş noktalarının kesin olarak belirlenme özelliğidir. Ölçülebilirlik ise, bu iki nokta arasında geçen sürenin ölçülebilir nitelikte olmasıdır. Herhangi bir faaliyetin iki alt elemanı ya da düzeyi vardır: makrohareket mikrohareket Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 9
- Makrohareket Etüdü Makrohareket, başlangıç ve bitiş noktaları itibariyle daha alt elemanlara ayrılabilen harekettir. Örneğin tornalama, presleme, boyama, montaj ve taşıma gibi alt elemanlarına ayrılabilir nitelikteki faaliyetler bu düzeyden sayılabilir. Mikrohareket etüdüne göre daha kolay, daha düşük maliyetle ve daha kısa sürede gerçekleştirilebilir. Bu analiz, mal veya hizmet üreten tüm sistemlerdeki uygulama alanları itibariyle iki açıdan değerlendirilmeye alınabilir: süreç analizi faaliyet analizi Bu analizler ayrı ayrı ya da birlikte uygulanabilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 10
Süreç Analizi: Süreç, önceden tanımlanmış bir işi tamamlamak üzere art arda gerçekleştirilen faaliyetler kümesidir. Süreçle ilgili faaliyetleri detaylı alt elemanlarına ayırmak gerekmez. Süreç analizi ile tüm sistem hakkında bilgi sahibi olunabilir ve değerlendirme yapılabilir. Bu tür analizlerde süreç ve gezi şemaları, ip diyagramları gibi kayıt ortamlarından yararlanılır. Faaliyet analizi: Makrohareket etüdünde inilecek detay düzeyi arttıkça, analizin kapsamı daralırken hassasiyeti artar. Bunun için, sistemin ya da sürecin bütünü yerine, faaliyetlerle ilgili daha detay bilgilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesi gerekecektir. Faaliyet analizinde diğer bir özellik de zaman boyutuyla ilgilidir. Bu analizde çoklu etkinlik ve işçi makina şamaları gibi kayıt ortamlarından yararlanılır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 11
- Mikrohareket Etüdü Mikrohareket, başlangıç ve bitiş noktaları itibariyle daha alt elemanlarına ayrılamayan, tanımlanabilir ve ölçülebilir nitelikli süreye sahip en küçük harekettir. Bu tür hareketlerin analizi, bir faaliyet therblig (Gilbreth in tersten okunuşu) elemanlarına ayrılarak yapılır. Frank ve Lillian Gilbreth tarafından geliştirilen mikrohareket etüdü, özellikle, bir faaliyetin çok daha detaylı incelenmesine ve geliştirilmesine olanak sağlar. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 12
İşlemlerin ayrıntılı analizi için 17 temel mikrohareket tanımlanmıştır: 1) arama, 2) seçme, 3) yakalama, 4) boş taşıma, 5) dolu taşıma, 6) tutma, 7) yükü bırakma, 8) konumlandırma, 9) önceden konumlandırma, 10) muayene / kontrol / yoklama, 11) montaj, 12) demontaj, 13) kullanma, 14) kaçınılmaz gecikme, 15) kaçınılabilir gecikme, 16) planlama, 17) dinlenme. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 13
Mikrohareket etüdü çalışmasının temelini Hareket Ekonomisi İlkeleri oluşturmaktadır. Bu ilkeler, genel olarak insan vücudunun kullanılmasına, işyeri düzenine, alet ve gereçlerin yapısına dayanır. Mikrohareket etüdü, yığın üretiminin yapıldığı ve çok sayıda tekrarlanan işlerde, tıbbi müdahaleler gibi hayati önem taşıyan olaylarda ve araştırma geliştirme faaliyetlerinde, diğer analiz tekniklerinin yeteri kadar detaya inemediği olaylarda, elin ve parmakların hareketlerinin özellikle, makrohareket etüdünde kullanılan sembollerle ifade edilemediği durumlardaki ihtiyacı karşılamak üzere kullanılan bir tekniktir. Genellikle bilgi toplama ve kaydetme film üzerine yapıldığı için daha fazla doğruluğa sahiptir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 14
5.3. METOT ETÜDÜ ŞEMA VE DİYAGRAM TEKNİKLERİ Şema ve diyagramlar, etüt edilen iş hakkında toplanan bilgileri kaydetmeye ve gerektiğinde yararlanmak üzere hazır hale getirmeye yardımcı olurlar. Tablo 5.1. Metot etüdünde kullanılan şema ve diyagramlar Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 15
5.3.1. Proses Esaslı Şemalar 5.3.1.1. Temel Süreç Şeması Temel süreç şeması, yalnız temel işlem ve yoklamaların baştan sona sıralanarak kaydedildiği ve sürece ilişkin genel bir kuş bakışı görünüş veren bir süreç şemasıdır. Birden çok parçadan oluşan ya da parçaları ayrı iş istasyonlarında işlendikten sonra bir noktada montajı yapılan ürünlere ait metot etüdünde kullanılır. Sembollerin yanına kısa bir not (işlem veya muayene adı) ve biliniyorsa süresi yazılabilir. Şemalarda işlem ve muayenelerin numaraları ayrı ayrı 1 den başlanarak ardışık verilir. Numaralamaya sağdan başlanır ve bir parçadan diğerine geçilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 16
Şekil 5.1. Temel süreç şeması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 17
5.3.1.2. İş Akış Şemaları İş akış şeması (proses akış diyagramı), bir ürün ya da yöntemle ilgili bütün faaliyetlerin akışını uygun süreç şeması sembollerini kullanarak sırasıyla belirleyen bir süreç şemasıdır. Bu şema, bir süreç hakkında temel süreç şeması yardımıyla genel bilgiler elde edildikten sonra, daha detaylı analizlere olanak sağlamak için kullanılır. Bu amaçla süreç düzeyinden faaliyet düzeyine geçilmelidir; işçi, malzeme ve donatım tipi vardır. Dar kapsamlı ve sistemin tamamı yerine, seçilmiş faaliyetlerle ilgili detaylı bilgileri edinmek üzere kullanılır ve genellikle tek bir hattan oluşur. İş akış şemasında, işlem, taşıma, muayene, sürekli depolama ve geçici depolama (veya her iki depolama için yalnız depolama ) gibi beş ana faaliyete ilişkin ASME sembolü kullanılır; miktar, zaman ve uzaklık da gösterilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 18
Tablo 5.3. İş akış şemaları için ASME faaliyet sembolleri Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 19
Şekil 5.2. İş akış şeması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 20
5.3.1.3. İki El Süreç Şeması Endüstriyel uygulamaları itibariyle en yaygın kullanım alanına sahip mikrohareket etüdü kayıt ortamıdır. Özellikle, montaj ve fabrikasyona yönelik işlemlerde, işçinin ellerinin ya da kollarının etkinliklerinin birbiriyle ilişkili olarak sistemli biçimde kaydedildiği bir süreç şemasıdır. Süreç şemalarının özel bir halidir. İş akış şemasında tek bir faaliyet olarak gösterilen bir etkinlik burada bir çok elemanlarına ayrılmış olarak gösterilebilir. Kullanılan ASME sembolleri süreç şemasından bir miktar farklılaştırılmıştır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 21
Tablo 5.4. İki el süreç şeması için ASME faaliyet sembolleri Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 22
Şekil 5.3. İki el süreç şeması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 23
5.3.2. Zaman Esaslı Şemalar 5.3.2.1. Çoklu Etkinlik Şeması Çoklu etkinlik şeması, birden çok sayıda üretim faktörüne (işçi, makina veya donanım) ait etkinliklerin ortak bir zaman ölçeği üzerinde birbirleri ile koordineli olarak kaydedildiği bir şemadır. Çoklu etkinlik şemasının hazırlanmasında işçilerin ve makinaların çalışma ve boş süreleri kaydedilir. Sürelerin ölçümünde kronometre/saat kullanılabilir. Çoklu etkinlik şemalarının kullanım yerleri; işçilerin grup olarak çalıştığı durumlar, pahalı makinalarla çalışılması hali, işçinin, çalıştırılması gerekli makina sayısının belirlenmesi, işe katılan her bir faktöre ait boş zamanların azaltılması. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 24
Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 25
5.3.2.2. SİMO Şeması Mikrohareket etüdünün kayıt ortamlarındandır. İşçinin çalışması sırasında ellerinin veya kollarının mikrohareketlerini zamanlandırılmış olarak kaydetmeye yarar. Simo şemaları, genellikle film çözümlemelerine dayanarak, ortak bir zaman ölçeği üzerinde bir ya da bir kaç işçinin, vücutlarının çeşitli organları ile yaptıkları therblig lerin ya da therblig gruplarının kaydedildiği şemalardır. SİMO (simultaneus motion) olarak bilinen eş zamanlı hareket şemaları, bu tür film analizleriyle hazırlanır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 26
5.3.3. Hareket Esaslı Diyagramlar 5.3.3.1. Akış Diyagramı Belirli bir işin yapıldığı yerin ve burada bulunan tezgahların ölçekli bir krokisi üzerinde, işçi ve malzeme hareketlerinin yönlü çizgilerle gösterilmesi ile elde edilir. Diyagram boş halde iken bir başlık ve ölçekli karelere bölünmüş bir gövde kısmından oluşur. Yönlendirilmiş çizgiler işçinin taşıma veya yalnız yürüme sırasında izlediği yollardır. Şekil 5.4. Akış diyagramı Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 27
5.3.3.2. İp Diyagramı İp diyagramı, işçilerin, malzemenin ya da donanımın, belli olaylar dizisi boyunca hareket yollarını izlemek ve ölçmek için iplik dolaştırılarak yapılan ölçekli bir plan ya da modeldir. İş yerinin ölçekli bir krokisi üzerinde; işçilerin, malzemenin veya araç gerecin, hangi istasyonlar arasında ve hangi yoğunlukta aktığı, istasyonlardan geçirilen iplerin sayısı/uzunluğu ile belirlenir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 28
5.3.3.3. Çok Boyutlu Diyagramlar İşe katılan vücut organlarının hareket yörüngelerini belirlemek ve iş ile ilgili bir takım ilkeler ortaya çıkarmak amacıyla kullanılır. Oldukça pahalı olan bu çalışmalar genellikle laboratuar düzeyinde gerçekleştirilir. Hareket yörüngesinin belirlenmesi için işçinin ellerine birer ışık kaynağı bağlanır ve sürekli çalışan bir fotoğraf makinesi ile çalışma yörüngesi çizgisel olarak tespit edilir. Çok boyutlu diyagram olarak iki teknik geliştirilmiştir. Cyclegraph Tekniği: Bir film üzerine vücut organlarının hareketlerinin, o organa bağlı bir ışık kaynağı aracıyla kaydedilmesidir. Chronocyclegraph Tekniği: Bu teknikte elektrik akımı, ışık kaynağının yanıp sönmesini sağlayacak şekilde kesikli olarak verilmektedir. Böylece hareketin hızını ve yönünü belirlemek mümkün olmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 29
5.3.3.4. Gezi Şemaları Gezi şeması, işçilerin, malzemenin ve donanımın belli bir zaman sürecinde çeşitli işyerleri arasındaki hareketlerini sayısal olarak tablo üzerinde gösteren bir kayıt tekniğidir. Bu şemalar, metot etüdüne konu olan süreçteki iş istasyonları ya da faaliyetler arasındaki iş akış yoğunluğunu görmek amacıyla hazırlanır. Gezi şemaları belirli bir zaman dilimi veya ürün temeline dayalı olarak hazırlanabilir. Gezi şeması, her bir kenarı durak sayısı (n) kadar kare olmak üzere toplam (n 2 ) kareden oluşur. Şemanın üst satırı çıkışları, soldan aşağı satırı girişleri gösterir. Şekil 5.6. Gezi şeması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 30
5.3.4. Şemalama Tekniğinin Yararları Şemalama, bir araştırmanın sonuçlarını kaydetmek için kullanılır; yapılmakta olan işin kroki şeklinde, yani kuş bakışı görünüşünün anlaşılmasına, olayların ve birbirleri ile ilişkilerinin açıklanmasına katkıda bulunur. Şemada görülen ayrıntılar doğrudan gözlemle elde edilmelidir. Şemalar belleğe dayalı bırakılmadan, işin gözlendiği anda hazırlanmalıdırlar. Önerilen yeni bir yöntemi göstermek üzere kullanılacak şemalar önceden hazırlanmalıdır. Kaydedilen verilere dayanılarak şemalar hazırlanırken, ciddi bir düzen içinde hareket edilmelidir. Düzensiz bir şema, iş etüdünün değerine inandırılacak kişi üzerinde olumsuz etki uyandırır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 31
Gelecekte de değerini koruyabilmesi ve olabildiğince tam bilgi verebilmesi için, bütün şemalar aşağıdaki bilgileri verecek şekilde başlıklara sahip olmalıdır: Ürün ya da malzemenin isimleri, teknik resimleri ve kod numaraları. Yapılan işlemin ya da sürecin başlama ve bitiş noktaları, yöntemin mevcut yöntem mi, yoksa önerilen yöntem mi olduğu. İşlemin yapıldığı yer. Şemanın referans numarası, sayfa numarası ve toplam sayfa sayısı. Gözlemcinin ve gerektiğinde şemayı onaylayanın ismi. Etüdün tarihi. Kullanılan sembollerin listesi. Uzaklık, süre ve gerekiyorsa işçilik ve malzeme masrafları. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 32
Şema tamamlandıktan sonra aşağıdaki hususlar denetlenir: Olay doğru olarak kaydedilmiş midir? Gerektiğinde fazla basitleştirme yapılmış mıdır? Sürece katkıda bulunan bütün faktörler kaydedilmiş midir? Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 33
5.4. METOT ETÜDÜNÜN AŞAMALARI Bilimsel yönetim prensipleriyle problem çözmeye çalışan teknikler, sistematik bir sıra takip ederler. Metot etüdü çalışması da bu nitelikte bir tekniktir. Metot etüdünün uygulanmasında, bu aşamalardan hiçbiri geri bırakılamaz, ertelenemez, bazen basit olduğu düşüncesi ile önemsiz olduğu düşünülemez. Kapsamlarına olduğu kadar sıralarına da dikkat etmek incelemede başarı için önemlidir. Tablo 5.2. Metot etüdünün temel aşamaları Sıra Temel Aşama Açıklama 1 SEÇME Üzerinde metot etüdü çalışması yapılacak işin seçilmesi. 2 KAYDETME Seçilen işin mevcut durumda nasıl yapıldığına ait bilgilerin toplanması ve standart kayıt ortamlarına kaydedilmesi. 3 İNCELEME Mevcut metodun eleştirel yaklaşımla incelenmesi ve irdelenmesi. 4 GELİŞTİRME Daha iyi bir metodun geliştirilmesi. 5 TANIMLAMA Seçilen yeni yöntemin belirlenebilmesi için tanımlanması. 6 YERLEŞTİRME Geliştirilmiş metodun uygulanmak üzere yerleştirilmesi 7 SÜRDÜRME Uygulamanın izlenmesi ve gerekli düzeltmelerim sürdürülmesi. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 34
Şekil 5.7. Metod Etüdünde İzlenecek Yol Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 35
5.4.1. Yapılacak İşin / İş İstasyonunun Seçimi Metot etüdü yapılacak iş istasyonunun seçiminde üç tip kriter dikkate alınır: 1) Ekonomik faktörler. 2) Teknik faktörler. 3) Kişisel faktörler. İşin seçiminde, aşağıdaki sorular yukarıdaki kriterlere göre değerlendirilir. Bu iş için bir metot etüdü yapmaya değer mi? Bu etüde devam etmeye değer mi? Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 36
Ekonomik faktörler açısından temel kriter, bu çalışmanın yapılıp yapılmamasının ekonomik olarak değerli olup olmadığıdır. Yapılan çalışmanın sağlayacağı bilginin değeri getireceği maliyetten yüksekse çalışma ekonomik açıdan yapılabilir. Dengesiz iş yükü, kullanılmayan veya boş duran makina ve malzemelerin bulunduğu, darboğazların bulunduğu, fire oranlarının yüksek olduğu ve kalite problemlerin yaşandığı istasyonlar genellikle ekonomik açıdan büyük kayıp arz etmekte ve metot etüdü çalışmasına ihtiyaç duymaktadırlar. Ekonomik açıdan, aşağıdaki hususlar iş seçimi önceliklerini özetler: Darboğazlar. Tekrarlı malzeme aktarımı. Tekrarlı işlemler. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 37
Etüt için yeterli teknik bilgiye sahip olunması gerekir. Yetersiz teknik bilgi, mevcut sistemin yeterli düzeyde tanınmamasına yol açacağından, etüt edilecek işin seçimi konusunda sağlıklı karar alınamaz. Kişisel faktörler ya da kişisel tepkiler, işçilerin huzursuz olduğu, kaza oranlarının yüksek olduğu, işçi devir hızının yüksek olduğu süreçlerle diğer kriterler de gözönüne alındıktan sonra metot etüdü yapılması gereken istasyonların belirlenmesinde önem taşır. İşçiler arasında huzursuzluk yaratan bir işin etüdü, ekonomik olsa da yapılamayabilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 38
5.4.2. Seçilen İşe Ait Bilgilerin Toplanması/Keydedilmesi Etüt edilecek işin seçiminden sonra, uygulanan yöntemde yer alan bütün olaylar toplanarak kaydedilir. Kayıtlar, anlaşılır ve açık olmalıdır. Burada aşağıdaki bilgiler belirlenmeli ve kaydedilmelidir: İş ile ilgili veya işi yapan kişinin faaliyetleri ve hareket biçimleri. İşçi makina etkileşimleri. Malzeme ve parça akışı ve bunlara yapılan işlemler. Tesis, tezgah ve araç gerecin kullanımı ile ilgili bilgiler. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 39
Örnek 5.1: Temel Süreç Şeması : Mengene montajı Mengenenin montajına ilişkin kayıtlar için temel süreç şeması kullanılır. Mengene dört elemandan oluşmaktadır: Sıkma vidası (1), sıkma kolu (2), hareketli çene (3) ve sabit çene (4). Şekil 5.8. Mengene - Önce, mengene elemanları ve montajı ile ilgili işlemler ve yoklamalar tablo halinde kaydedilir (Örnekte, hareketli ve sabit çenelerin dökümhanede dökülmesi ayrıntısına girilmemiştir). - Mengenenin elemanlarına uygulanan işlemlerin akışına ilişkin temel süreç şeması hazırlanır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 40
Temel süreç şeması ile gösterilenden daha ayrıntılı bilgilere ihtiyaç duyulursa, bu durumda, yöntem geliştirme tekniği olarak iş akış şeması kullanılabilir. Şekil 5.9. Temel süreç şeması: Mengene Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 41
Örnek 5.2: İş Akış Şeması: Şerit testere bileme Bir şerit testerenin ambardan alınması, sökülmesi, temizlenmesi, yağının silinmesi ve bilenmesine ilişkin faaliyetlerle ilgili bilgiler iş akış şeması tekniğine göre kaydedilecektir. İş akış şeması, temel süreç şemasından daha karmaşık olduğu için fazla işlemi kapsamaz. Bir montajın her asıl parçası için ayrı bir iş akış şeması hazırlanır. Şekil 5.10. İş akış şeması malzeme tipi: Şerit testere bileme (ilk yöntem). Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 42
5.4.3. Mevcut Metodun İncelenmesi ve İrdelenmesi Her faaliyet sıralı ve ilerleyen bir soru dizisi ile eleştirilerek incelenir. İş akış şemasında kaydedilecek faaliyetlerle ilgili sınıflandırma ve tanımlamalar: Hazırlama etkinlikleri Yapma işlemleri Uzaklaştırma etkinlikleri. Bu aşamada analist, metot etüdüne konu edilen faaliyet ve süreç ile ilgili gerçek sistemin uygun kayıt ortamlarından oluşan sembolik bir modelini hazırlar. Burada uygun bir sorgulama cetveli nden yararlanılarak yorumlama işlemi kolaylaştırılabilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 43
Tablo 5.3. Birincil sorular AMAÇ YER SIRA KİŞİ YOL Gerçekte ne iş yapılıyor? İşin yapılması niçin önemlidir? Nerede yapılıyor? Niçin özellikle o yerde yapılıyor? Ne zaman yapılıyor? Niçin özellikle o zaman yapılıyor? Kim yapıyor? Niçin özellikle o kişi tarafından yapılıyor? Nasıl yapılıyor? Niçin özellikle o yoldan gidilerek yapılıyor? İşin gereksiz bölümlerini ORTADAN KALDIR Mümkünse BİRLEŞTİR ya da Daha etkin sonuçlar elde etmek için işlemlerin sırasını YENİDEN DÜZENLEME İşlemi BASİTLEŞTİR Tablo 5.4. Birincil ve ikincil sorular AMAÇ YER SIRA KİŞİ YOL Birincil soru Ne yapılıyor? Niçin yapılıyor? Nerede yapılıyor? Niçin orada yapılıyor? Ne zaman yapılıyor? Niçin o zaman yapılıyor? Kim yapıyor? Niçin o kişi tarafından yapılıyor? Nasıl yapılıyor? Niçin o biçimde yapılıyor? İkincil soru Başka ne yapılabilir? Ne yapılmalıdır? Başka nerede yapılabilir? Nerede yapılmalıdır? Başka ne zaman yapılabilir? Ne zaman yapılmalıdır? Başka kim yapabilir? Kim yapmalıdır? Başka ne biçimde yapılabilir? Nasıl yapılmalıdır? Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 44
Metot inceleme ve irdelemede uygulanacak temel kriterler; Toplam faaliyet sayısını en aza indir. En iyi şekilde sırala. Uygunsa faaliyetleri birleştir. Her faaliyeti mümkün olduğu kadar basitleştir. Ellerin çalışmasını dengele. Elleri statik tutma faaliyeti için kullanma. Çalışma yeri insan ölçülerine uygun olsun. Bu aşamada bu kriterlerin uygulanabilirlikleri tartışılır ve karar alınır. Bunun için aşağıdaki etkinlikler sorgulanır: 1) Elimine etme 2) Birleştirme 3) Değiştirme 4) Basitleştirme Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 45
1. Faaliyet elimine edilebilir mi? a) Gereksiz olduğu için. b) İşin sırasını değiştirerek. c) Alet, araç ve gereçte değişiklik yaparak. d) Aletleri birleştirerek. e) Aletleri en uygun yere yerleştirerek. f) Tezgahların kol mekanizmalarını değiştirerek. g) Tezgahların yüksekliğini ayarlayarak. h) Kullanılan malzemeyi kısmen değiştirerek. i) Ürünü kısmen değiştirerek. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 46
2. Faaliyetler birleştirilebilir mi? a) Aletleri birleştirerek. b) Daha iyi aletler kullanarak. c) Alet, araç ve gereçte değişiklik yaparak. d) Daha iyi malzeme kutuları kullanarak. e) Tutma işini yapacak bir alet kullanarak. f) Değişik kasları kullanarak. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 47
3. Faaliyetler değiştirilebilir mi? a) Alet, araç ve gereçte değişiklik yaparak. b) İşin sırasını değiştirerek. c) Kullanılan malzemeyi kısmen değiştirerek. d) Aynı anda birden fazla parça üzerinde çalışarak. e) Hareketlerin yönünü değiştirerek. f) Kullanılan malzemeyi kısmen değiştirerek. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 48
4. Faaliyetler basitleştirilebilir mi? a) Vücut organlarının yaptığı işleri değiştirerek. b) Vücut organlarının yaptığı işleri dengeleyerek. c) Görme ile ilgili işleri azaltarak. d) Kesikli hareketler yerine sürekli hareketler yaparak. e) Daha kuvvetli kasları kullanarak. f) Hareketlerin yönünü değiştirerek. g) Tutma süresini kısaltarak. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 49
Örnek 5.3: Akış Diyagramı/Sorgulama Tekniği: Şerit testere bileme Bir ürün ya da süreç için akış geliştirmekte genellikle iş akış şemaları ve akış diyagramları kullanılır. İş akış şeması, dolaşılan uzaklığı ve işler için gerekli zamanları kaydeder. Akış diyagramı ise, makinaların konumlarını ve çalışma yerlerini gösteren tesis ve bölümlerinin ölçekli bir planıdır. Yapılan gözlemlerle ürünlerin ya da parçaların hareket yolları akış diyagramında işaretlenir. Bazen de temel süreç şeması sembolleri kullanılarak değişik yerlerde yapılan etkinlikler gösterilir. Birden çok ürün ya da sürecin aynı anda sözkonusu olması halinde, makina işyerlerinin uygun yerleşimini belirlemek için çapraz tablo kullanılır. Burada sorgulama tekniği için Şerit testere bileme ile ilgili ünitenin mevcut yerleşim düzeni incelenecektir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 50
Şekil 5.11. Akış diyagramı: Şerit testere bileme (ilk yöntem) Şekil 5.12. Akış diyagramı: Şerit testere bileme (geliştirilmiş yöntem) Tablo 5.5. Sorgulama tekniği: Şerit testere bileme Sıra Soru 1 Ne yapılıyor? 2 Niçin yapılıyor? 3 Başka ne yapılabilir? 4 Ne yapılmalıdır? 5 6 Bileme sonrası kayıt yapıldığına göre öncesinde kayıt gerekli midir? Bileme taşını ayarlamaya gerek var mıdır? Cevap Şerit testereler el ile ambardan alınarak sökme ve silme bölümüne taşınıyor. Şerit testerelerin bir taşıma aracı ile taşınmasının planlanması ekonomik bulunmamıştır. Şerit testerelerin silinmesine gerek yoktur. Sökme işlemi bileme bölümünde yapılabilir. Yukarıdaki öneri uygulanmalıdır. Bu uygulama ile 4 taşıma etkinliği elimine edilir. Bileme öncesi kayıt gerekmez. Bileme sonrası kayıt ve yoklama işi bir testerenin bileme makinasında bilenmesi sırasında yapılabilir. Sürekli aynı işlemler yapıldığı için bileme taşı sabit konumda tutulabilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 51
5.4.4. Düzeltilmiş Metodun Geliştirilmesi İnceleme aşamasında sorular cevaplandıktan sonra, elde edilen bulgular uygulanmaya çalışır. İlk adımda, önerilen yöntem bir iş akış şeması üzerinde kaydedilir; mevcut metoda göre daha gelişmiş bir metot elde edilir. İlk ve geliştirilmiş metotlar karşılaştırılarak değişikliğin getireceği uzaklık-zaman-para tasarrufu ortaya konabilir. İkinci adımda, faaliyetlerden gerekli bulunanlar tanımlanırlar; faaliyetlerin başlangıç ve bitiş noktaları ile kapsamları belirlenir. Üçüncü adımda, faaliyetlerin oluşturduğu yeni çalışma metoduyla ilgili iş emirleri üretilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 52
Uygulama aşamasında, işi yapacak işçinin neyi, nasıl, ne zaman ve ne miktarda yapacağını eksiksiz anlamasına ve uygulamasına olanak tanıyan iş emirleri hazırlanır. Bu aşama ile metot geliştirme son bulur. Şekil 5.13. İş akış şeması malzeme tipi: Şerit testere bileme (geliştirilmiş yöntem) Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 53
5.4.5. Geliştirilmiş Metodun Tanımlanması Mevcut ve önerilen yöntemlere ilişkin ayrıntılı bir rapor hazırlanarak, aşağıdaki hususlar açıkça belirlenir: Her iki yöntem için malzeme, işçilik ve genel masraf tutarı ve beklenen artım. Gerektiğinde satınalınacak yeni donatımın ve atölye ya da çalışma yerlerinin yeniden düzenleme masrafları ile yeni yöntemi yerleştirme masrafı. Yeni yöntemin tamamlanması için yapılacak yürütme etkinlikleri. Yeni yöntem, öncelikle bölüm yöneticileri ve denetçileri ile tartışılır, inandırıcılığı halinde, sırasıyla bölüm müdürüne, idari müdüre ve yönetim kuruluna iletilir. Makinaya ilişkin işlemler dışında bütün işler için standart uygulama formu (İşçi Yönerge Formu) hazırlanır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 54
5.4.6. Geliştirilmiş Metodun Yerleştirilmesi Geliştirilen ve uygulamaya hazır duruma getirilen metodu gerçek sistemde uygulamaya başlamadan önce yapılması gereken son çalışma, yeni metotla çalışacak kişi veya kişilerin bu metodun getirdiği değişikler ve yaratacağı katkı konusunda eğitilmesi, bilinçlendirilmesi ve mutlaka ikna edilmesi gereklidir. Yerleştirme aşaması beş basamakta gerçekleştirilir: Bölüm denetçisinin değişikliği benimsemesini sağlamak. Bölüm müdürü ve genel müdürlüğün değişikliği onaylamasını sağlamak. İşçilerin ve işçi temsilcilerinin değişikliği benimsemelerini sağlamak. İşçileri, yeni yönteme göre çalışabilecek şekilde eğitmek. İşin istenen yola girdiğinden emin oluncaya kadar işin gidişini yakından izlemek. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 55
Yeni yöntemin geliştirilmesi işçiler için eğitim gerektireceğinden, sözkonusu eğitimin getireceği yük yeni yöntemin uygulanması sonucu sağlanacak tasarrufla karşılaştırılmalıdır. Yeni yöntemin işletmeye yerleştirilmesinde üç tip karar yaklaşımı mevcuttur; Radikal yaklaşım Muhafazakar yaklaşım Ilımlı yaklaşım Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 56
Radikal yaklaşıma göre yeni metot sisteme bütünüyle ve kısa sürede uygulanır. Ancak çok rijit bir yapısı vardır. Özellikle rekabetçi ve risk yönetiminin ağırlık kazandığı piyasa koşullarında ağırlıklı olarak uygulanır. Firmanın rekabet gücünü artırmasına rağmen bu kararı almadan önce gözönüne alınacak hatalı bir bilgi eski duruma dönmeyi imkansız hale getirebilir ve hatta işletmeyi batmaya zorlayabilir. Muhafazakar yaklaşım ise yeni sistemin aşama aşama ve uzun zaman içinde uygulanmasını öngörür, ancak, bu son derece hızlı gelişen teknoloji ve piyasa koşulları için imkansız bir yaklaşımdır. Her iki uç yaklaşımın da dezavantajlarından kurtulabilmek için ılımlı yaklaşım vardır ve her işletmenin kendi yapısına göre bir ılımlı yaklaşım geliştirmek zorunludur. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 57
5.4.7. Yeni Yöntemin Sürdürülmesi Yeni yöntem yerleştirildikten sonra sürdürülmeli ve işçilerin eski yöntemlerine dönmelerine ve geçerli bir neden olmadıkça bu yöntemin değiştirilmesine izin verilmemelidir. Yeni yöntemin sisteme, seçilen yaklaşımla uygulanması sırasında önceden görülmeyen veya dikkate alınmayan bazı aksaklıklar ortaya çıkabilir. Yöntemin özellikleri iyi kaydedildiğinde söz konusu sapmalar ve aksamalar kolayca izlenerek gerekli düzeltmeler yapılabilir. Dolayısıyla bu aşama tamamen bir geri besleme çalışmasının ve buna bağlı uygun düzeltmelerin yapıldığı aşamadır. Yeni yöntemin uygulanmaya başlandığı ilk dönemlerde bu geri besleme bilgisi, bağıl olarak daha sık ve etkin bir izleme ile elde edilir. Uygulamanın başarısı arttıkça bu sıklık etkisini kaybetmelidir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 58
5.5. MALZEME HAREKETLERİ 20.10.2017 5.5.1. Tesis Yerleştirme Düzeni Metot etüdünün önemli amaçlarından biri; işçilerin ve malzemenin tesis içindeki hareketlerinin eleştirici bir yaklaşımla dikkate alınarak tesis yerleştirme düzeninin bu doğrultuda incelenmesidir. Bunun muhtemel nedenleri; tesisin ilk yerleştirme düzeninin iyi yapılmamış olması ya da tesis genişledikçe veya bazı ürünler ve süreçler değiştirildikçe yeni makina ve donanımın rasgele boş alanlara yerleştirilmiş olmasıdır. Yerleştirme sorunları yüzünden, işçiler ve malzemeler üretim süreci boyunca çoğu kez uzun ve karmaşık yollar izlemek zorunda kalmaktadır. Böyle bir durum, ürün değerine hiç bir katkı yapmadan enerji ve zaman kaybına neden olmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 59
İşletme için öngörülen örgütlemenin uygulanabilmesi, işletmede zaman, para ve işgücünden tasarruf sağlanabilmesi ve gelecekte doğabilecek ihtiyaçların kolayca karşılanabilmesi büyük ölçüde tesis düzenlemenin ortaya koyacağı imkanlara bağlıdır. Bu nedenle, yerleştirme düzeninin geliştirilmesi, iş etüdü uzmanının görevinin önemli bir kısmını oluşturur. Tesis yerleştirme düzeni, tesisteki makina ve donanımın yerlerinin, hammadde alımından son ürünün dağıtımına kadar geçen üretim süreci boyunca, ürünün en düşük maliyetle, en kolay akışını ve olabildiğince az dolaşımını sağlayacak bir biçimde planlanması ve yerleştirilmesidir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 60
Tesis düzenleme tipleri: Prosese göre yerleştirme düzeni (Process Layout): Aynı şekildeki işlemleri yapan makinalar bir grup oluşturur ve bu makinalar bir bölüme konur. Çok çeşitte ve az miktarda üretim için uygun bir düzenlemedir. Ürüne göre yerleştirme düzeni (Product Layout): Belirli bir ürünün üretimi için gerekli bütün makinalar, ürünün üretim sürecindeki sıraya göre yerleştirilir. Sınırlı çeşitte, standart ve çok sayıda ürünün üretimi için kullanılır. Sabit pozisyonlu ürüne göre yerleştirme düzeni (Project Layout): Bütün gerekli makina ve işgücünün malzemenin yanına getirilerek düzenleme yapılır. Gemi yapımı, büyük motor, buhar kazanı, uçak yapımı, vb. gibi. Hücresel yerleştirme düzeni (Grup yerleştirme düzeni): Benzer parça aileleri ve makina grupları oluşturularak yerleştirme yapılır. Hazırlık süreleri ve malzeme dolaşımı azaltılır, verimlilik artar. Hibrit yerleştirme düzeni (Karışık düzenleme): Karışık bir düzenlemedir. İşletmelerde genellikle bu yerleştirme tiplerinden bir tanesi yerine, özelliklerine bağlı olarak birden fazla yerleştirme tipi uygulanmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 61
Şekilde 5.14 de tesis yerleşim düzenleri gösterilmiştir. Şekil 5.14. Tesis yerleştirme düzeni tipleri Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 62
5.5.2/3. Tesis Yerleştirme Düzeninin Kurulması ve Geliştirilmesi - Malzemeler cinsine ve şekline uygun olarak, baş çevrilmeden görülebilecek bir alan içine konmalıdır. El araçları, bulundukları yerden, hareketlerin uyum ve simetrisini bozmadan alınmalıdırlar. Araçlar kolaylıkla alınıp yerleştirilmelidir. İş akış şeması kullanılarak geliştirilir. Uygun malzeme taşıma araçları kullanma Malzeme taşımanın ortadan kaldırılması veya azaltılması Malzeme taşıma etkiniliğinin artırılması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 63
5.5.4. Malzeme Taşıma İşlemler sırasında malzemelerin bir işlem noktasından başka bir işlem noktasına taşınması nedeniyle önemli ölçüde zaman ve çaba harcanmaktadır. Bu taşımalar, üretim maliyetlerini artırmakla birlikte, ürünün kalitesine hiçbir katkıda bulunmamaktadır. En uygun yol, güvenlik koşulları da gözetilerek malzemenin mümkün olan en düşük maliyetli, en uygun yöntem ve araçlarla taşınmasının sağlanmasıdır. Buna göre en uygun taşımanın sağlanması için aşağıdaki koşulların gerçekleştirilmesi gerekir: Taşımayı ortadan kaldırmak ya da azaltmak Taşıma etkinliğini artırmak Uygun malzeme taşıma araçlarını seçmek Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 64
Çok fazla yükleme ve boşaltma, ağır malzemelerin tekrar tekrar elle aktarımı, malzemelerin çok uzağa taşınması, bazı noktalarda yığılmaya yol açan dengesiz malzeme aktarımı, taşıma sonucu oluşan zararlar ve benzeri durumlar hatalı malzeme hareketlerinin belirtileri olarak görülebilir. Malzeme taşımada karşılaşılan bu sorunlar bir iş etüdü uzmanının niçin? sorgulaması ile çözülebilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 65
Taşıma etkinliğinin artırılması için aşağıdaki kurallar uygulanır: Bir seferde taşınan ürün ya da malzeme miktarını artırmak. Bunun için ürün tasarımı ve paketleme yöntemleri üzerinde geliştirme çalışmaları yapılabilir Mümkün ve ekonomik ise taşıma hızını artırmak Olabildiğince yer çekiminden yararlanmak Taşımaları kolaylaştırmak için yeterli sayıda paket, kutu, çekmelik ve sandık gibi araçlar kullanmak Olabildiğince çok amaçlı taşıma araçlarından yararlanmak Malzemelerin, olabildiğince düz hatlar boyunca taşınmasını sağlamak ve geçitleri açık bulundurmak. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 66
Malzeme taşıma araçlarının seçimi için mevcut taşıma araçlarının bilinmesi gerekir. Uygulamada yaygınca kullanılan taşıma araçları aşağıda kısaca açıklanmıştır: Konveyörler, malzemeyi sabit bir hat üzerinde sürekli olarak veya gruplar halinde taşıyan araçlardır. Vinçler, ağır yükleri kaldırıp indirmede kullanılan araçlardır. Krenler, özellikle ağır yüklerin kaldırılması ve taşınması maksadıyla kullanılırlar. Elevatörler, tahıl ve benzeri ambalajsız dökme yüklerin bir seviyeden başka bir seviyeye olabildiğince dar bir alandan en kısa zamanda taşınmasında ekonomik olarak kullanılabilirler. Kovalı, pnömatik, zincirli ve Archimedes burgulu elevatör tipleri mevcuttur. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 67
Endüstriyel yük arabaları, elevatörler ve konvöyerler gibi sabit izli taşıma araçlarına göre daha esnektirler. Bu bakımdan işlemleri ve işlem yerleri değişken ürünlerin ve değişken konumlu hammaddelerin taşınmasında kullanılabilirler. Genellikle kesikli üretimler ve farklı büyüklüklerdeki malzemelerin taşınmasında tercih edilirler. Çatallı istif arabaları, her yerde kullanılabilmeleri, yükün kaldırılabilmesi ve tek kişi tarafından kullanılabilmesi yönü ile avantaj sağlarlar. Asansörler, seviye farkı olan yerlerde yükleri düşey olarak hareket ettiren taşıma araçlarıdır. Kaplar, malzeme konarak saklanan veya taşınan araçlardır. Karton kutular, bidonlar, paletler, kızaklar, altlıklar hareketsiz kaplardır. Vagonlar, çekmelikler ve el arabaları hareketli kaplardır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 68
5.6. İŞÇİ HAREKETLERİ İşçiler işyerinde malzeme ile ya da malzemesiz olarak hareket ederek çeşitli etkinliklerde bulunurlar. İşçi hareketleri etüdünde ip diyagramı, iş akış şeması, çoklu etkinlik şeması ve gezi şeması kullanılabilir. İp Diyagramı İle İşçi Hareketlerinin İzlenmesi İp diyagramı, işçilerin, malzemenin ya da donanımın belli olaylar dizisi boyunca hareket yollarını izlemek ve ölçmek için iplik dolaştırılarak yapılan ölçekli bir plan ya da modeldir. Şekil 5.15. İp diyagramı Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 69
5.6.1. İp Diyagramı İle İşçi Hareketlerinin İzlenmesi İp diyagramı, işçilerin, malzemenin ya da donanımın belli olaylar dizisi boyunca hareket yollarını izlemek ve ölçmek için iplik dolaştırılarak yapılan ölçekli bir plan ya da modeldir. Şekil 5.15. İp diyagramı İşçi A, B, C, D, E, F, G, H kodlu 8 bölüm arasında hareket etmiştir. Metot etüdü uzmanı işçiyi izleyerek, hazırlanan model üzerinde ipi dolaştırmıştır. Model ölçekli olup, sarılan ipin ölçüsü hareket mesafesini verir. Bu denemeden sonra, diğer seçenek yöntemlerde ölçülerek gerekli değerlendirmeler yapılır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 70
5.6.2. Çoklu Etkinlik Şeması İle İşçi Hareketlerinin İzlenmesi Preste levha kaplama işlemi ile ilgili olarak levha taslaklarının preslenmesine ilişkin etkinlikler ve eleştirel inceleme ve geliştirilmiş yöntem aşağıda değerlendirilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 71
Tablo 5.6. Preste levha kaplama etkinlikleri (ilk yöntem). İlk Yöntem Saat Etkinlik 8.00 1. pres işçisinin presi temizlemesi 8.10 2. pres işçisinin şalteri açması 8.15 Presin yeterli sıcaklığa ulaşması 8.35 İki pres işçisinin levha taslağını prese yerleştirmesi 8.55 Pres ustasının işlemleri kontrol etmesi 9.05 Pres ustasının kontrolünde pres işleminin tamamlanması 9.30 Pres işçileri tarafından levhanın presten alınarak istife yerleştirilmesi Tablo 5.7. Preste levha kaplama etkinlikleri (eleştirel inceleme ve geliştirilmiş yöntem) Eleştirel İnceleme 2. pres işçisi 1. pres işçisinin temizleme yapmasını beklemeyebilir. Pres hemen 1 ısınmadığı için 1. pres işçisi şalter açıkken de temizlik işini yapabilir. Levha taslağının prese yerleştirilmesi için presin ısınmasını beklemeye gerek 2 yoktur. 3 Pres ustasının işlemleri ön kontrolden geçirmesi gereksizdir. Geliştirilmiş Yöntem Saat Etkinlik 8.00 1. pres işçisinin presi temizlemesi 8.00 2. Pres işçisinin şalteri açması 8.10 İki pres işçisinin levha taslağını prese yerleştirmesi 8.30 Pres ustasının kontrolünde pres işleminin tamamlanması Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 72
Şekil 5.16. Çoklu etkinlik şeması: Pres (ilk yöntem) Şekil 5.17. Çoklu etkinlik şeması: Pres (geliştirilmiş yöntem) Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 73
Gidilecek yer Duraklara gidişlerin özeti 5.6.3. Gezi Şeması İle İşçi Hareketlerinin İzlenmesi Şekil 5.18 de bir işçinin gezi şeması sonuçları verilmiştir. İşçi 9 durağa uğramaktadır. Şemanın üst tarafında soldan sağa doğru ilk satırda sıralanan numaralar hareketin başladığı durakları, soldan aşağı doğru ilk sütunda sıralanan numaralar ise gidilen durakları göstermektedir. Hareketin başladığı yer Duraklar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Toplam 1 * 3 2 1 6 2 * 3 4 7 3 2 * 1 1 3 1 8 4 2 2 * 1 2 3 10 5 2 4 * 3 3 12 6 2 3 * 1 6 7 2 2 * 1 5 8 2 3 3 4 * 3 15 9 1 1 1 1 1 3 * 8 Toplam 6 7 8 10 12 6 5 15 8 75 Duraklardan çıkışların özeti Şekil 5.18. Gezi şeması: İşçinin işyerinde hareketleri Eleştirerek inceleme sonucunda en fazla uğranılan durakların sırasıyla; 8 nolu durağa 15, 5 nolu durağa 12, 4 nolu durağa 10 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Buna göre en yoğun durakların 8 5 4 şeklinde bir hat oluşturması beklenir. Buna göre, hareketleri azaltmanın yolu bu durakları birbirine yakın konumda yerleştirmektir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 74
5.7. HAREKET EKONOMİSİ Hareket ekonomisi, işçinin çalışma yerindeki hareketlerinin en küçük ayrıntılarına kadar incelenerek işçinin işini mevcut koşullarda en uygun biçimde yapabilmesi tekniğidir. - Hareket Ekonomisi İlkeleri İşyerinde düzeltilmiş yöntemlerin geliştirilmesinin esasını teşkil eden çeşitli hareket ekonomisi ilkeleri mevcuttur. Bu ilkeler, hareket etüdünün kurucusu F. Gilbreth tarafından etkinliği artırmak ve el işleri yorgunluğunu azaltmak üzere üç bölümde ele alınmıştır. İnsan vücudunun kullanılması İşyerinin düzenlenmesi Araç ve donatımın düzenlenmesi Tablo 5.12. Hareketlerin sınıflandırılması Sınıf Eksen Hareket eden organlar 1 Parmak eklemi Parmak 2 Bilek El ve parmaklar 3 Dirsek Ön kol, el ve parmaklar 4 Omuz Üst kol (pazu), ön kol, el ve parmaklar 5 Gövde Gövde, üst kol, ön kol, el ve parmaklar Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 75
İki El Süreç Şeması: Tapalama Bu yöntemde, tapalanacak boru elemanları mengenenin sonunda bulunan durdurma markasına kadar itilerek bağlanmakta, tapa boru ucuna bir anahtarla takılmaktadır. Mevcut yöntem eleştirel incelemeye tabi tutulduğunda bazı sorularla faaliyetlerin sorgulanmasının gerektiği görülür. Buna göre mevcut yöntem için aşağıdaki sorular sözkonusu olabilir: 1)Boru niçin mengenede tutma gereği duyulmaktadır? 2)Anahtarı elde saklayamaz mıyız? 3)Elemanter faaliyetlerin fazla ayrıntılı olması kaçınılmaz mıdır? Bu sorulara verilebilecek cevaplar aşağıdaki gibi olabilir: 1)Boruyu mengenede tutma gereği yoktur. Bu işlemler atlanabilir. 2)Anahtarı sürekli elde saklamak mümkün olmaz. Çünkü aynı el mengenenin sıkılması için de kullanılmaktadır. 3)Elemanter faaliyetler için fazla ayrıntıya girilmeyebilir. Böylece işçilerin de faaliyetlerini kolay algılamasına imkan sağlanır. Bu etüt sonucunda faaliyet, depolama ve tutma etkinliklerinde önemli azalma sağlanabilir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 76
Şekil 5.12. İki el süreç şeması: Boruya manşon takma (mevcut yöntem) Şekil 5.13. İki el süreç şeması: Boruya manşon takma (geliştirilmiş yöntem) Bu cevaplara bağlı olarak elde edilecek yeni yöntem için oluşturulan iki el süreç şeması Şekil 5.13 de uygulanmıştır. Sol el için toplam faaliyetler 8 den 3 e, sağ el için ise 17 faaliyet 5 faaliyete düşürülmüş; depolama ve tutma etkinlikleri ortadan kaldırılmıştır. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 77
En Küçük Hareket Etüdü Çok tekrarlı işlemlerde işçinin en az yorgunluk ve çaba ile işi yapabilmesine yönelik olarak hareket şekillerinin geliştirilmesi için yapılan ayrıntılı etüde en küçük hareket etüdü denir. En küçük hareket etüdü metot etüdü tekniğinin bir bölümüdür. En küçük hareket etüdü teknikleri insan etkinliklerini yapıldıkları amaçlara göre hareket bölümlerine ya da hareket gruplarına ayırma ilkesine dayanır. Bu hareketler, hareket etüdünün kurucusu Frank B. Gilbreth tarafından geliştirilmiş olup, Gilbreth in ters yazılışı olan therblig terimi ile ifade edilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ 78