ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011-2014)

ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011-2014) Eylül 2010 Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü a sf

ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011-2014) Eylül 2010 Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü b sf

Yazarlar Prof. Dr. Tuncay DÖĞEROĞLU Araş. Gör. Hicran ALTUĞ Wim van DOORN Anadolu Üniversitesi, Türkiye Anadolu Üniversitesi, Türkiye Royal Haskoning, Hollanda Katkı Sağlayanlar İhsan YÜKSEL Tamer ENTOK Şenol ERTAN Adnan BİÇER Evrim DOĞAN Alev KULAÇ Yrd. Doç. Dr. Eftade GAGA Yrd. Doç.Dr. Ozan Devrim YAY Araş. Gör. Özlem ÖZDEN Araş. Gör. Akif ARI Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Md. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Çevre ve Orman Bakanlığı Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Bu rapor, Hollanda Hükümeti Dışişleri Bakanlığı MATRA programı tarafından desteklenen 9s0635.01 No lu Eskişehir ve İskenderun da Temiz Hava için Elele isimli proje kapsamında T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Hava Kalitesinin Yönetimi Dairesi, Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi nin desteği alınarak Anadolu Üniversitesi Hava Kirliliği Araştırma Ekibi tarafından hazırlanmıştır. c sf

İÇERİK Sayfa no ÖNSÖZ... 1 ÖZET... 2 1. GİRİŞ... 3 1. 1. Amaç ve hedef... 3 1. 2. Raporun yapısı ve yöntem... 3 2. ESKİŞEHİR HAKKINDA GENEL BİLGİ... 7 2. 1. Coğrafik konum ve idari durum... 7 2. 2. Topografik yapı ve kentsel yerleşim... 8 2. 3. İklim ve meteorolojik özellikler... 11 2. 4. Nüfus... 12 2. 5. Sanayi... 15 2. 6. Yakıt kullanımı... 17 2. 7. Motorlu taşıtlar ve trafik yoğunluğu... 19 3. HAVA KİRLİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE UZUN DÖNEMLİ EĞİLİMLER... 24 3. 1. Eskişehir de bazı hava kirleticilerinin seviyeleri ve geçmişteki durum... 24 3.1.1. Kükürt dioksit ve partikül madde (duman) ölçümleri... 25 3.1.2. Azot dioksit ve ozon ölçümleri... 27 3.1.3. Partikül madde ölçümleri... 32 3.1.4. Çok halkalı aromatik hidrokarbon bileşik ölçümleri ve uçucu organik bileşikler35 3. 2. Hava kirliliğinin kaynakları- Emisyon envanteri... 38 4. DURUM DEĞERLENDİRMESİ... 41 4. 1. Gelecek için projeksiyon... 41 4. 2. Eskişehir de hava kirliliğine halkın maziyeti ve sağlık etkileri... 45 5. ÖNLEMLER... 48 5. 1. Hava kirliliğinin kontrolu için alınması gereken önlemlerle ilgili grup çalışmaları... 48 5. 2. Halkın katılımının sağlanması ve bilinç düzeyinin artırılması... 58 6. ÖNCELİKLERİN BELİRLENMESİ... 59 7. ORGANİZASYON... 62 8. FİNANSMAN... 63 9. İLETİŞİM... 64 10. GELECEKTEKİ HAVA KALİTESİ PLANLARI İÇİN ÖNERİLER... 65 11. KAYNAKLAR... 66 i sf

ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa no Şekil 2.1. Eskişehir ilinin ve ilçelerinin coğrafik konumu ve topografik yapı... 7 Şekil 2.2. Eskişehir kent merkezinden bir görüntü... 10 Şekil 2.3. Eskişehir il nüfusu... 13 Şekil 2.4. Eskişehir kent merkezinin coğrafik konumu... 15 Şekil 2.5. Eskişehir OSB deki faal firmaların sektörel dağılımı... 17 Şekil 2.6. Eskişehir de 2004-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı... 18 Şekil 2.7. Eskişehir OSB de 1991-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı... 19 Şekil 2.8. Eskişehir il geneli için türlerine göre motorlu araç sayıları... 20 Şekil 2.9. Eskişehir tramvay sistemi güzergahı... 21 Şekil 2.10.Eskişehir belediye-halk otobüsleri güzergahı... 22 Şekil 2.11.Eskişehir minibüs ve taksi dolmuş güzergahları... 22 Şekil 3.1. Eskişehir de SO 2 ve duman seviyelerinin yıllara bağlı değişimi... 25 Şekil 3.2. SO 2 seviyelerinde yıllık değişimler ve sınır değerler ile karşılaştırma... 26 Şekil 3.3. NO 2 ve O 3 pasif örnekleme noktaları... 27 Şekil 3.4. Eskişehir de NO 2 seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimi... 28 Şekil 3.5. Raylı ulaşım sisteminin a.) trafik yoğun ve b.) kent çeperlerindeki mahallerde NO 2 seviyelerine etkileri... 28 Şekil 3.6. Ocak 2008, NO 2 seviyelerinin Eskişehir deki coğrafi dağılımı... 29 Şekil 3.7. Eskişehir de Ozon seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimi... 31 Şekil 3.8. Ocak 2008, Ozon seviyelerinin Eskişehir deki coğrafi dağılımı... 31 Şekil 3.9. PM 10 aylık ortalama değerleri... 33 Şekil 3.10.MATRA projesi kapsamında oluşturulan hava kirliliği izleme istasyonları... 33 Şekil 3.11.Yaz ve kış aylarında istasyonlarda ölçülen ortalama PM 2.5 ve PM 10 derişimleri... 34 Şekil 3.12.Eskişehir kent merkezinde yaz ve kış aylarında ölçülen toplam PAH derişimleri.. 35 Şekil 3.13.Yaz kampanyasında ölçülen PAH derişimleri... 36 Şekil 3.14.Odunpazarı (E2) örnekleme noktasında ölçülen PAH derişimleri... 36 Şekil 3.15.Kirletici emisyonların kaynaklarına göre dağılımı... 40 Şekil 3.16.Eskişehir de trafik, evsel ısınma ve endüstriden kaynaklanan kirleticilerin kütlesel emisyonları... 40 Şekil 4.1. İki Eylül Caddesinin 2000 öncesi ve 2006 yılında görünümü... 41 Şekil 4.2. 2004-2005 yıllarında şehir merkezinde ölçülen ortalama NO 2 seviyeleri... 42 Şekil 4.3. SO 2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi... 43 Şekil 4.4. NO 2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi... 44 Şekil 4.5. PM 10 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi... 44 Şekil 4.6. Kentsel kirlilik düzeyini etkileyen faktörler... 45 ii sf

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa no Çizelge 2.1. Eskişehir ilinin iklim özellikleri... 13 Çizelge 4.1. Kirleticiler için durum değerlendirmesi... 43 Çizelge 5.1. Eskişehir hava kalitesi açısından SWOT analizi sonuçları... 48 Çizelge 5.2. Hava kalitesini iyileştirmeye yönelik önlemler ve uygulanabilirlikleri ile ilgili öncelikler... 51 Çizelge 6.1. Hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik önlemlerin öncelik sıralaması... 59 iii sf

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler: CO : Karbon monoksit kcal : Kilokalori μg : Mikrogram m 3 : Metreküp NO x : Azot oksitler NO 2 : Azot dioksit O 3 : Ozon PM : Partiküler maddeler PM 2,5 : Aerodinamik çapı 2,5 µm olan partiküler maddeler PM 10 : Aerodinamik çapı 10 µm olan partiküler maddeler SO 2 : Kükürt dioksit Kısaltmalar: AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AOT40 : Accumulated Exposure Over a Treshold of 40 ppb (40 ppb sınırı üzerinde birikmiş maruziyet) CORINAIR: Co-ordinated Information on the Environment in the European Community - AIR DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü (WHO: World Health Organization) EOSB : Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi EPA : Amerikan Çevre Koruma Örgütü (Environmental Protection Agency) ESGAZ : Eskişehir Şehiriçi Doğalgaz Dağıtım A.Ş. HKKY : Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği HKDYY : Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği KOAH : Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı KVS : Kısa Vadeli Sınır Değer LPG : Sıvılaşırılmış petrol gazı (Liqufied Petrolium Gas) PAH : Poliaromatik Hidrokarbonlar PPB : Milyarda bir lik bir derişimi ifade eden birim (Parts Per Billion) PPM : Milyonda bir lik bir derişimi ifade eden birim (Parts Per Million) THP : Temiz hava planı TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu UOB : Uçucu Organik Bileşikler (VOC: Volatile Organic Compounds) UVS : Uzun Vadeli Sınır Değer iv sf

ÖNSÖZ Soluduğumuz hava yaşam kalitemizi ve sağlığımızı etkilemekte; hava kirliliğine bağlı olarak ortaya çıkan sağlık sorunları, önemli ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Halkın bu konudaki bilinç düzeyi arttıkça kent sakinlerinin konuya olan hassasiyeti ve istekleri de artmaktadır. Ülkemizde özellikle büyük kentlerde konutlarda ve sanayide kalitesiz kömür yakılmasına bağlı kentsel hava kirliliği sorunları yaşanmaktadır. Alınan bazı önlemlere bağlı olarak bu sorun kısmen ortadan kaldırılmakta ve buna bağlı olarak ulusal kirlilik sınır değerleri sağlanabilir hale gelmiş olsa da pek çok kentte Avrupa Birliği hava kalitesi standartlarının henüz sağlanamadığı da bir gerçektir. Ülkemizin içinde bulunduğu AB uyum sürecinde, çevresel konularda da uyum aranmakta ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla kentlerdeki hava kalitesinin iyileştirilmesi beklenmektedir. 6 Haziran 2008 de yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDYY) uyarınca ulusal kirlilik sınır değerlerlerinin 2014 yılına kadar kademeli olarak azaltılması ve 2014 yılına gelindiğinde AB sınır değerleri ile aynı seviyelere getirilmesi planlanmaktadır. Buna göre, 2014 yılında kentlerimizde Avrupa kentlerindeki hava kalitesinin de yakalanması örgörülmektedir. Bu standartların sağlanabilmesi için mevcut hava kalitesinin kademeli olarak iyileştirilmesi gerekmekte, bunun için de temiz hava planlarının hazırlanması kritik önem taşımaktadır. AB uyum süreci çerçevesinde yapılan çalışmalar kapsamında değişen çevre mevzuatının getirdiği zorunluluk nedeniyle Türkiye de de temiz hava planlarının hazırlanması son yıllarda daha önemli hale gelmiştir. Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, ulusal sınır değerlerin aşıldığı illerde temiz hava planlarının hazırlanmasını zorunlu kılmakta ve bu yükümlülüğü diğer kuruluşlarla eşgüdümlü şekilde çalışmak üzere İl Çevre ve Orman Müdürlüklerine vermektedir. Hollanda Dış İşleri Bakanlığının MATRA programı bünyesinde desteklediği Eskişehir ve İskenderun da Temiz Hava için Elele isimli proje kapsamında Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümünün öncülüğünde, Eskişehir deki yerel yönetimler (Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Tepebaşı ve Odunpazarı Belediyeleri) ile işbirliği halinde gerçekleştirilmiştir. Raporun taslak sürümü 2009 yılı başı itibariyle hazırlanmış, plan Temmuz 2010 da tamamlanmıştır. MATRA projesi kapsamında hazırlanan bu plan Türkiye deki ilk örneklerden birisi olup, temiz hava planı hazırlayacak diğer kentler için örnek teşkil etmesi açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmanın Eskişehir ve temiz hava planı hazırlayacak diğer kentler için faydalı olmasını dileriz. 1 sf

ÖZET Eskişehir, nüfusun yaklaşık 700.000 kişi olduğu ve halkın çoğunluğunun (>%85) kent merkezinde yaşadığı bir ildir. Kentte evsel ve endüstriyel bölgeler birbirinden uzak durumdadır. En önemli hava kirliliği kaynağı trafik olarak değerlendirilmekte, ikinci sırada ise evsel ısınma yer almaktadır. Hava kirletici vasfı çok yüksek endüstriyel tesis sayısının çok fazla olmaması, tesislerin tümünde doğalgaz kullanılıyor olması nedeniyle hava kirliliğine endüstrinin katkısı çok önemli düzeylerde bulunmamaktadır. Eskişehir de ilçe ve köylerin nüfusları ve nüfus yoğunlukları oldukça azdır ve burada yaşayan halk genellikle tarım ve hayvancılık ile geçinmektedir; buralardaki en önemli hava kirliliği kaynakları evsel ısınma ağırlıklıdır. Kent ve birkaç büyük ilçe merkezine gelindiğinde ise, artan nüfus yoğunluğu ve kentsel yaşamın getirdiği trafik gibi sorunlar nedeni ile hava kirliliği de artmaktadır. Temiz hava planı kapsamında, kent genel özellikleri itibarıyle değerlendirilmiş, hava kirliliği kaynakları ve kirleticilerin dağılım özellikleri ve insan sağlığına etkileri açısından ele alınmıştır. Hava kalitesi sınır değerleri açısından yapılan değerlendirme günümüzdeki mevcut durum ve gelecekteki durum açısından değerlendirilmiş ve emisyon azaltımına yönelik önlem alternatifleri değerlendirilmiştir. Başta trafikten kaynaklanan hava kirliliği olmak üzere emisyonların azaltımına yönelik olarak özellikle kent içindeki trafik akışının değiştirilmesi, tramvay hatlarının uzatılması, bisiklet kullanımının yaygınlaştırılması ve kent merkezinde trafik yoğunluğunun azaltılması gibi pek çok önlem alternatifi kentteki ilgili kurum ve kuruluşların temsilcilerin de katılımıyla gerçekleştirilen interaktif çalıştaylarda listelenmiştir. Raporda sunulan öneriler gerçekleştirildiğinde, Eskişehir de hava kalitesinin önemli düzeyde iyileşmesi beklenmektedir. Yapılan projeksiyon çalışmasında kömür kullanımının tamamen ortadan kaldırılması ile SO 2 emisyonlarının %25, Çizelge 5.1 de listelenen önlemlerin hayata geçirilmesi durumunda ise PM ve NOx emisyonlarının %25-30 oranında azaltılabileceği öngörülmektedir. 2 sf

1. GİRİŞ 1. 1. Amaç ve hedef Hava kalitesinde son yıllarda meydana gelen iyileşmeler sonucunda hava kirleticileri için ulusal sınır değerlerin birçok kentte rahatlıkla sağlanabilmesi nedeniyle kısmen de olsa çözümlendiği kanısı oluşmuş olmakla birlikte, Avrupa Birliği hava kalitesi standartlarının ülkemizde pek çok kentte henüz sağlanamadığı da bir gerçektir. Avrupa Birliği çevre kriterlerine uyum süreci çerçevesinde hazırlanan yeni yönetmelikler ile açık ortam hava kalitesi sınır değerleri düşürülmüş ve bu sınır değerlerin sağlanabilmesi için temiz hava planlarının hazırlanması yasal bir gereklilik haline getirilmiştir. 6 Haziran 2008 tarihinde yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Yönetimi ve Değerlendirilmesi Yönetmeliği ne göre, kirleticiler için belirlenen sınır değerlerin aşılması durumunda temiz hava planlarının hazırlanması yükümlülüğü diğer kuruluşlarla eşgüdümlü şekilde çalışılarak gerçekleştirilmesi için İl Çevre ve Orman Müdürlüklerine verilmektedir. Hazırlanacak Temiz Hava Planlarının; Mevcut hava kalitesi mevzuatının ve gelecekteki yasal yükümlülüklerinin yerine getirilmesi (Avrupa Birliği hava kalitesi düzenlemeleri ile uyumlu Türkiye deki Yeni Hava Kalitesi Yönetmeliği (Haziran 2008) uyarınca getirilen yükümlülüğün karşılanması) Hava kalitesinin ve halk sağlığının iyileştirilmesi, Küresel hava kirliliği ile ilgili problemlerin (iklim değişikliği, ozon tabakasının incelmesi, POP) önlenmesi ve Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması gibi pek çok amaca hizmet etmesi beklenmektedir. 1. 2. Raporun yapısı ve yöntem Temiz hava planlarının hava kirliliği ile ilişkisi olabilecek bölge hakkındaki genel bilgileri, farklı kirleticiler için hava kirliliği ölçüm ve emisyon envanteri verilerini, bu verilere dayalı olarak gerçekleştirilen hava kalitesi durum değerlendirmesi ve öncelik sıralamasına göre hava kirliliğini azaltmak için alınması gereken önlemler listesini kapsaması beklenmektedir. 6 Haziran 2008 de yürürlüğe giren Hava Kalitesi 3 sf

Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği Ek-4 te temiz hava planlarının içinde olması gerekenler ayrıntılı şekilde açıklanmıştır. Bu raporun hazırlanmasında ilgili yönetmelikte sunulan içerik dikkate alınmıştır. Bu temiz hava planının ilk taslak sürümü 2009 yılı başında hazırlanmış olup, rapor Temmuz 2010 da tamamlanmıştır. Temiz Hava Planı Mevcut Durumun Değerlendirmesi ve Hava Kalitesini İyileştirme Planının Geliştirilmesi olmak üzere iki ana kısımdan oluşmaktadır. İlk bölümde genel bilgiler ile hava kirliliği ölçüm ve emisyon verileri yer almaktadır. İkinci bölümde ise hava kalitesini iyileştirmeye yönelik önlemler ve stratejiler sunulmaktadır. Mevcut Durum Değerlendirmesi: Atmosferde yüksek seviyelerde bulunan bir veya birden fazla kirletici bileşenin meydana getirdiği hava kirliliğinin alıcı ortam üzerindeki etkilerinin belirlenmesi ve kirletici derişimlerinin yasal sınır değerleri aşıp aşmadığının izlenmesi için ölçüm, emisyon envanteri ve modelleme çalışmaları gibi farklı yöntemler kullanılmaktadır. Geleceğe yönelik temiz hava planlarının oluşturulması ve gerekli önlemlerin alınması için bu gibi yöntemlerle mevcut kirlilik durumunun iyi bir şekilde izlenmesi sorunun boyutunun belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle ölçüm verileri ve emisyon envanterleri temiz hava planlarında bulunması gereken en önemli kısımlardır. Hava kirliliği ölçüm verileri ulusal ve uluslararası yasal sınır değerler ile karşılaştırma yapılması ve belirli kirleticiler için sınır değerlerin aşılıp aşılmadığının belirlenmesi açısından önem taşırken, emisyon envanterleri de evsel ısınma, trafik ve sanayi gibi farklı kirletici kaynaklardan atmosfere yayılan emisyonların miktar olarak ayrı ayrı belirlenebilmesi ve kirletici kaynaklar arasında karşılaştırma yapılabilmesi açısından faydalı bir araçtır. Eskişehir de uzun yıllardır hava kirliliğinin izlenmesi ve değerlendirilmesi ile ilgili bilimsel çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bu bölümün oluşturulmasında Referans listesinde yer alan yönetmelikler, il çevre durum raporları, İl Sağlık Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen 20 yıllık SO 2 ve duman ölçüm verileri ve kentsel hava kalitesi bilgileri, emisyon bilgileri, planlar, raporlar, Eskişehir de hava kalitesinin değerlendirmesi konulu tezler ve Eskişehir de Çevre Kalitesinin Dünü, Bugünü ve Yarını kitabının hava kirliliği ile ilgili bölümünden faydalanmıştır. 4 sf

Temiz hava planının ilk bölümünde daha önce gerçekleştirilmiş hava kirliliği ölçüm verilerine ve emisyon envanterine dayalı olarak bir durum tespiti yapılmıştır. Bu veriler ışığında, kirletici bazında kentte en çok hava kirliliğine neden olan emisyon kaynakları (evsel ısınma, trafik, sanayi vs.), kirliliğin yoğunlaştığı bölgeler, en çok risk oluşturan kirletici türleri ve kirlilikten etkilenen kişi sayısı ve ortaya çıkabilecek sağlık riskleri belirlenmeye çalışılmıştır. Hava Kalitesini İyileştirme Planının Geliştirilmesi: Hava kalitesini iyileştirmek üzere önceliklerin ve uygulanabilecek önlemlerin belirlenmesi bu çalışmanın odak noktasıdır. Raporun bu parçasını oluşturan elemanlar aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır; Emisyon azaltımına yönelik uygulanabilir önlemler, Hava kalitesi yönetim sistemi bileşenleri ile ilgili gereksinimler, İşlemsel ve fonksiyonel yapı gereksinimleri ve Konuyla ilgili araştırma ihtiyacı. Mevcut durumun belirlenmesinden sonraki basamak, elde edilen bilgilere göre evsel ısınma, trafik ve sanayi gibi farklı kirletici kaynaklardan atmosfere atılan hava kirleticilerini kontrol etmek üzere kişisel, yerel ve ulusal ölçekte alınması gereken kısa, orta ve uzun vadeli tedbirlerin belirlenerek uygulanabilirliğine göre öncelik sırasına dizilmesidir. Alınacak önlemler yasal sınır değerlerin aşılması durumuna bağlı olarak kirletici bazında veya kaynak bazında gruplandırılabilir. Kirlilik azaltım önlemlerinin uygulanabilir, ekonomik ve maliyet etkin (yapılan harcamalara göre elde edilen verimin fazla olması) olması gerekir. Ayrıca, önceliklerin belirlenmesinde önemli bir diğer etken de sıcak nokta olarak adlandırılan, kirliliğin yoğunlaştığı ve yasal sınır değerlerin aşıldığı bölgelerin özelliklerinin (şehir içi-şehir dışı, trafik yoğun-orta-az yoğun, doğalgaz-kömür kullanılan vs.) belirlenmesidir. Daha fazla insanın yaşadığı ve hava kirliliğinden etkilendiği bölgelerde alınacak önlemlerin arttırılması insan sağlığının korunması açısından önceliğe sahip olmalıdır. Hava kirliliğinden etkilenen kişi sayısı, hangi kirleticinin en fazla toksik özelliklere sahip olduğuna bağlı olarak maruziyet sonucu ortaya çıkabilecek akut veya kronik sağlık etkilerinin belirlenmesi önceliklerin belirlenmesi açısından önemlidir. 5 sf

Tavsiye edilen tedbirlerin uygulanabilir olması için temiz hava planlarının hazırlanmasında kurumlararası işbirliğine önem verilmelidir. Ayrıca, temiz hava planlarında halkın katılımı ve halkın düşünceleri de dikkate alınmalıdır. Planın hazırlığı aşamasında anket yoluyla kısmen de olsa halkın görüşü alınmaya çalışılmıştır. Ayrıca, hazırlanan temiz hava planı proje web sayfasında Eskişehir halkı ile de paylaşılacaktır. Temiz hava planı hazırlanma aşamasında bilgi ve verinin eksik olduğu noktalar ve bu kapsamda ileride ihtiyaç duyulan bilimsel araştırma gereksinimleri de ortaya çıkacaktır. Kirlilik azaltım çalışmalarının maliyetinin belirlenmesi, iyileştirme sonucunda elde edilecek faydalarının ekonomik değeri ve finans kaynakları bilinmelidir. Temiz hava planlarının uygulanması da işyükü yoğun bir uğraştır ve bu iş için çalışacak yeterince uzman teknik personelin olması da önemlidir. Planın hazırlık aşamasında Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Stratejik Planı (2006-2010), Eskişehir Odunpazarı Belediyesi Stratejik Planı (2006 2011), Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Stratejik Planı (2010 2014) ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Yıllık Çevre Durum Raporları ve Acil Durum planları da dikkate alınmıştır. Diğer yönetim sistemlerinde olduğu gibi, hava kalitesi yönetimi için de döngüsel bir yaklaşım (PUKO) izlenecektir. 1. Hava kalitesi yönetim planı 2011 2014 periyodu için geçerli olacaktır ve 4 yılda bir revize edilecektir. Dolayısıyla, 2014 ün sonuna doğru ilk planı temel alan yeni bir plan hazırlanacaktır. 2. Planın uygulama süreci içerisinde, her yıl aktivitelerin ilerleyişi değerlendirilecektir ve gerekirse planda belirtilen amaçlara ulaşmak için ekstra çalışmalar ve değişiklikler gerçekleştirilecektir. Temiz hava planının uygulanması aşamasında birinci derecede yer alacak paydaş kurumlar Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi olarak belirlenmiştir. 6 sf

2. ESKİŞEHİR HAKKINDA GENEL BİLGİ 2.1. Coğrafik konum ve idari durum Orta Anadolu nun Ankara dan sonra en büyük ikinci kenti olan Eskişehir, 29-32 derece doğu boylamları ile 39-40 derece kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. İç Anadolu Bölgesi'nde yer alan il kuzeyde Karadeniz, kuzeybatıda Marmara, batı ve güneybatıda Ege Bölgesi ile komşudur. Eskişehir ili kuzeyde Bolu ve Ankara, doğuda Ankara ve Konya, Güneyde Konya ve Afyon, batıda Kütahya ve Bilecik illeri ile çevrilidir (Şekil 2.1.) Sarıcakaya Mihalgazi İnönü Alpu Mihallıçcık Beylikova Seyitgazi Mahmudiye Çifteler Sivrihisar Günyüzü Han Şekil 2.1. Eskişehir ilinin ve ilçelerinin coğrafik konumu ve topografik yapı Eskişehir İlinin 14 ilçesi, 3 bucağı, 2 si büyükşehir alt belediyesi olmak üzere 32 belediyesi ve 369 köyü bulunmaktadır. Belediye sınırları içerisindeki mahalle sayısı 182 dir. Bu temiz hava planı nüfusun çoğunu bünyesinde bulundurması nedeniyle iki ilçe (Odunpazarı ve Tepebaşı) ve üç belediye (Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Odunpazarı Belediyesi ve Tepebaşı Belediyeleri) ve 101 mahalleyi kapsamaktadır. 7 sf

2. 2. Topografik yapı ve kentsel yerleşim Eskişehir ilinin topoğrafik yapısını, Sakarya ve Porsuk havzalarındaki düzlükler ile bunları çevreleyen dağlar oluşturur. Havza düzlüklerini, kuzeyden Bozdağ-Sündiken Sıradağları, batı ve güneyden ise İç Batı Anadolu eşiğinin doğu kenarında yer alan Türkmen Dağı, Yazılıkaya Yaylası ve Emirdağ kuşatır. Tüm il toprakları dikkate alındığında rakım 200-1.800 m arasında değişmekte, kent merkezinde ise rakımın 740-850 metre arasında olduğu görülmektedir. İl toprakları içinde en yüksek nokta 1.825 m ile Türkmen dağı tepesidir. İlin yüzölçümü 13.652 km 2 olup, bu alanıyla il, Türkiye topraklarının %1,8'ini kaplamaktadır. Yüzey şekillerine göre, il arazisinin %21,8 inin dağlık, %0,6 sının yayla, %25,8 inin ova ve %51,8 inin dalgalı olduğu görülür. Eskişehir ili toprakları ana vadiler ve bunlarla birleşen çok sayıdaki vadilerle parçalanmış durumdadır. Sakarya ve Porsuk vadileri ilin en önemli vadilerini oluşturur. İlde, yeryüzü şekillerinin oluşturduğu topografik yapının doğal sonucu olarak gelişmiş bir akarsu ağı bulunmaktadır ve Sakarya ırmağı Eskişehir in başlıca akarsuyudur. İldeki arazilerinin %42 sini tarım alanları (yaklaşık 580.000 hektar), %26 sını çayır ve meralar, %25 ini orman (360.204 hektar) ve fundalık arazi, %7 sini tarıma elverişsiz arazi ve %0,2 sini su yüzeyleri oluşturmaktadır. Güney ve kuzey bölgelerde (Mihalıççık, Beylikova, Alpu, Merkez, Seyitgazi, Sarıcakaya ilçelerinde) bulunan ve flora ve fauna bakımından zengin olan ormanlık bölgelerde karaçam, sarıçam, kızılçam, meşe, gürgen, kayın, sedir, kavak, ardıç gibi ağaçlar yetişmektedir. Bu temiz hava planının çalışma alanı olan belirlenen kentsel alana bakıldığında ise, Eskişehir kent merkezinin büyük kısmı topografik yapı itibariyle çukurda kaldığı görülmektedir. İl topraklarının kuzey batısında, deniz seviyesinden ortalama 790 m yükseklikte bulunan ve yüzölçümü 3.823 km 2 olan kent merkezinde, çarşı olarak adlandırılan merkezde deniz seviyesinden 740 m olan yükseklik kentin kenarlarına doğru gidildikçe artmakta ve yaklaşık 850 m ye ulaşmaktadır. Buna rağmen, yine de Eskişehir kent merkezinde topografya fazla engebeli değildir. Rivayete göre, Eskişehir in bugünkü yerleşiminin seçiminde en önemli kriter hava kalitesi olmuştur. Eskişehir bölgesine yerleşim kurulmasına karar verildiğinde, ilk yer seçimi için havalanmanın iyi olduğu yeri seçebilmek için bölgenin değişik yerlerine et parçaları asılmıştır. Birkaç gün geçtikten sonra, tüm et parçaları içinde Odunpazarı na asılmış olanın en taze kaldığı görülünce Eskişehir deki ilk mahalle, bugünkü Odunpazarı olmuştur. Zaman içinde nüfus arttıkça kentin yeni kısımları daha aşağı bölgelerde 8 sf

gelişmiş ve bu nedenle eski Odunpazarı bölgesi günümüzde kentin diğer semtlerine göre yüksekte kalmıştır. Kentin çoğunlukla yüksek yoğunluklu konut ve ticaret alanlarından oluşan yeni idari ve ticaret merkezi Porsuk Çayı nın kıyılarında ve yakın çevresinde gelişmiştir. Kentin ortasından geçen Porsuk Çayı ve demiryolu hattının kenti fiziksel olarak kuzey ve güney kesimleri olarak ikiye ayırdığı görülmektedir. Kuzeyde demiryolu, batıda Atatürk Caddesi, doğuda Muttalip ve Yunusemre Caddeleri ile güneyde Cumhuriyet Bulvarı ile çevrili alan, kamu hizmet binaları ile ticaretin yoğunlaştığı kent merkezi olarak gelişmiştir. Bu alanların dışında konut gelişme alanı olarak belirlenen Yenikent, Sultandere, Batıkent gibi daha organize yerleşimler dışında, Tepebaşı ve Muttalip bölgelerinde de günümüzde hızlı bir konut gelişimi gözlenmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan, şeker fabrikası ve Tülomsaş gibi büyük sanayi kuruluşları kent içinde kalmıştır. Kent yerleşiminde 10.000 hektar imarlı alan, 2.000 dekar tarımsal faaliyet yapılan arazi, belediyeler tarafından yapılmış halkın kullanımına açık 1.500 dekar yeşil alan ve kent merkezi etrafında toplam 10.790 dekar orman bulunmaktadır. Şekil 2.2 de Eskişehir kent merkezinden bir görüntü yer almaktadır. 9 sf

Şekil 2.2. Eskişehir kent merkezinden bir görüntü 10 sf

2.3. İklim ve meteorolojik özellikler Eskişehir iklimi ilk bakışta Batı Anadolu ve İç Anadolu iklimleri arasında bir geçiş iklimi özelliği gösteriyorsa da, coğrafi şartları, yükseltileri, yeryüzü şekilleri ve denize olan uzaklığı gibi nedenlerle ilde genellikle sert ve karasal iklim hakim olup, kışlar çok soğuk, parçalı bulutlu ve kar yağışlı, yazlar sıcak, az bulutlu, açık ve yağışsız geçer. Özellikle sert geçen kışlar evsel ısınma ihtiyacının artması nedeni ile mevsimsel hava kirliliği sorunlarının yaşanmasında önemli rol oynamaktadır Diğer illerde olduğu gibi Eskişehir için de düzenli karışma yüksekliği hesapları mevcut değildir. Ancak Eskişehir ve İskenderun da Temiz Hava İçin El Ele projesi kapsamında kampanya bazında karışma yükseklikleri hesaplanarak, kirletici parametrelerle ilişkisi incelenmiştir. Bu sonuçlara göre, bekleneceği gibi, kış aylarındaki karışma yükseklikleri genelde yaz aylarındakilere göre daha düşük olmakla birlikte, kış-yaz farkı beklenenden daha az çıkmıştır. Ayrıca kış aylarında, gece karışma yüksekliklerinin bazen gündüz karışma yüksekliklerinden fazla olduğu görülmüştür ki, bu teorik olarak çoğunlukla beklenebilecek durumdan farklıdır. Bunun nedeninin, gecelerin çoğunlukla gökyüzünün bulutla kaplı olması olduğu düşünülebilir. Bulut örtüsü, aşırı kararlı koşulları engelleyen bir etkendir. Kış aylarında gecelerin bulutlu olması Eskişehir deki hava kalitesi açısından kısmen de olsa olumlu bir durum yaratmaktadır. Aynı nedenlerle karışma yüksekliği ile kirlilik arasındaki ilişki beklendiği kadar fazla gözlemlenmemektedir (Örneğin, aynı çalışmanın yürütüldüğü İskenderun da karışma yüksekliği ile kirleticilerin derişimleri arasında çok daha belirgin bir ilişki bulunmuştur). Ancak yine de kışın karışma yüksekliklerinin Eskişehir de sık sık 1000 metrenin altına düştüğü görüldüğünden, bunun kirliliğin yoğunlaşmasına etki ettiği muhakkaktır. Ancak kirleticilerin gecegündüz farklarını ya da farklı günlerdeki derişimlerini belirleyen öncelikli etkenler arasında karışma yüksekliğinin gelmediği, en azından projedeki kampanya dönemi için söylenebilir. Eskişehir de, uzun yıllar ortalamasına göre, kış ayları için (Kasım-Şubat) hakim rüzgar yönü Doğu, yaz ayları için (Mart-Ekim) için Batı dır. Rüzgarın esiş yönü meteorolojik koşulları belirleyen bir etkendir. Doğulu rüzgarların soğuk hava ile, batılı rüzgarların sıcak hava ile ilişkilendirmesi yapılabilir. Eskişehir de kış aylarındaki hakim rüzgar yönünün, meteorolojik koşullara olan etkisi dışında, kirletici derişimlerine belirgin bir etkisinin olmadığı söylenebilir. Eskişehir in 11 sf

doğusunda yer alan ve Eskişehir e taşınacak kadar önemli emisyon kaynakları bulunmamaktadır. Yaz aylarında ise hakim rüzgarlarının batılı olması, meteorolojiyi etkilemesinin yanında, kirletici seviyelerini başka şekilde de etkilemektedir. En önemli fotokimyasal kirletici sayılan ozon, yüksek sıcaklık ve kuvvetli güneş ışığı varlığında ortaya çıkmaktadır. Ozonun, diğer hava kirleticilerden önemli bir başka farkı ise, öncüllerinin emisyonunun gerçekleştiği bölgeden uzakta oluşmasıdır. Eskişehir in batı-kuzeybatısında önemli sanayi emisyon kaynakları bulunmaktadır. Yaz aylarında hakim rüzgar yönünün batılı olması ile bu emisyonlarının etkisinin Eskişehir e ulaşması beklenebilir. Eskişehir de yüzey ozonu ile ilgili gerçekleştirilen bir çalışmanın (Yay, 2006) bulguları Eskişehir de gözlenen ozon derişimlerinde, kentin batı ve kuzeybatısında bulunan kaynakların etkili olduğunu gösterir yöndedir. Eskişehir de ozondan kaynaklı bir sorunla karşılaşılması durumunda sorunun çözümünün yalnız Eskişehir de alınacak yerel önlemlerle çözülemeyeceği öngörülebilir. Nitekim Eskişehir in merkez dışındaki bölgelerinde ve kırsal kesimlerinde ozon seviyelerinin yüksek olabildiği bilinmektedir (Yay 2006). Bu düzeyler, çoğunlukla insan sağlığını ciddi şekilde etkileyecek değerlere ulaşmasa bile özellikle kırsal bölgelerdeki düzeylerin bitkilerin hassas olduğu ve olumsuz etkilenmeye başladığı sınır değerleri (AOT40 ile ifade edilen maruz kalma değerlerine göre) aştığı görülmektedir. Ozon kirliliğinin insan sağlığı açısından sorun olup olmadığını ölçümlerle izlemeye devam etmek gerekmektedir ancak bitkiler (dolayısıyla tarımsal ürünler ve ormanlar) açısından sorunun bugün itibariyle yaşanmaya başladığı söylenebilir. 2004-2008 yılları arasında ortalama rüzgar hızı 3 m/s dir. Eskişehir de baharın ilk aylarında kuzeybatı, baharın sonunda ise güneybatı, batı ve kuzeybatı rüzgarları görülür. Eylül sonundan itibaren doğu, kuzeydoğu ve güneydoğu rüzgarları ortaya çıkar. 2004-2008 yılları arasında ortalama yerel basınç 925 mbar ve ortalama bağıl nem %57 dir. Çizelge 2.1 de Eskişehir ilinin genel iklim özellikleri özetlenmektedir. 2.4. Nüfus Eskişehir ili, toplam il nüfusu itibariyle Türkiye de 31. sırada yer almasına rağmen, il merkezi nüfusu dikkate alındığında sıralamada 10. sıraya yükselmektedir. Kırsal nüfusun en düşük olduğu iller sıralamasında, İstanbul ve Ankara nın ardından 3. sırada yer alan Eskişehir de, nüfusunun büyük bir bölümü kent merkezinde yoğunlaşmıştır. 12 sf

Çizelge 2.1. Eskişehir ilinin iklim özellikleri Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ort. Sıc., C * -2 1 5 10 15 19 21 21 17 12 7 2 Ort. Sıc., C *** -1.7 0.2 6.3 10.0 15.2 19.8 22.1 23.1 17.2 12.4 5.3 0.7 Ort. Yağış, Mm * 43 35 37 37 46 35 13 6 16 25 31 49 Ort. Yağış, Mm *** 39 15 24 27 31 26 6 5 41 20 44 28 Hakim rüz. yönü** E E W W W W W W W W E E Ort.rüz.hızı,m/s*** 2.88 2.88 3.38 3.13 3.08 3.3 3.50 3.50 2.90 2.20 2.75 2.68 En kuvvetli rüzgar yönü** SSW NW SSW W WNW NW NNW NNE SW SSW SW NW En kuvvetli rüzgar hızı, m/s ** 21.1 24.5 26.8 27.6 24.4 25.5 27.6 20.7 20.5 20.7 24.4 25.2 Bağıl nem ortalaması, (%) *** 73 67 58 55 51 46 42 44 51 63 68 72 Bağıl nem ortalaması, (%) * 62 78 71 64 84 60 55 66 60 58 76 82 Basınç., mbar 927 926 923 923 924 924 923 922 926 928 928 930 * 1929-1990 yılları ortalaması, ** 1949-1990 yılları ortalaması, *** 2004-2008 yılları ortalaması 2000 yılı sayım sonuçlarına göre, 706.000 kişi olan toplam il nüfusunun 2009 yılı Adrese Dayalı Kayıt Sistemi sonuçlarına göre 755.400 kişi olduğu ve ilin yıllık nüfus artış hızının binde 9,6 olduğu görülmektedir. Eskişehir ili nüfus artış hızı bakımından 14. sırada yer almaktadır. Diğer şehirlerden büyük oranda göç alan bir yerleşim bölgesi değildir. Uzun dönemli nüfus verileri incelendiğinde, ülkemizdeki diğer pek çok şehirde olduğu gibi, Eskişehir de de şehirleşme oranının Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren hızla arttığı, kent merkezinin özellikle kendi ilçelerinden ve civar şehirlerden göç aldığı görülmektedir. İlin şehir nüfusunda sürekli artış ve köy nüfusunda sürekli azalma nedeniyle ilk zamanlar daha yoğun olan köy yerleşimi 1965 sayımı sonuçlarına göre şehir nüfusu ile neredeyse eşit hale gelmiş, 1965 yılından sonra ise Ekişehir de nüfusun çoğunluğu il ve ilçe merkezlerinde yaşamaya başlamıştır. Sonraki yıllarda bu fark giderek açılmış ve Eskişehir tam bir kentli şehir haline gelmiştir (Şekil 2.3) (TÜİK). Şekil 2.3. Eskişehir il nüfusu 13 sf

1990 nüfus verilerine göre %74 olan şehir nüfusunun 2000 ve 2007 yıllarında sırasıyla %79 ve %86 olduğu görülmektedir. 2009 yılı verilerine göre toplam il nüfusunun %88 i (653.600 kişi) ilçe merkezlerinde (şehirlerde) ve geriye kalan yaklaşık %12 (yaklaşık 88.000 kişi) ise belde/köyler de yaşamaktadır. Günümüzde hala Eskişehir kırsalından kente göç görülmektedir, bunun bir yansıması olarak şehir nüfus artış hızı binde 15,41, köy nüfus artış hızı ise binde 9,52 dir. Kentsel alanı oluşturan Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerini içine alan Eskişehir Büyükşehir Belediyesine bağlı (yaklaşık 100 kilometrekarelik) kentsel alanda (bkz. Şekil 2.4) ise yaklaşık 600.000 kişi (tüm il nüfusunun yaklaşık %82 si) yaşamaktadır ve bu bölge oldukça yüksek nüfus yoğunluğuna sahiptir. Eskişehir merkez haricinde en büyük ilçe merkezleri sırasıyla yaklaşık 12.000 ve 11.000 nüfusa sahip olan Çifteler ve Sivrihisar ilçe merkezleridir. 2000 yılında yaklaşık 490.000 kişi olan kent nüfusunun 2009 da 600.000 kişi olması kentin nüfus artış hızının fazla olduğunu göstermektedir. Yapılan nüfus projeksiyonu tahminlerine göre, kentteki sanayi/ticaret/eğitim gibi dışarıdan göç çekebilecek faaliyetler ile ilgili koşulların değişmediği durumda, şu anda yaklaşık 600.000 olan kent merkezi nüfusunun 2015 ve 2020 yıllarında sırasıyla yaklaşık 680.000 ve 760.000 olması beklenmektedir. Eskişehir kentinde yaşayan halkın önemli bir kısmını öğrenciler ve gençler oluşturmaktadır. Anadolu ve Eskişehir Osmangazi Üniversitelerinde eğitimlerine devam eden 40.000 en fazla üniversite öğrencisi nedeniyle bir öğrenci kenti görünümünde olan Eskişehir kent merkezinde yaşayan neredeyse her on kişiden birisi üniversite öğrencisidir. Ayrıca, ilköğretim öğrencisi ve ortaöğretim öğrencisi sayıları sırası ile 83.000 ve 40.000 dir. Buna göre Eskişehir de yaklaşık 160.000 ilköğretimden üniversiteye 6-25 yaş arası öğrenci bulunmaktadır. Mücavir alan sınırları içindeki kentsel alandaki 66 mahalleyi kapsayan 100 km 2 lik alan için nüfus yoğunluğunun 385 kişi.km -2 (75.yıl) ile 46.000 kişi.km -2 (Mamure) arasında değiştiği görülmektedir. Nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu mahalleler: Mamure, Orta, Hacıseyit, Işıklar, Akçağlan, Yeni, Hacıalibey, Güllük, Cumhuriye, Hayriye, İhsaniye, Deliklitaş, Tunalı, Kurtuluş, Kırmızıtoprak, Akarbaşı, Ömerağa, Vişnelik, Bahçelievler, İstiklal, Gökmeydan, Arifiye, Eskibağlar, Alanönü, Yenibağlar, 14 sf

Şarkiye, Mustafa Kemal Paşa, Fatih, Huzur, Akcami, Yıldıztepe, Cunudiye, Göztepe, Yenidoğan, Kumlubel olarak belirlenmiştir. Kırmızı dikdörtgen içinde gösterilen yaklaşık 12 km 2 lik küçük alan nüfus yoğunluğunun 1 km 2 alan başına 20.000 kişiden daha fazla olduğu ve içinde yaklaşık 245.000 kişinin yaşadığı ve çarşı olarak adlandırılan ticari faaliyetlerinde yürütüldüğü alanı kapsayan bir bölgedir. Eskişehir halkının yaklaşık yarısı 3x4 km lik bir alan içinde yaşamaktadır ve hergün binlerce kişi alışveriş yapmak, çalışmak ve banka veya diğer kamu kurumlarındaki işlerini halletmek için bu alanı ziyaret etmektedir. Kentin trafiğinin de bu alanda yoğun olduğu ve kent trafiğini taşıyan ana caddelerin çoğunun bu dikdörtgen içinde olduğu düşünülürse bu alan hava kirliliği açısından kritik öneme sahiptir. Eskişehir de hane sayısı 220.000 adet olarak verilmektedir. Bu durumda, konut başına ortalama 2.7 kişi düşmektedir. Şekil 2.4. Eskişehir kent merkezinin coğrafi konumu 2.5. Sanayi Eskişehir ekonomik ve sosyal gelişmişlik ölçeğinde 81 il arasında 6. sırada yer almaktadır. İl ekonomisinde sektörlerin payına bakıldığında, %61 ile hizmetler sektörü ilk sırada yer alırken, bunu %28 ile sanayi sektörü ve %11 ile tarım sektörü izlemektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında ilin kalkınmasında devlet işletmeleri ve 15 sf

kamu yatırımları büyük rol oynamıştır. 1894 yılında temeli atılan bugünkü adıyla Tülomsaş Fabrikası bir kamu kuruluşu olup, onu Şeker Fabrikası (1933) ve Sümerbank Dokuma Fabrikası (1956) izlemiştir. Bu fabrikalar Bölge Sanayiinin gelişmesi ve dolayısıyla ekonominin canlanmasını sağlamıştır. Ülkemizin dizel lokomotif motoru üreten tek fabrikası Tülomsaş ve Eskişehir Şeker fabrikası bulundukları konumda üretimlerine halen devam etmektedir, fakat bu işletmeler kentin zamanla büyümesi sonucu yerleşim alanı içinde kalmışlardır. Günümüzde ise, ildeki sanayi yatırımlarının büyük bölümü 1975 yılında kurulan ve kent merkezine yaklaşık 10 km mesafade kentin güney doğu kısmında bulunan Eskişehir Organize Sanayi Bölgesinde (EOSB) yer almaktadır. 1990 sonrasında Paşabahçe Şişe Cam Sanayi, Yaşar Holding, Toprak Holding, Kılıçoğlu Kiremit gibi büyük ölçekli yatırımcılar EOSB de yatırım yapmışlardır. Ülkemizin en yüksek kapasiteli buzdolabı (ARÇELİK) ve kompresör fabrikası da EOSB de bulunmaktadır. Günümüzde, EOSB 32 milyon m² lik alanı ile ülkemizin en büyük ve doğal gaz kullanan ilk Sanayi Bölgesi durumundadır. EOSB Müdürlüğü nden alınan bilgilere göre, 2009 yılı itibariyle OSB nde 389 firma faaliyet halinde, 75 firma inşaat halinde ve 44 kuruluş ise proje aşamasındadır. Başlıca üretim sektörleri arasında makine imalat ve metal eşya sanayii, gıda sanayii, hazır giyim sanayii, taş ve toprağa dayalı sanayi içinde yer alan refrakter, tuğla, seramik, fayans, alçı, çimentodan üretilmiş prefabrik yapı elemanları üreticileri bulunmaktadır (Bkz. Şekil 2.5). Ülkemizin tek uçak motor fabrikası TUSAŞ da Eskisehir de kent merkezine birkaç kilometre yakında bulunmaktadır. Ayrıca, EOSB nin dışında Bursa yolu üzerinde Baksan küçük sanayi sitesinde, Muttalip bölgesinde ve organize sanayi bölgesi karsısındaki (EMKO, Teksan, Oto Galericileri) sitelerinde küçük ve orta boy işletmeler yer almaktadır. Baksan küçük sanayi sitesi yaklaşık 700 işyerinden oluşmakta ve 5000 civarında çalışana sahiptir. EMKO mobilyacılar küçük sanayi sitesi ise 450 civarında işyerinden oluşmakta ve 3500 civarında çalışanı bulunmaktadır. 16 sf

90 80 78 85 İşletme Sayısı 70 60 50 40 30 20 10 0 1 7 17 Elektrik Meadencilik Tekstil, Santralı Dokuma ve Hazır Giyim Sanayii 27 Taş ve Toprağa Dayalı İmalat Sanayii 36 38 Orman Ürünleri, Kağıt ve Mobilya Sanayii Gıda Sanayii 42 Kimya, Kauçuk ve Plastik Sanayii Makine İmalat Sanayii Metal Ana ve Metal Eşya Sanayii Sektör Şekil 2.5. Eskişehir OSB deki faal firmaların sektörel dağılımı Eskişehir kenti haricindeki diğer ilçelerde ise henüz organize sanayi bölgesi bulunmamaktadır. Sivrihisar, Çifteler ve Beylikova ilçelerinde organize sanayi bölgelerinin kurulması için yer seçimi çalışmaları tamamlanmış ve diğer çalışmalar sürdürülmektedir. Sivrihisar küçük sanayi sitesi 125 civarında işyerinden oluşmakta ve 370 civarında çalışanı bulunmaktadır. Çifteler küçük sanayi sitesi ise yaklaşık 150 işyerinden oluşmakta ve 260 civarında çalışana sahiptir. Ayrıca, şehir merkezine yaklaşık 15 km uzaklıkta bir çimento fabrikası ve şehrin yakınındaki ilçelerde birçok seramik fabrikası (Yurtbay Seramik vd.) bulunmaktadır. Eskişehir ilinde emisyon izni olan tesis sayısına bakıldığında, A ve B Grubunda yer alan tesis sayılarının sırasıyla 26 ve 153 olduğu görülmektedir. İlde emisyon izni olmayan tesis bulunmamaktadır. 2.6.Yakıt kullanımı İl merkezinin zamanla büyüyüp gelişmesi sonucu yerleşim alanı içinde kalan büyük sanayi kuruluşları teknolojilerinin eski olması ve kullandıkları yakıt nedeniyle 1990 lı yılların başlarında hava kirliliğinin artmasına sebep olmuştur. Bu nedenle Mahalli Çevre Kurulunun 02.12.1994 tarih ve 10 nolu kararı ile 11 büyük kuruluşa doğalgaza geçme zorunluluğu getirilmiştir. Böylece, Eskişehir ilinde doğalgaz kullanımına 1995 yılından sonra geçilmeye başlanmıştır. Konutlarda doğalgaz 17 sf

kullanımı ise 1997 yılında başlamış ve hızlı bir şekilde yaygınlaşmıştır. Konutlarda doğalgaz kullanımına başlanmasından sadece 6 yıl sonra (2002 yılı itibariyle) kent nüfusunun yaklaşık yarısı (%48 i) doğalgaz ile ısınır hale gelmiştir. 15.06.2005 tarih ve 03 sayılı Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile doğalgaz projesi tamamlanmış bölgelerdeki işyeri, site ve konutlara doğalgaz kullanımına geçilmesi aksi takdirde cezai işlem yapılması kararı verilmiştir. 2008 yılı sonu itibarı ile il genelinde toplam doğalgaz kullanımı 500 milyon m 3 e ulaşmıştır ve halkın yaklaşık ¾ ü doğalgaz ile ısınır hale gelmiştir. Bu kullanımın 2/3 ü konutlarda ve 1/3 lük kısmı ise resmi daireler, ticarethaneler ve sanayi kuruluşları gibi diğer kurumlarda gerçekleşmiştir. Sanayi kuruluşlarının tamamına yakın bir kısmında ise doğalgaz kullanılmaktadır. EOSB nin 2009 yılı doğalgaz kullanımı 187 milyon m 3 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2.6 da EOSB de kullanılan yıllık doğalgaz miktarları verilmektedir. ESGAZ dan alınan 2008 yılına ait verilere göre, Eskişehir deki toplam konut sayısı yaklaşık 185.000 olarak verilmektedir ve bunların 137.000 i (%74 ü) doğalgaz abonesidir. Geriye kalan 48.000 konut ise ısınmak için kömür (ithal kömür veya linyit) kullanmaktadır. Kişi başına düşen yıllık ortalama doğalgaz kullanımı 400 m 3 /kişi-yıl olarak hesaplanmıştır. Kullanılan doğalgazın ısıl değeri 8.250kcal/Nm 3 olarak kabul edilerek, kişi başına harcanan yakıt enerjisi de ortalama 3.300.000 kcal/kişi-yıl olarak hesaplanmıştır. Doğalgaz (milyon m 3 /yıl) 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Yıl Meskenler EOSB Sanayi (diğer) Resmi daireler Ticarethaneler Hayır kurumu Toplam Şekil 2.6. Eskişehir de 2004-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı 18 sf

Doğalgaz (milyon m 3 /yıl) 300 250 200 150 100 50 0 2,5 8,610,3 11 14,426,5 1991 1992 1993 1994 1995 1996 63 67 1997 1998 189189 183 168 1999 2000 Yıl 2001 2002 257254251 233 227229 2003 2004 2005 2006 2007 2008 187 2009 Şekil 2.7. Eskişehir OSB de 1991-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı (Eskişehir 2009 il çevre durum raporu) Eskişehir ilinde evsel ısınma amaçlı olarak kullanılan doğalgazdan sonraki ikinci yakıt kömürdür. Konutlarda fuel-oil, LPG gibi diğer yakıtların kullanımı ise ihmal edilebilecek düzeydedir. Evsel ısınma amaçlı olarak Sibirya ve Güney Afrika kökenli ithal kömür ve Soma linyiti olmak üzere iki cins kömür kullanılmaktadır. İthal linyit ithalatçı firmalardan temin edilmektedir. İlimizde evsel ısınma amaçlı yakacak olarak kullanılan kömür miktarları ile ilgili güvenilir kayıtlara ulaşılması mümkün olamamıştır. Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü nden elde edilen bilgiler ve ısıl değer hesaplamaları ışığında, 2009 yılında kent genelinde ısınma amaçlı yaklaşık 100.000 ton kömür tüketildiği tahmin edilmektedir. 2.7.Motorlu taşıtlar ve trafik yoğunluğu Eskişehir, topoğrafyasının fazla engebeli olmaması, nüfusun ve sanayi tesislerinin fazlalığı nedeniyle trafiğin nispeten yoğun olduğu bir ildir. İl merkezinde 120.000 i geçen araç sayısı sebebiyle motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliğinin genel hava kalitesine büyük etkisi vardır. Eskişehir Emniyet Müdürlüğü, Trafik Şube Müdürlüğü nden alınan verilere göre 2008 yılı Aralık ayı sonu itibariyle ildeki otomobillerin %93 ü merkez ilçede kayıtlıdır. Genel olarak, resmi kayıtlara göre Eskişehir İli ndeki araçların yaklaşık %90 ı merkez ilçede bulunmaktadır. TÜİK verilerine göre, 1994 yılında il geneline 40.000 civarına olan otomobil sayısı son 15 yıl içinde iki kat artarak 90.000 i geçmiştir. Otomobillerden sonra en yaygın kullanılan araçlar motorsikletler ve kamyonetlerdir. Her yıl trafiğe çıkan araç sayısında ortalama %4,6 gibi önemli bir artış gözlenmektedir. 19 sf

100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet 20000 10000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Şekil 2.8. Eskişehir il geneli için türlerine göre motorlu araç sayıları Eskişehir de, motorlu kara taşıtlarından kaynaklanan egzoz emisyonlarının kontrolü amacıyla egzoz gazı emisyon ölçüm yetki belgesi verilen yetkili servisler bulunmakta olup, araç sahiplerinin egzoz emisyon ölçüm istasyonlarına erişiminde sorun yaşanmamaktadır. Yetkili istasyonlarda yapılan egzoz emisyon ölçümleri yapılan araç sayısı, trafiğe kayıtlı araç sayısının %62 sidir. Kent içi taşımacılıkta belediye ve halk otobüsleri, minibüsler, taksi dolmuş ve servis araçları kullanılmaktadır. 2008 yılı verilerine göre, Eskişehir de günlük toplam yolculuk sayısı 656.000 olarak verilmektedir. Büyükşehir belediyesinin verilerine göre, günlük yolculukların %50 si (330.200) motorlu araçlarla, %48,2 si (315.900) yaya olarak ve geriye kalan %1,8 i de (9.900) bisiklet ile gerçekleştirilmektedir. Yolculukların amaçlarına göre dağılımına bakıldığında ise, toplam yolculukların %60 ından fazlasının iş ve okullara yapılan yolculuklar olduğu anlaşılmaktadır. Eskişehir Hafif Raylı Sistem (ESTRAM): 2004 Yılı Uluslararası Taşımacılıkta yılın Hafif Raylı Sistem ödülünü kazanan Estram, 24 Aralık 2004 tarihinden itibaren işletime açılarak, Eskişehirlilerin hizmetine sunulmuştur. Sistem, OTOGAR-SSK hattı ve OSMANGAZI-OPERA hattı olmak üzere, iki hatta 23 araçla çalışmakta olup hat uzunluğu 19 km'dir. ESTRAM Hattı toplam 26 duraktan oluşmaktadır (Bkz. Şekil 2.8). 18 tramvay ile başlanmış, sonradan 5 tramvay daha ulaşım sistemine dahil edilmiştir. Tramvay iki üniversiteyi, otogarı ve iki büyük hastaneyi birbirine 20 sf

bağlamaktadır. Günlük taşınan yolcu sayısı 70.000-80.000 kişi arasındadır. Bir kişi ortalama 2,3 km yol gitmektedir (2,3 km/pass) HRS hatları ile mevcut sistemin genişletilmesi planlanmaktadır. Estram hatlarına ek olarak Batıkent, Çamlıca, Yenikent, Çankaya, Ihlamurkent, Emek ve 71 Evleri kapsayan yeni hatların olurluluk raporları ve etüd projeleri de hazırlanmıştır (Eskişehir Büyükşehir Belediyesi). Şekil 2.9. Eskişehir tramvay sistemi güzergahı (Kaynak: http://www.estram.com.tr/) Halk Otobüsü: 115 adet Özel Halk Otobüsü, 31 adet Esulaş ve 44 adet Belediye otobüsü ile 73 hatta, 1108 durakta hizmet verilmektedir. Ayrıca 5.216 sayılı yasa gereği 71 adet mahalle statüsüne dönüşen köylerden 51 adetine Belediye otobüsleri ile toplu taşıma hizmeti götürülmektedir. Özel Halk Otobüsleri, Avrupa standartlarında (çevre dostu) motor ve egzoz sistemine sahip, en fazla 5 (beş) yaşında çağdaş araçlarla değiştirilerek, toplu taşıma izin belgeleri yenilenmiştir. İlimizde 2008 yılında Büyükşehir Belediyesi tarafından 190 adet otobüs hizmet vermiş olup, her bir otobüs 80 kişiliktir. 2009 yılı içerisinde halk otobüsleri ile günde yaklaşık 85.000-90.000 yolcu taşındığı düşünülmektedir (Eskişehir 2008 il çevre durum raporu). 21 sf

Şekil 2.10. Eskişehir tramvay + belediye-halk otobüsleri güzergahı Şekil 2.11. Eskişehir minibüs ve taksi dolmuş güzergahları 22 sf

Minibüs: Özel kişiler tarafından 20 hatta işletilen 211 adet minibüs bulunmaktadır. Minibüsler ile taşınan günlük ortalama yolcu sayısı yaklaşık 60.000 kişidir. Taksi Dolmuş: Kentte Ruhsatlı 168 adet taksi dolmuş bulunmaktadır. Araç başına günde ortalama yolcu sayısı 750 kişi taşıdıkları tahmin edilmekte olup, günlük toplam yolcu sayısı 12.500 kişidir. Ticari Taksi: Özel kişiler tarafından, 23 adet sabit taksi durağında 500 adet ticari taksi çalışmaktadır. Servis Araçları: Kent Merkezindeki okullara öğrenci taşıyan servis araç sayısı 409 adet, Organize Sanayi Bölgesindeki çalışanları taşıyan servis araç sayısı da 655 adettir. Buna göre toplam 1064 adet servis aracı ile toplu taşıma yapılmaktadır. Eskişehir karayollarının geçiş noktası konumundadır ve kentin içinden geçen çevre yolu da yoğun trafiğe sahiptir. Otoparklar: Ulaştırma ana planında, kentin merkez bölgesi dışında ve hafif raylı sistem durakları ile ilişkili olacak biçimde, belirli sayıda otopark kapasitelerinin yaratılması ve özel otomobil sahiplerinin buralarda yapacağı aktarmalarla toplu taşıma araçlarına kaydırılması (park and ride uygulaması) önerilmektedir. Taşıtlara Ulaşım Koordinasyon Merkezi Genel Kurulunca; Sirkülasyonun yoğun olduğu cadde ve sokakların yanı sıra tüm raylı sistem güzergahı boyunca, durma ve park etme yasağı kararı alınmıştır. Büyükşehir Belediyesi - İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı tarafından kent merkezindeki otopark alanları ile ilgili kamulaştırma çalışmaları devam etmektedir. 23 sf

3. HAVA KİRLİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE UZUN DÖNEMLİ EĞİLİMLER 3.1. Eskişehir de bazı hava kirleticilerinin seviyeleri ve geçmişteki durum Bölgedeki karasal iklim koşulları nedeniyle sert geçen kış aylarında ısınma ihtiyacından kaynaklanan yakıt kullanımı nedeniyle mevsimsel bir hava kirliliği sorununun yaşandığını tahmin etmek zor değildir. 1980 li yıllara dek ne Türkiye de ne de Eskişehir de hava kalitesi yönetimi adına planlı işler yapıldığını söylemek pek mümkün değildir. Hava kalitesinin planlı olarak izlenmesinin önünü açan, 2 Kasım 1986 da yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (HKKY) olmuştur. Bu yönetmeliğin yürürlüğe girmesi ile çok sayıda hava kirletici bileşen için sınır değerler tanımlanmış ve teknik ve ekonomik nedenlerle en önemli görünen kirleticilerin öncelikli olarak izlenmesine karar verilmiştir. Kükürt dioksit ve partikül madde (duman) emisyonlarına neden olan kükürt ve kül oranı yüksek kalitesiz linyitler Türkiye de yaygın olarak kullanıldığından ve her iki kirleticinin de sağlık üzerinde, özellikle solunum yolları üzerinde, önemli olumsuz etkileri bilindiğinden, Türkiye deki ulusal hava kalitesi ölçüm ağı bu iki kirleticiyi ölçmek ve izlemek üzere kurulmuştur. Eskişehir kent merkezinde de ulusal ölçüm ağı oluşturma çalışmaları kapsamında hava kirliliği seviyesinin tespiti amacıyla 1986 yılında duman ve SO 2 ölçümlerine başlanmıştır. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin yürürlüğe girdiği 1986 yılında hava kalitesi izleme ağını kurma, işletme, ölçümleri gerçekleştirme ve raporları hazırlama görevi Sağlık Bakanlığı na, izleme çalışmalarının yerel etkinliklerini yerine getirme görevi Sağlık Bakanlığı nın taşra teşkilatları olan İl Sağlık Müdürlüklerine verilmiştir. Bu kapsamda 1986 yılından itibaren 2008 yılının ortasına kadar Eskişehir İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yaz aylarında tek kış aylarında ise kentin iki noktasında 24 saat esasına göre SO 2 (asidimetrik yöntem) ve duman (refraktometrik yöntem) örnekleme ve ölçüm çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Ölçüm noktalarından birincisi İl Sağlık Müdürlüğü, ikincisi ise 2005 yılına kadar Sağlık Meslek Lisesinde, 2005 yılından sonra ise Doktorlar Caddesine taşınmıştır. Birbirine uzaklığı yaklaşık 2 km kadar olan iki noktadaki duman ve SO 2 derişim değerleri arasında %10-15 arasında fark görülmektedir. 24 sf