YENİSEY-KIRGIZİSTAN YAZITLARININ LİDER ÖZELLİKLERİ VE LİDERLİK TARZLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

YENİSEY-KIRGIZİSTAN YAZITLARININ LİDER ÖZELLİKLERİ VE LİDERLİK TARZLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Altan AYAN * Öz Çalışmada öncelikle lider özellikleri ve lider davranış biçimleri açıklanmıştır. Bu kapsamda liderlikte özellikler kuramı ve liderlik tarzları ifade edilmiştir. Daha sonra Yenisey-Kırgızistan yazıtları ifade edilmiştir. Bunun sonrasında Yenisey-Kırgızistan yazıtları lider özellikleri ve liderlik tarzları açısından incelenmiştir. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarındaki metinlerden yararlanılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Sonuç olarak Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında öne çıkan lider özellikleri kahramanlık, güç, kudret, erdem, kuvvet, bilgelik ve iyi olmaktır. Ayrıca yazıtlarda belirtilen dönemin yöneticilerinin stratejik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı sergiledikleri ifade edilmiştir. Çok eski tarihi olan Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında lider nitelikleri ve anlayışları ortaya konulmuştur. Nihayetinde yazıtların bulunduğu dönemdeki yöneticilerin lider özellikleri ve temel liderlik paradigmaları ifade edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Liderlik, Lider, Lider Özellikleri, Liderlik Tarzları, Yenisey-Kırgızistan Yazıtları AN INVESTIGATION OF THE YENISEI-KYRGYZSTAN INSCRIPTIONS IN TERMS OF LEADER TRAITS AND LEADERSHIP STYLES Abstract In this study, leadership characteristics and leader behaviors are explained firstly. In this aspect, the traits theory of leadership and leadership styles are expressed. And then, Yenisei-Kyrgyzstan inscriptions are explained. Following this, Yenisei-Kyrgyzstan inscriptions are analyzed in terms of leadership characteristics and leadership styles. Assessments are carried out according to the text of Yenisei-Kyrgyzstan inscriptions. As a result, main leader characteristics of Yenisei-Kyrgyzstan inscriptions are heroism, strength, power, virtue, dynamism, wisdom, and well being. In addition, it is shown that the administrators of the time demonstrated strategic leadership style, visionary leadership style, and authoritarian leadership style. Leadership properties and perceptivities of Yenisei-Kyrgyzstan Inscriptions, which are dated very old in history, are explained. Finally, the leadership characteristics and the foundational leadership paradigms of administrators are expressed during the period of these inscriptions. Key Words: Leadership, Leader, Leader Traits, Leadership Styles, Yenisei-Kyrgyzstan Inscriptions 1.GİRİŞ Yenisey-Kırgızistan yazıtları Türk yönetim tarihi için önemli belgelerdir. Yenisey- Kırgızistan yazıtları sayesinde Türk yönetim ve liderlik anlayışlarının temellerine ilişkin fikir edinilebilir. Bu yazıtlar sayesinde dönemin yöneticilerinin temel liderlik paradigmaları ortaya konulabilir. Çalışmada Yenisey-Kırgızistan yazıtları lider nitelikleri ve lider davranış tarzları açısından ele alınmıştır. Yenisey-Kırgızistan yazıtları dönemin yönetici kademesinin kaygıları, yaşamlarına ilişkin bilgiler sunan (Roux, 2006) ve bu bölgelerdeki toplulukların başındaki yöneticiler adına yaptırılan belgelerdir (Sümer, 1999: 95). Bu kapsamda Yenisey- Kırgızistan yazıtlarının dönemin yöneticileri ve yöneticilerinin liderlik anlayışlarına ilişkin * Yrd. Doç. Dr. Trakya Üniversitesi, Uzunköprü Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü, altanayanayan@gmail.com 970

bilgiler sunduğu söylenebilir. Türk yönetim tarihinin en eski temellerine ilişkin bilgiler bu yazıtların incelenmesi ile ortaya çıkarılabilir. Bu yazıtların dönemin yöneticileri adına yaptırılması, bulundukları dönemde bir yönetim yapısının ve yönetsel düzenin mevcut olduğunu göstermektedir. Bu açıdan belirtilen yazıtlardaki lider özellikleri ve liderlik davranışlarının araştırılmasının önemi ortaya çıkmaktadır. 2. LİDER ÖZELLİKLERİ VE DAVRANIŞ BİÇİMLERİ 2.1. Liderlikte Özellikler Kuramı Liderlik, örgütsel davranış ve çeşitli sosyal bilimler alanlarında en fazla araştırılan konulardan biridir. Bunun sonucu olarak liderlik kavramına ilişkin çok sayıda farklı tanım yapılmaktadır (Sinha, 2008: 242). Liderlik, başkalarının hareketlerini etkileme ve yönlendirme gücüne sahip olma ve bunu uygulayabilmektir (Varoğlu ve Sığrı, 2008: 114). Lider izleyicilerini amaçlara yönelten kişi olarak tanımlanabilir. Ayrıca lider, davranışlara yön veren kişidir (Özen Kutanis, 2006: 124). Liderlik süreci lider, izleyiciler ve koşullar arasında meydana gelen ilişkilerden oluşan kompleks bir bütündür. Liderlikte özellikler kuramı bu süreçte lider değişkenini temel almaktadır. Bu kurama göre liderler fiziksel ve kişilik özellikleri itibarıyla izleyicilerinden farklılık gösterir. Bilgi, dürüstlük, samimiyet, kararlılık, doğruluk, başarı gibi unsurlar lider özellikleri arasındadır (Koçel, 2010: 575-576). Liderlikte özellikler kuramı, liderin özelliklerini esas almaktadır. Özellikler kuramı ile ilgili gerçekleştirilen ilk çalışmaların büyük bir bölümü, liderleri lider olmayanlarla kıyaslayıp fiziksel nitelik, kişilik ve beceri olarak hangi farklılıkları olduğunu incelemiştir. Ayrıca bu konuda kişilik özelliklerini içeren çalışmalara ek olarak psikolojik özellikleri de araştıran çalışmalar da yapılmıştır (Şahin, 2012: 144-145). Liderleri belirlemek için ele alınan bazı kişisel özellikler arasında boy gibi fiziksel unsurlar, dışadönüklük gibi kişilik özellikleri, zekâ ve akıcı konuşma gibi diğer özellikler yer almaktadır (Northouse, 2014: 7). Liderlik kavramı liderin özellikleri, izleyiciler ve ortam temelinde ele alınırsa özellikler kuramına göre liderin özellikleri birinci plandadır. Liderlikte özellikler kuramı liderin kişisel ve fiziksel özelliklerini belirlemeye odaklanmıştır. Bu kapsamda güçlülük, olgunluk ve yaş gibi fiziksel özellikler ile kendine güven, cesaret, risk alma ve güvenilir olma gibi kişisel özellikler ele alınmaktadır (Eren, 2008: 437). Liderlikte özellikler kuramına göre lideri lider yapan özellikler bilimsel çalışmalarla incelenmiştir. Özellikler kuramı yaş, boy, zekâ seviyesi, başarı ve yargılama yeteneği gibi unsurlara odaklanmıştır (Can, Aşan ve Aydın, 2006: 297). Liderlikte özellikler yaklaşımı liderin etkinliğini tahmin etmek için kullanılan bir modeldir. Bu yaklaşım dört önemli lider özelliği olarak zekâ, olgunluk-hoşgörülü olma, başarıyı sürdürme ve doğruluk gibi unsurlara odaklanmıştır (Hellriegel ve Slocum, 2011: 297). 2.2. Liderlik Tarzları Liderlik konusu ile ilgili araştırmalarda özelliklerden sonraki ikinci büyük eğilim lider davranışlarıdır. Burada odak noktası liderlerin kim olduğundan (özellikler), ne yaptıklarına (davranış tarzları) doğru değişmiştir. Başka bir deyişle liderin etkinliği sergilediği liderlik tarzına bağlıdır. Liderlikte özellikler kuramı kişilik özelliklerine odaklanırken, tarz 971

yaklaşımları liderliğin öğrenilebilir bir unsur olduğunu ele almıştır. Tarz yaklaşımında kişiler doğru olan liderlik tarzını keşfederse buna göre eğitilebilir ve daha iyi bir lider olabilir (Anderson vd., 2009: 197). Liderlik tarzları ya da liderin davranış biçimleri çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Otoriter liderlik tarzında tüm yönetim yetkisi liderdedir. Otoriter liderler izleyicilerini emir ve eleştiri ile yönlendirir. Otoriter liderlerin hızlı kararlar alabilmek gibi olumlu yönleri olmasının yanında, bencil davranışlar göstermek gibi olumsuz tarafları da vardır (Saruhan ve Yıldız, 2009: 247). Dönüştürücü liderlik tarzı, örgütte bir görev bilinci oluşturan, problemleri çözmenin yanında yeni yollar bulmaya cesaretlendiren ve örgütteki kişiler için öğrenmeyi arttıran yapıdadır. Dönüştürücü liderlik tarzı esasen değişim, yenilik ve gelişme amacı taşır. Bu kapsamda dönüştürücü liderler örgütsel amaçları kendi kişisel beklentilerinin önüne koyar ve örgütsel açıdan değişimi hedefler (Taşkıran, 2011: 51-52). Karizmatik liderlik modelleri, yönettikleri gruplarda çok güçlü ve sıra dışı etki bırakan liderleri ele alır (Ertürk, 2010: 277). Karizmatik liderler çoğunlukla örgütlerin geçiş dönemleri ve stresli zamanlarında ortaya çıkar. Araştırmalar karizmanın niteliksel ve gözlenebilir bir durum olduğu ve liderin davranışlarından ortaya çıktığını ifade etmiştir (Zel, 2006: 187). Demokratik liderler örgütteki üyelerden öneriler gelmesini teşvik eder, planları onlarla beraber tartışırlar ve sıradan bir üye gibi davranırlar. Serbestiyetçi başka bir deyişle laissez-faire liderler çalışma grubunu kendi haline bırakan ve çoğunlukla en alt seviyede onlara etki eden kişilerdir (Hogg ve Vaughan, 2007: 349). Laissez-faire liderlik tarzına göre lider karar almaktan kaçınarak düşük tatmin ve düşük performansa yol açar (Gomez-Mejia ve Balkin, 2012: 354). Liderlerin stratejilerin oluşturulması ve meydana getirilmesinde olduğu kadar uygulanmasında da çok önemli bir rolü vardır (Eren, 2013: 461). Stratejik liderler, stratejilerin başarıya ulaşmasında önemli kişilerdir. Etkili stratejik liderler beraber çalıştıkları kişilerin düşünce ve davranışlarını anlamlı bir şekilde etkilerler. Etkili bir stratejik lider, esnek olabilmeli, belirsizliklerle mücadele edebilmeli, kendi yeteneklerini devamlı geliştirmeli ve çevresel şartlara uygun cesur kararlar alabilmelidir. Stratejik liderlerin en belirgin rolü organizasyonun yaşamını ve rekabet üstünlüğünü devam ettirebilmesi ile ilgilidir (Ülgen ve Mirze, 2007: 374-375). Stratejik liderlik öncelikle bir örgütün üst kademe yöneticileri ya da gruplarıyla ilgili bir kavramdır. Yani stratejik karar verici konumundaki yöneticilerle ilgilidir. Bu açıdan bir örgütün üst kademe yöneticileri, işletme yöneticileri, üst yönetim takımları ve yönetim kurulları stratejik lider olarak görülebilir (Okumuş, Koyuncu ve Günlü, 2014: 255). Vizyoner liderler, gelecekteki net ve zorlu bir duruma ulaştıran ve bunun başarıyla gerçekleşmesi için gerekli faaliyetleri anlayan kişilerdir. Sadece arzu edilen geleceğe ilişkin bir vizyon sahibi olmak yeterli değildir. Vizyonlarına ulaşabilmede tam olarak büyük liderler çok iyi çalışırlar (Schermerhorn, 2010: 235). Vizyoner liderlerin nitelikleri hayal gücü, işe adanma ve somut sonuçlar alma olarak sıralanabilir. Vizyoner liderler sonuç itibarıyla performansı arttıran, bireylerin somut sonuçlarını ödüllendiren ve yüksek kişisel tatmin sağlayan kişilerdir (Mullins, 2010: 392). Vizyoner liderler, izleyicileri için geleceğe yönelimi net bir hale getirir, misyon ve hedefler için bir çerçeve oluşturur, iletişimi ve katılımı destekler. Bu nedenle izleyicilerine esin kaynağı olur (Güney, 2011: 357). Etik, neyin doğru veya yanlış olduğu konusunda kişinin davranışlarını yöneten ahlaki ilke ve değer kodlarıdır. Günümüz dünyasında etkili olan liderler etik liderlerdir. Etik liderler izleyicilerine, müşterilere ve başkalarına karşı dürüst davranırlar (Daft, 2008: 40-41). Etik liderler etik 972

ilkeler çerçevesinde hareket ederler. Etik liderler yönetim düşünceleri itibarıyla etik değerlere odaklanarak faaliyetlerini sürdürürler (Bellingham, 2003). 3.YENİSEY-KIRGIZİSTAN YAZITLARI Yenisey yazıtları, yenisey nehri civarında bulunduğu için bu isimle bilinmektedir. Bu yazıtların tarihi Orhun yazıtlarından daha eski olduğu söylenebilir (Orkun, 2011: 415). Yenisey yazıtları Uybat, Uyug, Tuba, Oznaçennaya, Altın-Köl, Oya, Begre, Barık, Ak-Yüs, Kara-Yüs,, Elegest, Tuva vb. gibidir (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013; Orkun, 2011). Kırgızistan da bulunan yazıtlar ise Talas, Isık-Göl ve Koçkor bölgelerinde bulunduklarından bu isimlerle sınıflandırılabilir (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013: 282). Talas bölgesinde bulunan yazıtlar çoğunlukla nehir yatağı taşları üzerinde iken, Koçkor ve Isık-Göl bölgelerindekilerin çoğu kaya yazıtıdır (Alimov, 2014: 9). Yenisey yazıtlarının önemli bir bölümü az satırlı metinlerden meydana gelmektedir. Yenisey yazıtları çoğunlukla duygusal cümleleri içermektedir. Bu yazıtlar dokunaklı yazılan duygusal metinlerdir (Aydın, 2013: 31). Yenisey vadisi sanatsal açıdan da çok eski bir kültüre sahip olan bir bölgedir. Kesin tarih belli olmamakla birlikte Yenisey yazıtlarının Orhun abidelerinin öncesine ait olduğu söylenebilir. Bu yazıtlar yönetici kademesinin kaygıları ve yaşamlarına ilişkin bilgiler sunar. Ayrıca ölen kişilerin yaşları da bu yazıtlarda belirtilmiştir (Roux, 2006: 204-206). 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren incelenen Yenisey yazıtlarının satır sayıları azdır ve düzensiz bir biçimde yazılmışlardır (Aydın, 2011: 391). Yenisey yazıtlarının büyük çoğunluğu Yenisey vadisinde bulunmuş ve günümüzde toplam sayısı 250 ye yaklaşmıştır (Aydın, 2012: 162). Yenisey yazıtları çoğunlukla birkaç satırlık kalıp sözcüklerden meydana gelmektedir. Bu yazıtların tamamına yakını ölen bir Türk beyinden sonra ve çoğunlukla onun sözcükleriyle yazılmıştır. Birkaç satırdan oluşan ve ölen kişinin eşine, hayata, çocuklarına ve ülkesine doyamadan ölmesini anlatan yazıtlardır (Şimşek, 2014: 30). Yenisey runik yazıtlarında dönemin ünlü kişilerinin biyografilerinin taşlara yazıldığı söylenebilir (Nurmatov, 2015: 261). Yenisey yazıtları çok sayıda kısa metinlerden meydana gelen, çok eski sayılan ve metinler arası boşluklar içerebilen mezar taşı yazıtlarıdır (Roux, 2008: 167). Yenisey yazıtlarının tamamı mezar kitabeleridir. Bu yazıtlar bu bölgelerdeki toplulukların başında bulunan beyler adına yaptırılmıştır. Bu yazıtların Tuva bölgesinde ve Yenisey havzasında olduğu bilinmektedir (Sümer, 1999: 95). Yenisey ve Tuva bölgesindeki yazıtlarda kişilerin güçlü yaşama arzusu belirgin bir biçimde görülmektedir (Roux, 2002: 263). Yenisey yazıtlarından bazıları birkaç satırdan oluşurken, bazıları ise (Elegest, Begre, Altın Köl gibi) daha uzun metinlerden meydana gelmektedir (Aksan, 2014: 30). Kırgızlar 558 yılında Göktürk devletine bağlanmışlar, daha sonra Uygurlara uzun süre bağlı kalmışlar ve 840 yılında bağımsızlıklarını elde etmişlerdir (Taşağıl, 2015: 221). Bu nedenle Türklerde 8. Yüzyıldan daha eskiye giden anlatım kalıpları ve biçimleri mevcuttur (Aksan, 2014: 31). 4. YENİSEY-KIRGIZİSTAN YAZITLARININ LİDER ÖZELLİKLERİ VE LİDERLİK TARZLARI AÇISINDAN İNCELENMESİ Çalışmada Yenisey-Kırgızistan yazıtları lider özellikleri ve liderlik tarzları açısından değerlendirilmiştir. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarındaki metinler lider özellikleri ve liderlik tarzları kapsamında ele alınmış ve analiz edilmiştir. 973

4.1. Yenisey-Kırgızistan Yazıtlarının Lider Özellikleri Açısından Değerlendirilmesi Yurdunun içinde güçlü ve kuvvetliydi. Kahramanlığı mevcuttu. Babası kahraman biriydi. Bilge annesine ve akrabalarına bağlandı. Kudretli beyi ve kudretli akrabalarından ayrıldı (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013: 28-57). İyi biri olduğundan ayrıldı. Çocukları, güçlü erkek çocuklardı. On yedi kahramanlığı mevcuttu. Ülkesine kahramanlık için buradan ayrıldı. Kahramandı ve güçlüydü. Kahramanlıklarına doymadı. Kahraman olursa millet de güçlü olur. Kahramanlık için doğmuş. Yiğitlik ve kahramanlık yapmış. Güçlü ve yiğitti. Güçlü olduğu için yaptırdı. Hanın erdemi vardı. Yiğit bir anlayışla söyledi. Erdem sahibi vatanına doymadı. Yiğit ve bilgeydi. Kudreti ile sınırı aldı. Yiğitliği var. Kahramanlığı için beş ülkeye gitti (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013). Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında lider özellikleri itibarıyla belirli kavramlar öne çıkmaktadır. Yazıtlarda lider özellikleri olarak güçlü, kuvvetli, kahraman, bilge, kudretli, iyi, yiğit, erdemli olmak gibi unsurlar kullanılmıştır. Bu kapsamda dönemin koşullarında güçlü olmak, kuvvetli olmak, kahraman olmak, bilge olmak, kudretli olmak, iyi biri olmak, yiğit olmak ve erdemli olmak gibi nitelikler lider özellikleri olarak değerlendirilebilir. Yazıtlarda en çok kahraman olmak, güçlü olmak ve kudretli olmaktan bahsedilmiştir. Bunlar yazıtlardaki temel lider özellikleri olarak öne çıkmaktadır. Yazıtlarda özellikle kahraman olmak ve güçlü olmak sık sık tekrarlanmaktadır. Meşhur arkadaşlarından ayrıldı. Erdemlilik için ayrıldı. Erlik erdemi için güç elde etti (Orkun, 2011: 450-483). Erdemi için vardı. İyi on bilge vardı. Kavmin iyi hanı vardı. Nüfuzlu eşinden ayrıldı. Erdemi için, şöhreti için. Erdemliğine doymadan ayrıldı. Kahramandı. Güçlüydü. Şöhret ve erdemi için. Küçük kardeşi ve büyük kardeşi nüfuzlu olduğundan yazıt taşı yaptırdı. Erdem için yerleşti. Erdem olursa kavim kuvvetlidir. Fazileti vardı. İyi arkadaşından ayrıldı. Nüfuzlu beyinden ve nüfuzlu arkadaşından ayrıldı. Ordusunun kudreti yedi bin kişiydi. Kahramanlığı için ve erdemi için yaptı. Hanınız yok oluyor kahramanlık ve şöhretiniz ayıplanır. Akrabası etkili biriydi (Orkun, 2011). Belirtildiği gibi erdemli, iyi, güçlü, kahraman, kuvvetli ve kudretli olmak gibi nitelikler yazıtlarda sık tekrarlanan lider özellikleri olarak öne çıkmaktadır. Bu lider özelliklerine ilave olarak meşhur, nüfuzlu, şöhretli, faziletli ve etkili gibi nitelikler de yazıtlarda yer almaktadır. Yazıtlarda, dönemin şartlarında meşhur olmak, nüfuzlu olmak, şöhretli olmak, faziletli olmak ve etkili olmak gibi lider özellikleri de ifade edilmektedir. Bu kapsamda lider özellikleri olarak birçok kavramın kullanıldığı söylenebilir. Ayrıca yazıtlarda dönemin koşullarında nüfuzlu olmak ve şöhretli olmak gibi unsurların sıklıkla tekrarlandığı ifade edilebilir. Sizlere cesur Oğul Çor halefi olmuş. Kahramanlık ismi bilgeydi. Kahramanlık ismi Adıg dır (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013: 289-311). Kişinin vefakâr arkadaşları vardı. Kişi vefakâr arkadaşlarından ayrılmış (Orkun, 2011: 326-328). Kıymetli akrabalarından ayrılmıştı. Maiyetinden ayrılmıştı, değerliydi. Arkasında kutlu erler kalmıştı. Kıymetli. Kıymetli olan Öz Öge. Saadetli oğulları ile beraber kaldı. Değerliniz Öz Ögedir. Kıymetli kendisidir. Değerli Eki Antaç orada kaldı. Kahramanlık ismi Adınç tır. (Alimov, 2014). Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında kahramanlık ve bilge gibi unsurların çok sık tekrarlandığı ifade edilmişti. Ayrıca yazıtlarda cesur, vefakâr, kıymetli, değerli, kutlu ve 974

saadetli gibi nitelikler lider özellikleri olarak değerlendirilebilir. Bu kapsamda Yenisey- Kırgızistan yazıtlarında cesur olmak, vefakâr olmak, kıymetli olmak, değerli olmak, kutlu olmak ve saadetli olmak gibi unsurlar liderlerin sahip olduğu özellikler olarak değerlendirilebilir. Genel olarak Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında kullanılan lider özellikleri olarak güçlü, kuvvetli, kahraman, bilge, kudretli, iyi, yiğit, erdemli, meşhur, nüfuzlu, şöhretli, faziletli, etkili, cesur, vefakâr, kıymetli, değerli, kutlu ve saadetli gibi unsurların kullanıldığı görülmektedir. Belirtilen bu unsurlar lider özellikleri kapsamında değerlendirilebilir. 4.2. Yenisey-Kırgızistan Yazıtlarının Liderlik Tarzları Açısından İncelenmesi Ülkesine düzen getirdi. Milletim çalışıp çabalayın, ülkeyi ve yasaları elinizden bırakmayın. Ülkesi için kazandı. Ülkesine faydalı işler yaptı ve ülkesini düzenledi. Ülkesini savundu. Ülkesi için dış düşmanla savaş yaptı. Yirmi yedi yaşındayken ülkesi için mücadelede bulundu. Ülkesi ve evi barkı için orduyla sefer düzenledi. Ülkesine faydalı oldu ve yurdunu düzene koydu (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013). Maiyetindekiler birliği için savaş yaptı. Ebedi ülke olmalı. (Alimov, 2014). Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında liderlerin ülkesine düzen getirmesi, ülkesine ve yasalarına sahip çıkması, ülkesi için faydalı işler gerçekleştirmesi, ülkesini savunması, düşmanlarla ülkesi için mücadele etmesi, ülkesinin ebedi olması isteğini vurgulaması gibi açıklamalar stratejik liderlik tarzı davranışları gösterildiğini düşündürmektedir. Bu kapsamda Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında ülkenin düzenine yönelik gerçekleştirilen faaliyetler ile bunu sağlamak için gösterilen çabalar stratejik liderlik olarak değerlendirilebilir. Yazıtlarda ülkesinin varlığını vurgulaması ve ülkesine sahip çıkma isteği stratejik liderlik tarzı davranışları olarak görülebilir. Akrabaları muktedir olduklarından bu ebedi taşı yaptırdılar. Kişinin ebedi taşı buradaydı. Kardeşi ve ağabeyi muktedir olduklarından ebedi taşı yaptırdı. Taşı buraya ebedi kalacak diye yaptırdı. Dünyadaki kahramanlığı çok olduğundan ebedi taşı yapıldı. Altı birleşik boy güçlü olduğundan övgü ve erdem taşını buraya yaptırdı. Sözlerini kayaya yazdı, bu sarp kaya yazıtına yazdı (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013). Yazıt taşı yaptırdı. Ülkesinde yazıt taşı ve anıtı mevcuttu. Bu ebedi yazıt taşıdır. Er yazıt taşı buydu (Orkun, 2011: 483-568). Yenisey-Kırgızistan yazıt taşlarının ebedi olmasının vurgulanması, sözlerini ve söylemek istediklerini taşlara yazdırmaları dikkat çekmektedir. Taşların üzerine yazdırdıkları ifadelerle gerçekleştirdikleri faaliyetleri ve söylemek istediklerini aktarmaları önem taşımaktadır. Yazıtların ebedi taş özelliğinin vurgulanması ve söylenmek istenenlerin bu taşlara yazılması geleceğe yönelik faaliyet olarak görülebilir. Bu yazıtlarda gelecek nesillere dönemin faaliyetlerinin nasıl yürütüldüğü ve dönemin koşullarının nasıl olduğu hakkında bilgi verilmesi önemli görülebilir. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarının ebedi taş ifadesi kullanılarak kalıcılığının vurgulanması ve söylenmek istenenleri içermesi geleceğe yönelik olarak vizyoner liderlik tarzı davranışlarının gösterildiğini düşündürmektedir. Ayrıca yazıtların kahraman olanlar için yaptırılması dikkat çekmektedir. 975

Orduları bozguna uğrattı ve ayrıldı. Onu yurtsuzlaştırdı (Yıldırım, Aydın ve Alimov, 2013:115-197). Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında orduların bozguna uğratılmasının ifade edilmesi ve düşmanların yurtsuzlaştırıldığının belirtilmesi bulunduğu dönemde otoriter liderlik davranış tarzlarının gösterildiğini düşündürmektedir. TARTIŞMA VE SONUÇ Çalışmada Yenisey-Kırgızistan yazıtları lider özellikleri ve liderlik tarzları açısından ele alınmış ve değerlendirmeler yapılmıştır. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarındaki metinler ele alınarak incelemeler yapılmıştır. Bu kapsamda Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında lider özelliklerinin mevcut olduğu ve dönemin yöneticilerinin çeşitli liderlik tarzları sergilediği ifade edilmiştir. Sonuç olarak Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında mevcut lider özellikleri güçlü, kuvvetli, kahraman, bilge, kudretli, iyi, yiğit, erdemli, meşhur, nüfuzlu, şöhretli, faziletli, etkili, cesur, vefakâr, kıymetli, değerli, kutlu ve saadetli olmak şeklinde ifade edilmektedir. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında en sık tekrarlanan lider özellikleri ise kahraman, güçlü, kudretli, erdemli, kuvvetli, bilge ve iyi olmak biçiminde sıralanabilir. Ayrıca Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında dönemin yöneticilerinin sergiledikleri liderlik tarzları da incelenmiştir. Sonuç olarak Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında dönemin yöneticilerinin stratejik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı gösterdikleri belirtilmiştir. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında liderlerin ülkelerini düzene sokma isteği, ülkeleri için gayret göstermeleri, ülkelerini savunmaları ve ülkelerinin ebedi olmaları isteği stratejik liderlik tarzı olarak ele alınmıştır. Yenisey-Kırgızistan yazıtlarının ebedi ve kalıcı olduğunun vurgulanması, söylenmek istenenleri bu yazıtlarda ifade etmeleri geleceğe dönük bir davranış tarzı olarak düşünülmüş ve vizyoner liderlik tarzı kapsamında değerlendirilmiştir. Yazıtlarda orduları bozguna uğrattıkları ve düşmanlarını yurtsuz hale getirdiklerinin ifade edilmesi otoriter liderlik tarzı olarak değerlendirilmiştir. Ayan (2015a) Orhun Abidelerindeki liderlik tarzlarını incelemiş ve Göktürk dönemi yöneticilerinin hizmetkâr liderlik tarzı, stratejik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı gösterdiklerini belirtmiştir. Ayan (2015b) Uygur yazıtlarındaki yönetim anlayışı ile liderlik tarzlarını araştırmış ve Uygur Kağanlığı yöneticilerinin bu yazıtlarda stratejik liderlik tarzı, karizmatik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı gösterdiklerini belirtmiştir. Çalışmamızda ise Yenisey-Kırgızistan yazıtlarındaki lider özellikleri ve liderlik tarzları ele alınmıştır. Çalışmamızda Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında dönemin yöneticilerinin stratejik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı sergilendiği ifade edilmiştir. Bu kapsamda çalışmamız ile belirtilen çalışmaların benzerlik gösterdiği ifade edilebilir. Belirtilen iki çalışmada ve çalışmamızda yani Orhun abideleri, Uygur yazıtları ve Yenisey-Kırgızistan yazıtlarında ortak olarak stratejik liderlik tarzı, vizyoner liderlik tarzı ve otoriter liderlik tarzı sergilendiği ifade edilebilir. Bu durum belirtilen yazıtların oluşturulduğu dönemlerin birbirini izlemesi, yönetsel ve kültürel yapıların çok benzer olmasından kaynaklanabilir. Yenisey yazıtlarının Orhun abidelerinden daha eski olduğu ve Kırgızlardan kaldığı söylenebilir. Yenisey yazıtlarındaki anlatım ve biçim özellikleri Orhun abidelerinde de devam etmiştir. Hem dil özellikleri hem de sözvarlığı bakımından Yenisey yazıtları ile Orhun abidelerindeki metinler büyük benzerliğe sahiptir (Aksan, 2014: 31-33). Kırgızların 976

geleneklerinin çoğunluğunun Göktürklerle aynı olduğu söylenebilir (Taşağıl, 2015: 229). Uygur Kağanlığı ise kendisinden önce kurulan Göktürklerin kültür yapısı üzerine inşa edilmiştir (İzgi, 2000: 13; Taşağıl, 2015: 211). Bu kapsamda belirtilen üç yazıtta da benzer liderlik tarzları olması belirtilen dönemlerin yönetsel ve tarihsel özellikleri, dil özellikleri ve kültürel yapılarının çok benzer olması ile ilişkili olabilir. KAYNAKÇA Aksan, D. (2014), En Eski Türkçenin İzlerinde: Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, 4. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara. Alimov, R. (2014), Tanrı Dağı Yazıtları: Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme, 1. Baskı, Kömen Yayınları, Konya. Anderson, N., Öneş, D.S., Sinangil, H.K. ve Viswesvaran, C. (2009), Endüstri, İş ve Örgüt Psikolojisi El Kitabı: Örgüt Psikolojisi, 2.Cilt, 1. Baskı, Literatür Yayınları. Ayan, A. (2015a), Orhun Abidelerindeki Liderlik ve Yönetim Anlayışının Değerlendirilmesi, Akademik Bakış, Sayı 49, Mayıs- Haziran, 305-317. Ayan, A. (2015b), Uygur Yazıtlarının Yönetim Bilimi Açısından İncelenmesi, Akademik Bakış, Sayı 51, Eylül-Ekim, 450-461. Aydın, E. (2011), Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar, Turkish Studies, Volume 6/1, Winter, 390-398. Aydın, E. (2012), Yenisey Yazıtları Nasıl Tarihlendirilebilir?, Turkish Studies, 7/2, 161-168. Aydın, E. (2013), Yenisey Yazıtlarında Kahramanlık Tasvirleri, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 13, Yıl:13, 29-37. Bellingham, R. (2003), Ethical Leadership: Rebuilding Trust in Corporations, Second Edition, HRD Press, USA. Can, H., Aşan, Ö. ve Aydın, E.M. (2006), Örgütsel Davranış, 1. Baskı, Arıkan Basım Yayım, İstanbul. Daft, R.L. (2008), The Leadership Experience, Fourth Edition, Thomson South- Western, USA. Eren, E. (2008), Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, 11. Baskı, Beta Basım, İstanbul. Eren, E. (2013), Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 9. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul. Ertürk, Y.D. (2010), Davranış Bilimleri, 2. Baskı, Kutup Yıldızı Yayınları, İstanbul. Gomez-Mejia, L.R. ve Balkin, D.B. (2012), Management: People/ Performance/ Change, Prentice Hall, New Jersey. Güney, S. (2011), Örgütsel Davranış, 1. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 977

Hellriegel, D. ve Slocum, J.W. (2011), Organizational Behavior, Thirteenth Edition, South- Western Cengage Learning, USA. Hogg, M.A. ve Vaughan, G.M. (2007), Sosyal Psikoloji (Çev. İ.Yıldız ve A. Gelmez), 1. Baskı, Ütopya Yayınevi, Ankara. İzgi, Ö. (2000), Çin Elçisi Wang Yen-Te nin Uygur Seyahatnamesi, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Koçel, T. (2010), İşletme Yöneticiliği, Genişletilmiş 12. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul. Mullins, L.J. (2010), Management & Organisational Behaviour, Ninth Edition, Pearson Education, Italy. Northouse, P.G. (2014), Liderlik: Kuram ve Uygulamalar (C. Şimşek, Çev.), Altıncı Baskıdan Çeviri, Sürat Üniversite Yayınları, İzmir. Nurmatov, M. (2015), Kırgızların Eski Yazısının Tarihi Hakkındaki Görüşler, Dil Araştırmaları, Sayı 16, Bahar, 259-267. Okumuş, F., Koyuncu, M. ve Günlü, E. (2014), İşletmelerde Stratejik Yönetim, 2. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara. Orkun, H.N. (2011), Eski Türk Yazıtları, Birleştirilmiş 3. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Özen Kutanis, R. (2006), Örgütlerde Davranış Bilimleri: (Ders Notları), 3. Baskı, Sakarya Kitabevi, Sakarya. Roux, J.P. (2002), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, 1. Baskı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Roux, J.P. (2006), Orta Asya: Tarih ve Uygarlık, 2. Baskı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Roux, J.P. (2008), Türklerin Tarihi: Pasifik ten Akdeniz e 2000 Yıl, 5. Baskı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Saruhan, Ş.C. ve Yıldız, M.L. (2009), Çağdaş Yönetim Bilimi, 1. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul. Schermerhorn, J.R. (2010), Exploring Management, Second Edition, John Wiley & Sons, USA. Sinha, J.B.P (2008), Culture and Organizational Behaviour, First Edition, SAGE Publications, New Delhi. Sümer, F. (1999), Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları-I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul. Şahin, F. (2012), Büyük Adam Düşüncesinden Liderlikte Özellikler Kuramına Kavramsal Bir Bakış, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 13, Sayı 1, 141-163. Şimşek, Y. (2014), Yenisey Yazıtlarında Ekler, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 3/1, 29-67. Taşağıl, A. (2015), Kök Tengri nin Çocukları: (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi), 4. Baskı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul. 978

Taşkıran, E. (2011), Liderlik ve Örgütsel Sessizlik Arasındaki Etkileşim: Örgütsel Adaletin Rolü, 1. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul. Ülgen, H. ve Mirze, S.K. (2007), İşletmelerde Stratejik Yönetim, 4. Baskı, Arıkan Basım Yayım, İstanbul. Varoğlu, A.K. ve Sığrı, Ü. (2008), İş, Yönetim ve Diplomasi Dünyasında Müzakere, 1. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara. Yıldırım, F., Aydın, E. ve Alimov, R. (2013), Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig, BilgeSu Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara. Zel, U. (2006), Kişilik ve Liderlik, 2. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 979