Annelerin Çocukluk Çaðý Aþý Takvimi ve Aþýlama Komplikasyonlarý Ýle Ýlgili Bilgi Durumlarý

ARAÞTIRMALAR / Researches Annelerin Çocukluk Çaðý Aþý Takvimi ve Aþýlama Komplikasyonlarý Ýle Ýlgili Bilgi Durumlarý Mothers' Information Status about Complications of Immunization and Childhood Vaccine Schedule 1 2 3 Özgür ALPARSLAN, Yeltekin DEMÝREL, Gülbahtiyar DOÐANER, 4 4 4 Nilüfer KIZILDAÐ, Fatma ÖZDEMÝR, Özlem GÜÇYETMEZ ÖZET Çalýþma 0-12 aylýk bebeði olan annelerin çocukluk çaðý aþýlarý ve aþýlama komplikasyonlarý ilgili bilgi durumlarýný belirlemek amacýyla tanýmlayýcý olarak uygulanmýþtýr. Araþtýrmanýn evreni, Sivas il merkezine baðlý 19 saðlýk ocaðýna kayýtlý 0-12 aylýk bebeðe sahip olan 5143 anne oluþturmuþtur. Araþtýrmanýn örneklemini, ev halký tespit fiþlerinden basit-rastgele belirlenen ve 0-12 aylýk aþýlanacak çocuðu olan 352 anne oluþturmaktadýr. Veriler literatür ve uzman görüþüyle oluþturulan Anneye Ait Soru Formu kullanýlarak, ev ziyaretlerinde annelere yüz yüze görüþme yöntemiyle toplanmýþtýr. Elde edilen veriler bilgisayarda SPSS 11.0 programýnda deðerlendirilmiþtir. Araþtýrmada, annelerin büyük çoðunluðunun (%93.2) aþýyla ilgili bilgileri saðlýk personelinden öðrendikleri, eðitim düzeylerinin düþük olmasýna raðmen aþýlamanýn önemini ve aþýlamanýn neden yapýldýðýný bildikleri belirlenmiþtir. Aþýlama sonrasý bebeklerinde aþýlarýn yan etkilerinin (ateþ, huzursuzluk vb.) oluþtuðunu söyleyen annelerin, çoðunluðu ateþ düþürücü ve aðrý kesici kullandýklarýný belirtmiþlerdir. Bununla birlikte aþýlama sonrasýnda annelerin aþý aðrýsý nedeni ile %19.0'ýnýn bebeðin kolunu sardýðý, %5.2'sinin çocuðun ateþinden dolayý üzerini örtme gibi yanlýþ uygulamalar yaptýklarý saptanmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Aþýlama, Aþý Komplikasyonlarý, Bilgi, Uygulama GÝRÝÞ Aþýlama enfeksiyon hastalýklarýndan korunmayý ucuz ve etkin yolla saðlayan bir uygulamadýr. Halen geliþmekte olan ülkelerdeki tüm bebek ölümlerinin 1/5'i aþý ile korunabilen 7 hastalýktan kaynaklanmaktadýr. Çocuk 12 aylýk olduðunda aþý takviminde belirtilen bütün aþýlarýn yapýlmýþ olmasý önerilmektedir (1). Günümüzde deðiþen yaþam koþullarý ve geliþen teknolojiyle, yukarýda 1.Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaþa Üniversitesi Saðlýk Yüksekokulu Ebelik Bölümü 2.Doç.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Týp Fakültesi Aile Hekimliði Anabilim Dalý 3.Arþ. Gör., Cumhuriyet Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Ebelik Bölümü 4.Ebe SUMMARY This study has been applied as descriptive in order to determine the knowledge and attitudes of mothers having 0-12 month's old babies about childhood vaccine and complications that occur after immunization. The universe of the study consisted of the population of mothers having 0-12 month's old babies and registered at 19 local health clinics dependent upon the central city (5143 mothers). The universe of sampling number was determined as 352 mothers having babies to be vaccinated who were chosen randomly through home identification registers. The data was gathered from a Question Form Belonging to the Mother form based on the literature and specialist opinion and carried out thus: firstly, a face to face interview was carried out with the mothers (352) in home visits. All statistical information about the gathered data was evaluated using the statistics programme SPSS 11.0. In this research, it was determined that the majority of mothers (93.2%) reported that their knowledge about vaccinations had come from health professionals and though the mothers' educational levels were low, they stated that they knew the importance of vaccinations and the reason why their babies were vaccinated. The mothers who maintained that their babies suffered adverse affects (fever, restlessness, etc.) were reported to use anti-fever drugs and pain killers. However, some mothers were found out to do wrong things such as covering the baby's arm (19.0 %) from pain of vaccine, covering the baby (5.2 %) from fever. Key Words: Vaccination, Vaccine Complications, Knowledge, Practices belirtilen 7 hastalýða ek olarak bazý yeni enfeksiyon hastalýklarý önem kazanmýþ ve bu hastalýklara karþý aþýlama pek çok ülkede rutin çocuk aþýlama programý içerisine dahil edilmiþtir. Çocuklarý bu kadar çok hastalýktan korumak ilk iki yýl içerisinde yaklaþýk 14-15 enjeksiyon uygulamasý ile mümkündür (2). Türkiye de aþýlama hizmetleri halen yürürlükte olan mevzuata göre saðlýk ocaklarý tarafýndan yapýlmaktadýr ve bu özelliði ile aþýlama hizmetleri hala toplum tabanlý olarak yapýlmaktadýr (3,4). Aþýlama hizmetleri birinci basamak saðlýk hizmetleri arasýnda önemli bir yer tutmakta ve bu hizmet yoðun bir emekle saðlýk 27

Annelerin Çocukluk Çað Aº Takvimi ve Aº lama Komplikasyonlar Ýle Ýlgili Bilgi Durumlar Tablo 1:Annelerin Sosyo-demografik Özelliklerinin Daðýlýmý (n = 352) Özellik Sayý % Meslek Ev Hanýmý Öðretmen Memur Kuaför 300 23 27 2 Yaþ (Yýl) 15-24 25-34 35-44 45 ve üstü Eðitim Düzeyi Okur Yazar ilkokul Ortaokul Lise Yüksekokul Sosyal Güvencesi Var Yok 125 181 42 4 155 39 99 59 345 7 85.2 6.5 7.7 6.0 35.5 51.4 11.9 1.2 44.0 11.1 28.1 16.8 98.0 2.0 ocaðý ekibi tarafýndan sunulmaktadýr. Etkin bir aþý programý, bu programý gerçekleþtir-mek için gerekli alt yapý, soðuk zincir, enjektör, nitelikli ve eðitimli personel, düzenli saðlanabilecek kaynak ve hedef kitlenin tümüne birden ulaþabilecek bir örgütleme, iletiþim ve eþgüdümün saðlanmasý gerekmektedir (3,4). Aþý çalýþmalarýnda teknik alt yapýnýn ve personelin saðlanmasý yanýnda bir o kadar önemli olan bu konuda bebeðin ailesinin yeterli þekilde bilgilendirilip, aþýnýn gerekliliði konusunda ikna edilmesidir (3,5). Annelerin eðitim durumunun aþý çalýþmalarýnýn baþarýsýný etkilediði bilinmektedir. Çocuðun aþýlama durumu ile annenin eðitim düzeyi arasýnda iliþki vardýr. Anneleri hiç eðitim görmemiþ çocuklar arasýnda tam aþýlý çocuklarýn oranlarý %26 iken, anneleri eðitim görmüþ çocuklar arasýnda bu oran %69'a çýkmaktadýr (1). Eðitimsiz annelerin çocuklara aþý uygulamalarýný ya hiç yaptýrmadýklarý ya da yanlýþ inanç ve yargýlar nedeniyle aþý uygulamalarýný eksik býraktýklarý bilinmektedir (2,6,8,14). Çocuklarýný aþýlatmak için bir saðlýk kuruluþuna götüren anneler net olarak hangi aþýlarý yaptýrmalarý gerektiðini bilmedikleri gibi, ishal, ateþ, üst solunum yolu enfeksiyonlarý veya önceki aþýlamada hafif veya orta þiddette lokal / sistemik reaksiyonlar nedeniyle ertelemekte veya býrakmakta hatta yanlýþ uygulamalar yapmaktadýrlar. Bu nedenle araþtýrmada birinci basamak saðlýk hizmetlerinin verildiði saðlýk ocaklarýnda aþý uygulama hizmeti alan annelerin, aþýlama sonrasý ortaya çýkan komplikasyonlarla ilgili bilgi düzeyleri, uygulamalarý ve bunlarý etkileyen sosyo kültürel faktörlerin belirlenmesi amaçlanmýþtýr. GEREÇ ve YÖNTEM Çalýþma Sivas Ýli Merkezde yaþayan ve saðlýk ocaklarýna gelen 0-12 aylýk bebeði olan annelerin aþý takvimi ve aþýlama sonrasý kopmlikasyonlarla ilgili bilgi durumlarýný belirlemek amacýyla tanýmlayýcý olarak uygulanmýþtýr. Araþtýrmanýn evreni Sivas ili merkeze baðlý 19 saðlýk ocaðýna kayýtlý 0-12 aylýk bebeklerin annelerinden oluþturmaktadýr (5143 anne). Evreni belirli durumda olayýn sýklýðýný incelemek için kullanýlan formül yardýmý ile örneklem sayýsý hesaplanmýþ ve 352 olarak belirlenmiþtir. Çalýþmaya katýlmayý kabul eden 352 anne örnekleme alýnmýþ ve seçilirken yaþ, eðitim düzeyi, çocuk sayýsý veya diðer kriterler dikkate alýnmamýþtýr. Örneklem ile tespit edilen sayýya Ev Halký Tespit Fiþlerinden (ETF) basit rastgele olarak belirlenen ve evlerde yaþayan 0-12 aylýk aþýlanacak çocuðu alan anneler seçilmiþtir. Veliler literatür ve uzman görüþüne dayanan Anneye Ait Soru Formu-(AASF) kullanýlarak toplanmýþtýr. Hazýrlanan soru formu yaþ, eðitim, meslek, çocuk sayýsý gibi sosyo-demografik özellikler ve aþý sonrasý komplikasyonlarla ilgili annelerin bilgi ve uygulamalarýný içeren 16 açýk uçlu, 14 çoktan seçmeli olmak üzere toplam 30 sorudan oluþmaktadýr. AASF'nin pilot çalýþmasý 29 anneye yapýlmýþ ve son hali verilmiþtir. Soru formu Ýl Saðlýk Müdürlüðü'nden, annelerden izin alýnarak düzenlenen ev ziyaretleriyle yüz yüze görüþme yöntemi kullanýlarak uygulanmýþtýr. Verilerin deðerlendirilmesi, bilgisayar ortamýnda SPSS 11.0 versiyonu kullanýlarak yapýlmýþtýr.. BULGULAR Annelerin sosyo-demografik özelliklerine iliþkin bilgilerin daðýlýmý Tablo 1'de verilmiþtir. Çalýþmaya katýlan annelerin %51.4'ünün 25-34 yaþ grubunda (yaþ ortalamasý: 31.6), %85.2'si ev hanýmý, %42.9'unun ilkokul mezunu ve %98'inin ise sosyal güvencelerinin olduðu belirlenmiþtir. 28

Tablo 2:Annelerin Aþý Hakkýnda Bilgi Düzeylerinin Daðýlýmý (n = 352) Ann elerin Aþý Ýle Ýlgili Bilgileri Sayý % Aþýn ýn ne anlama geld iðini bilme durum u Bulaþýcý hastalýklardan korur 50 302 14.2 85.8 Aþýn ýn yap ýlýþ nedenin i bilme duru mu Aþý mikroplardan, hastalýklardan korunmak için yapýlýr Aþýn ýn yap ýlm asý gerektiðine in an ma durum u Ýnanýyor Ýnanm ýyor Aþýn ýn hangi kuru mlard a yapýldýðýný bilm e An nelerin ismini bildik leri aþý sayýsý Kýsm en * Aþýn ýn hangi hastalýklard an korud uðun u bilme d uru mu Kýsm en biliyor** 18 334 346 6 349 3 136 213 3 89 260 3 5.1 94.9 98.3 1.7 97.0 0.3 38.6 60.5 0.9 25.3 73.8 0.9 1 yaþýna kadar aþýlarýn yap týrma zamanýn ýn bilin mesi B iliyor 173 179 Aþý Yaptýrma Zamanýný bilm esi(n=173) Doðru Yanlýþ 79 94 *1-3 aþý adýný verenler kýsmen biliyor olarak gruplanmýþtýr. **1-3 arasý hastalýk adýný verenler kýsmen biliyor olarak gruplanmýþtýr. 49.1 50.9 45.6 54.4 Tablo 3:Annelerin Aþý Hakkýnda Daha Önceden Bilgi Alma Durumlarýnýn Daðýlýmý (n =352) Aþý hakkýnda bilgi alma durumu Sayý % Bilgi Alan Bilgi Almayan 321 31 91.2 8.8 Nereden Bilgi Aldýðý Saðlýk Personeli Saðlýk Dýþý Kiþiler ve Medya 299 22 93.2 6.8 Verilen Bilgi Ýçeriði (n = 321)* Aþýlarýn neler olduðu Aþý sonrasý yan etkilerde neler yapýlacaðý Aþýlarýn hangi ayda yapýlacaðý Aþý yaptýrmanýn neden gerektiði Aþý sonrasý sorun olduðunda Dr a baþvurulmasý 257 251 242 221 126 80.0 78.2 75.4 68.8 39.2 * %'ler n üzerinden hesaplanmýþtýr. 29

Annelerin Çocukluk Çað Aº Takvimi ve Aº lama Komplikasyonlar Ýle Ýlgili Bilgi Durumlar Tablo 4:Annelerin Aþýlarýn Yan Etkileri Hakkýndaki Bilgi ve Uygulamalarýnýn Daðýlýmý Aþýlarýn Yan Etkilerinin Neler Olduðunun Bilinmesi (n=352) Bilmiyor Kýsmen * Yan Etkiler Geliþtiðinde Annelerin Uygulamalarý (n = 252)** Ateþi yükseldiðinde þurup veririm Aðrýsý olduðunda aðrý kesici veririm Soðuk uygulama yaparým Banyo yaptýrýrým Ateþi yükselmeden þurup veririm Kolunu sararým Üzerini örterim Doktora götürürüm Fitil kullanýrým Kýyafetlerini çýkarýrým Sayý % 100 170 82 238 231 160 124 14 48 13 15 14 2 28.4 48.3 23.3 94.4 91.7 63.5 51.2 5.6 19.0 5.2 6.0 5.6 0.8 *Aþý yan etkilerinden en az 3'ünün adýný verenler biliyor olarak gruplanmýþtýr ** %'ler n üzerinden hesaplanmýþtýr Çalýþmaya katýlan annelerin doðurganlýk özelliklerinin daðýlýmýný deðerlendirdiðimizde; annelerin %42.3'ünün gebelik sayýsýnýn 1, %48.3'ünün doðum sayýsýnýn 1 olduðu, %96.3'ünün hiç düþük yapmadýðý, %48.9'unun yaþayan çocuk sayýsýnýn 1 olduðu saptanmýþtýr. Çalýþmaya katýlan annelerin gebelik sayýsý ortalamasý 2.0 (Max-7 min-1), doðum sayýsý ortalamasý 1.8 (Max -3 min -3), düþük sayýsý ortalamasý 1.1(Max-3 min -3) ve yaþayan çocuk sayýsý ortalamasýnýn ise 1.8 (Max -5 min -1) olduðu belirlenmiþtir. Annelerin aþý hakkýnda ki bilgi düzeylerinin daðýlýmý Tablo 2'de verilmiþtir. Çalýþmaya katýlan annelere Aþý nedir? sorusu sorulduðunda, %85.8'i bulaþýcý hastalýklardan korur cevabýný vermiþtir. Aþýnýn yapýlýþ nedenini bilme durumuna bakýldýðýnda, %94.9'u mikroplardan, hastalýklardan korunmak için aþý gereklidir yanýtýný verirken, %98.3 oraný ile aþýlarýn yapýlmasý gerektiðine inandýklarýný belirtmiþlerdir. Çalýþmaya katýlan annelerin %60.5'i yaptýrdýklarý aþýlarýn ismini kýsmen biliyorken, %73.8'inin aþýlarýn hangi hastalýklardan koruduðunu kýsmen bildiði belirlenmiþtir. Annelerin %49.1'i (173) çocuklar bir yaþýna gelene kadar aþýlarý yaptýrýlabilir yanýtýný vermiþtir. Bu annelerin %45.6'sý aþý yaptýrma zamanýný doðru ifade ederken, %54.4'ünün ise aþý yaptýrma zamanýný yanlýþ ifade ettiði belirlenmiþtir (Tablo 2). Çalýþmaya katýlan anneler aþýlar hangi kurumlarda yapýlýyor? sorusuna %99.1 (349) oranýnda saðlýk ocaklarýnda, hastanede, ana çocuk saðlýðý merkezlerinde yapýlýyor þeklinde yanýt vermiþtir. Aþýyý kim yapar? sorusuna ise annelerin %97.2'i (342) ebe, hemþire, saðlýk memuru olarak yanýt vermiþtir. Annelerin aþý hakkýnda daha önceden bilgi alma durumlarýnýn daðýlýmý Tablo 3'te verilmiþtir. Çalýþmaya katýlan annelerin %91.2'sinin daha önce aþýlar hakkýnda bilgi almýþ olduðu ve bu bilgiyi ise %93.2 oraný ile saðlýk personelinden aldýðý belirlenmiþtir. Yine çalýþmaya katýlan annelerin %80.0'ýnýn hangi aþýlarý yaptýracaðý, %78.2'sinin ise aþý sonrasý yan etkilerde neler yapýlacaðý gibi konular hakkýnda bilgi edindiði saptanmýþtýr. Çalýþmaya katýlan annelerin %58.2'sinin (205) toplu aþý kampanyalarýnda çocuklarýný aþýlatmadýklarý belirlenmiþtir. Annelerin aþýlarýn yan etkileri hakkýndaki bilgi ve uygulamalarý Tablo 4'te verilmiþtir. Annelerin 30

%68.8'i aþýlarýn yan etkilerinin olduðunu söylemiþtir. Yan etkilerinin olduðunu söyleyen annelerin %48.3'ü yan etkileri kýsmen biliyorken, %23.3'ü de yan etkileri tam olarak sayabilmiþlerdir. Yan etkiler olduðunda annelerin %94.4'ü þayet bebeklerin ateþi yükselirse ateþ düþürücü vereceklerini söylerken, annelerin %5.6'sý aþýdan sonra önlem olsun diye çocuklarýn ateþi yükselmeden ateþ düþürücüye baþlayacaklarýný belirtmiþlerdir. %91.7'si ise çocuðun aðrýsý olursa doktora danýþmadan aðrý kesici baþladýklarýný belirtmiþlerdir. Bunlarýn %19.0'ý ayný zamanda aðrýnýn olduðu kolu sardýklarýný, %5.2'si de ateþi olan çocuklarýn üzerini örttüklerini ifade etmiþlerdir. TARTIÞMA Bu çalýþma Sivas il merkezi saðlýk ocaklarýna baðlý olarak aþýlama hizmeti alan annelerin aþý bilgi düzeyi ve uygulamalarý hakkýnda fikir vermekte, tüm toplum ve kýrsalda yaþayan annelerin bilgi durumunu yansýtmamaktadýr. Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý (TNSA) ülkemizde aþýlama oranýnda hedefin gerisinde olduðumuzu göstermiþtir. Aþýlama oranlarýndaki farklýlýklar; bölgesel farklýlýklardan, çocuðun doðum sýrasýndan (ilk çocukta aþýlama oraný yüksek), cinsiyet farklýlýðýndan (erkek çocuklarýnýn aþýlanma oraný yüksek) ve annenin eðitim durumundan etkilendiði belirtilmiþtir (1). Yapýlan bir çalýþmada annelerin eðitim, sosyal güvence, doðum sayýsýnýn, yaþayan çocuk sayýsýnýn annelerin aþý bilgi düzeyleri üzerinde etkili olduðu belirlenmiþtir (8). Annelerin bilgi düzeyleri ve aþý uygulanma davranýþlarý ile ilgili yapýlan diðer yerli ve yabancý çalýþmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiþtir (16,18, 20, 22). Mengüç'ün ( 2007 ) ve Uzuner'in (2005) çalýþmasýnda çocuklarýn aile içinde kaçýncý çocuk olduklarýnýn önemli bir faktör olduðu, ilk çocuklarýnýn aþýlanma oranlarýnýn yüksek olduðu belirlenmiþtir. Çalýþmamýzda annelerin aþý konusundaki bilgi düzeylerinin yüksek olmasý, muhtemelen gebelik sayýsý ortalamasýnýn 2.0'ý geçmemesi, yaþayan çocuk sayýsý ortalamasýnýn 1.8 olmasý, annelerin düþük ve kürtaj sayýsýnýn 1.1 gibi düþük oranlarda olmasý aþýlama bilgisi veya aþýlanmaya engel oluþturma riskini azaltabilir. Annelerin %97.0'ý bebekleri aþý için saðlýk ocaðý ve AÇSM'ye götürmeleri gerektiðini belirtmektedir. Ülkemizde yapýlan diðer çalýþmalarda da katýlýmcýlarýn %79- %96.5'i benzer þekilde çocuklarýný aþý için bu merkezlere götürdüklerini bildirmiþlerdir (8,17,21,24). Ülkemizde çocukluk dönemi aþýlarý, birinci basamak saðlýk kurumlarý olan Saðlýk Ocaklarý ve Ana-Çocuk Saðlýðý Aile Planlamasý (AÇSAP) Merkezleri'nde ücretsiz olarak uygulanmasý nedeni ile iyi bilinmektedir. Annelerin aþýlama yeri konusundaki bilgi düzeylerinin yüksek olmasý ülkemizdeki diðer çalýþmalarla kýyaslandýðýnda (4,9,11,21,22) çalýþmamýzdaki annelerin eðitim düzeylerinin yüksek olmasýndan kaynaklanýyor olabilir. Aþýya yönelik pozitif tutumlar geliþmiþ ülkelerden geliþmekte olan ülkelere %80'lerden %98'lere kadar deðiþik oranlarda farklýlýk göstermektedir (16-19,23). Annelerin %91.2'sinin aþýlarýn neler olduðu (%80.0) ve aþý sonrasý yan etkilerde neler yapýlacaðý (%78.2) ile ilgili bilgileri aþýlamadan önce büyük oranda saðlýk personelinden (%93.2) aldýðý saptanmýþtýr. Uzuner ve ark.'nýn (2005) yaptýðý çalýþmada bu oran çok düþüktür (%22.4). Günay ve ark.'nýn (1997) yaptýðý çalýþmada ise annelerin %97.2'sinin saðlýk ocaðýnda ve saðlýk personelinden bilgi aldýðý, bizim çalýþma bulgularýmýzla benzer olduðu söylenebilir. Shah ve ark.'nýn (2009) yaptýðý çalýþmada ise çalýþmamýzdan farklý olarak annelerin aþýlar hakkýndaki bilgilerini %64.0 oranýnda medya aracýlýðý ile saðlýk personelinden öðrenildiði belirlenmiþtir. Muhtemelen bunun nedeni farklý ülkelerde gereksinimlerin, kültürlerin ve halk saðlýðýný ilgilendiren konularda toplu eðitimler ve bireysel danýþmanlýk hizmetlerinin farklýlýk göstermesidir (17,19,23). Çalýþmamýza katýlan annelerin büyük çoðunluðunun bu hizmetten yararlandýðý bilgileri doðru kiþilerden aldýklarý gözlenmiþtir. Ancak anneler verilen bilgi içeriklerinin büyük oranlarda hangi konularda olduðunu hatýrlamýþ olmalarýna raðmen, annelerin yaklaþýk yarýsýnýn aþý takvimi konusunda bilgileri yetersiz olup, aþýlarýn herhangi bir tarihte yapýlabileceðini zannettikleri saptanmýþtýr. Bu bilgilerin anneler tarafýndan unutulmasý saðlýk personelinden alýnan bilgilerin sözel verilmiþ olmasýndan, yazýlý ve görsel kaynaklarýn yeteri kadar kullanýlmamasýndan kaynaklanýyor olabilir. Bond ve arkadaþlarý (1998) yaptýklarý çalýþmada, annelerin aþýlama hakkýnda detaylý bilgiye sahip olmamasýnýn 31

Annelerin Çocukluk Çað Aº Takvimi ve Aº lama Komplikasyonlar Ýle Ýlgili Bilgi Durumlar aþýlamaya karþý bir engel oluþturacaðýný belirtmiþlerdir. Aþý eðitimi yapýlýrken, öncelikle hastalýk ve önemi, ardýndan aþýsý anlatýlmalýdýr (6). Böylece annelerin aþýlarýn yapýlmasý konusunda daha kararlý davranmasý saðlanabilir (11). Bizim çalýþmamýzda annelerin büyük çoðunluðunun aþýnýn ne anlama geldiðini, neden gerekli olduðunu ve hangi aþýlarý yaptýrdýðýný kýsmen (%60.5) doðru bildiði, sadece %0.9'unun aþý adlarýný bilmediði belirlenmiþtir. Çalýþmamýzda anneler sadece aþýlarýn gerekli olduðunu bilmekle kalmayýp ayný zamanda %98.3 oranýnda kendileri de aþýnýn gerekliliðine inanmaktadýr. Topuzoðlu ve ark. (2006), Bonas ve ark. (2009), Bond ve ark.'nýn (1998) yaptýðý çalýþmanýn sonuçlarýnda da anneler benzer þekilde aþýlarýn gerekli ve yararlý olduðuna inanmaktadýrlar. Bu durum verilen eðitimin niteliðinin yaný sýra (13,15) doðru zamanlamadan, annelerin eðitim düzeyinin yüksek olmasýndan ve verilen bilginin davranýþa dönüþmüþ olmasýndan kaynaklanýyor olabilir. Annelerin eðitim düzeyine uygun bir yöntem kullanýlmasý, eðitimin olumlu sonuçlanmasý açýsýndan önemlidir. Eðitim materyali düzenlenirken bu durum göz önünde bulundurulmalýdýr (15). Mutlu ve arkadaþlarýnýn (2006) yaptýðý çalýþmada ise ebeveynlerin %29.5'inin aþýlarýn gerekliliðinden habersiz olduðu, %11.4'ünün ise bir sonraki dozun gerekliliðinden habersiz olduðu saptanmýþtýr. Bu oran bizim çalýþmamýzdan daha yüksektir (20). Baþka bir çalýþmada ise annelerin %24.5'inin aþýlar hakkýnda hiçbir fikrinin olmadýðý belirtilmiþtir. Bizim çalýþmamýzýn bulgularý ile uyuþmamaktadýr. Her iki çalýþmada da annelerin aþýlar konusundaki bilgileri bizim çalýþmamýzdan daha düþüktür. Bu çalýþma grubumuzun eðitim düzeyinin diðer çalýþma gruplarýndaki annelerin eðitim düzeyinden yüksek olmasýndan kaynaklanýyor olabilir. Çalýþmaya katýlan annelerin %60.5'i ulusal aþý takviminde yer alan 7 aþýdan 1-3, %38.6'sý ise 4-7 aþýyý hatýrlatmaya gerek kalmadan söyleyebilmiþtir. Yine annelerin %73.8'i aþýlarýn önlediði yedi hastalýktan 1-3'ünü sayabilirken, %25.3'ü 4-7 hastalýðýn ismini sayabilmiþtir. Roodpeyma ve arkadaþlarýnýn (2007) yaptýðý çalýþmada anneler hastalýktan korunmaya karþý aþý yaptýrdýðýný (%51.4) ifade etmiþlerdir. Bizim çalýþmamýzýn sonuçlarýna benzerdir. Aþýlama ile ilgili yanlýþ ve eksik bilgi, düþünce ve uygulamalar baðýþýklama önündeki 4 engelden birisi olarak kabul edilmektedir (7,12). Araþtýrmalarda aþýlama ile ilgili engeller olarak, çocuklarýn aþýlanmalarý hakkýnda özellikle bulaþýcý hastalýklarýn özellikleri, baðýþýklama takvimi ve aþý pekiþtirme dozlarýný annelerin bilmemeleri olarak saptanmýþtýr (10, 13,16,18). Bu çalýþmadaki annelerin aþýlar hakkýndaki bilgi düzeyleri bazý çalýþmalardan daha yüksektir (20, 21 ) ve Odusanya ve arkadaþlarýnýn (2008) yaptýðý çalýþma ile benzerdir. Yine baþka bir çalýþmada annelerin çocukluk aþýlarý hakkýndaki bilgi düzeyi yüksek çýkmýþ ve bu da annelerin davranýþlarýný olumlu yönde etkilemiþtir. Annelerin %68.8'i aþý yapýldýktan sonra yan etkilerin geliþebileceðini belirtmiþlerdir. Yan etkilerden en sýk (%48.3 oranýnda) ateþ olacaðýný belirtmiþlerdir. Bizim çalýþmamýzýn sonuçlarý Roodpeyma ve ark.'nýn (2007) yaptýðý çalýþmanýn sonuçlarý ile benzerdir. Ayrýca annelerin %5.6'sý aþýlama öncesinde profilaksi amacý ile çocuklarýna ateþ düþürücü verdiklerini, belirtirken, %91.7'i de aðrýsý olunca hemen aðrý kesici verdiðini belirtmiþtir. Aþýlama sonrasý yerel ve sistemik yan etkiler görülebilmektedir. Ancak bazý kaynaklar aþýlama öncesinde profilaktik analjeziklerin verilmesinin aþý etkinliðini azatlýðýný bildirmektedir (25,26). Profilaktik analjezik kullanýmý hem ciddi aþý yan etkilerini ve doktora baþvuru sýklýðýný etkilemediði gibi, hem de aþý yanýtýnda azalmaya yol açabilmektedir (25). Bu nedenle gerekli olmadýkça analjeziklerin kullanýmý önlenmelidir. (26 ). Yan etkiler geliþtiðinde ise annelerin yaklaþýk 1/5'i aðrýnýn olduðu kolu sardýklarýný, %5.2'si de üzerini örttüðünü belirterek geleneksel zararlý olabilecek uygulamalara baþvurmuþlardýr. Annelerin geleneksel uygulamalarý kullanmasý aþýlar ile ilgili bilgiyi saðlýk personeli dýþýndaki kiþilerden almýþ olmalarýndan ve geçmiþ öðrenme deneyimlerinden kaynaklanmýþ olabilir. Geri kalan annelerin çoðunluðu saðlýk personelinin verdiði bilgiyi kullanarak geliþen yan etkilere karþý doðru uygulamalar yapmýþtýr. Ancak ilginç olan durumlardan birisi de annelerden %6.2'sinin aþýlama sonrasý herhangi bir olumsuz durum geliþtiðinde çocuðu doktora götürürüm yanýtý vermesi idi. Muhtemelen bunun nedeni annelerin bir önceki çocuklarýndan deneyim kazanmalarý ya da annelere eðitim 32

sýrasýnda saðlýk çalýþanlarýnýn istenmeyen bir durum geliþtiðinde çocuðu doktora getirmelerini söylemiþ olmalarýndan kaynaklanýyor olabilir. Annelerin sadece aþýlarýn neler olduðu, ne zaman, nerede uygulanacaðýna yönelik eðitimlerinin yapýlmamasý, olasý yan etkileri önlemek, geliþtiðinde de komplikasyonlarý önlemek için annenin neler yapmasý gerektiðinin de öðretilmesi önemlidir. Birinci basmakta çalýþan ebe ve hemþirelerin gebelik izlemleri, doðum sonrasý anne ve bebek izlemleri sýrasýnda annelerin bilgi ve eðitim gereksinimlerini saptamalarý ve bu doðrultuda her fýrsatta eðitim çalýþmalarý yapmalarý gereklidir ( 3,6 ). SONUÇ ve ÖNERÝLER Sonuç olarak araþtýrmamýzýn bulgularýna göre 0-12 aylýk bebeði olan annelerin yaklaþýk yarýsýnýn aþýlama takvimini bilmediði, yaklaþýk 2/3'ünün aþýlarýn yan etkilerini bildiði, bir yan etki görüldüðünde de çok az bir kýsmýnýn yanlýþ uygulamalar yaptýðý belirlenmiþtir. Birinci basamak saðlýk çalýþanlarý ve aþýlarýn uygulayýcýlarý olarak özellikle ebe ve hemþirelerin ebeveynlerin bu bilgi ihtiyaçlarýný güvenilir biçimde karþýlamalarý ve eðitim etkinlikleri yapmalarý önerilir. Aþýlama hedeflerinin henüz gerisinde olan ülkemizde, annelerin çocukluk çaðý aþýlarý ile ilgili bilgi düzeylerinin belirlenmesi aþýlama çalýþmalarýnýn önündeki en önemli engeldir ve bilgisizliði ortadan kaldýrmaya yönelik annelerin eðitim düzeylerine uygun bilgilendirme stratejileri geliþtirilmelidir. KAYNAKLAR 1.Tezcan S. ve Yiðit E.K. (2003) Aþýlanma ve Çocuk Saðlýðý, TNSA 2003, HNE Enst. ve SB. AÇSAP Genel Müdürlüðü, Ankara, s.133-140. 2.Arvas A (1998) Çocuklarda Rutin Aþýlama, Sever L (Ed), Çocuk ve Eriþkinde Baðýþýklama Sempozyumu, Ý.Ü. Cerrahpaþa Týp Fakültesi Sürekli Týp Eðitimi Komisyonu, Yayýn No:6, (7 8 Mayýs), s. 25 31. 3.Biggs E.(2006) Childhood immunization: the vital role of the midwife: Biritish Journal of Midwifery, 14(10): 588-591. 4.Günay T., Ellidokuz S., Ergin S. ve Kýyak F. (1997) 12-13 aylýk çocuðu olan annelerin aþý konusundaki bilgi düzeyleri: STED, 6(7):230-232. 5.Topuzoðlu A., Özaydýn N., Cali S., Cebeci D., Kalaca S., Harmanci H.(2005) Assesment of sociodemographic factors and socio-economic status affecting the coverage of compulsory and private immunization services in Ýstanbul, Turkey. Public health1.19:862-869. doi:10.1016/j.puhe.2005.01.015 6.Aslan G. ve Þenol S. (2006) Türkiye'de bebek ve çocuklarýn durumuna iliþkin sorunlar ve ebenin rolü: Fýrat Saðlýk Hizmetleri Dergisi, 1(1): 64-72. 7.Arvas A. (2004) Aþýlamada yapýlan hatalar: Türk Pediatri Arþivi, 39: 9-13. 8.Uzuner A.,Akman M., Altýokka Ö.,Çelik U, Abubeker Ý. ve Varol A.(2005) Yeni doðum yapmýþ annelerin çocukluk çaðý aþýlarý hakkýndaki bilgi düzeyi: Türkiye Klinikleri J. Pediatri, 14:1-9. 9.Mengüç Y. ve Demirtunç R. (2007) 6 ay-24 ay arasýndaki çocuklarda aþýlanma oranlarý ve ailelerin sosyo-demografik verileri. Uzmanlýk Tezi. TCSB Haydarpaþa Numune Hastanesi Aile Hekimliði. Ýstanbul. 10.Bond L., Nolan T., Pattison P. and Carlin J. (1998) Vaccine preventable diseases and immunizations: A qualitative study of mothers' perceptions of severity, susceptibility, benefits and barriers, Aust.BMC Public Health h_22: 441-446. 11.Mutlu Þ., Öztüfekçi H. ve Bardakçý N. (2002) Ýzmir'de lot kalite araþtýrma yöntemi ile çocuklarda aþýlanma durumunun incelenmesi: STED, 11(10): 380-382. 12.Topuzoðlu A., Ay P., Hidiroðlu S. ve Gürbüz Y. (2006) The barriers agains childhood immunizations: a disadvantaged mothers: Europen Journal of Public Health, 17(4): 348-352. 13.Lonnon C, Brack V, Stuart J et al (1995) What mothers' say about why poor children fall behind on immunizations: Arch Pediatr Adolesc Med, 149: 1070-1075. 14.Özkan Ö. ve Çatýker A. (2006) Bolu il merkezindeki çocuklarýn aþýlýlýk durumlarý ve engelleri: STED, 15 (10): 171-178. 15.Elvers DB ( 2001 ) Teaching mothers about childhood immunization: MCN, 26(5):253-256. 16.Rahman M, Ýslam MA, Mahalanabir M (1995) Mothers' knowledge about vaccine prevetable diseases and immunization coverage in a population with high rate of literacy: J. Pediatr, 41: 376-378. 17.Roodpeyma S., Kamali Z., Babai R. ve Tarik Z. (2007) Mothers and vaccination: knowledge, attitude and practice in Iran: Journal of Pediatric Infectious Diseases.2:29-34. 18. Kidane T., ve Tekie M.(2003) Factors influencing child immunization coverage in rural district of Ethiopia: Journal of Ethiopia,2000.Ethiop. J. Health Dev.17(2):105-110. 19.Odusanya OO., Alufohai EF., Meurice EP. ve Ahorkhai VI. (2008) Determinants of vaccination coverage in Rural Nigeria. BMC Public Health.8:381. doi:10. 1186/1471-2458-8-381. 20.Shah UH., Yousuf S., Afzal K. ve Malik MA. ( 2009) Knowledge attitude and practice (KAP) study of families on vaccine preventable diseases in urban slum of North India. Curr Pediatr Res. 13(1&2):71-73. 21.Göksugür S.B. ve Ceraz A. (2006) Annelerin aþý bilgi düzeyleri, çocuklarýn aþýlanma durumu ve bunlarý etkileyen faktörler. Uzmanlýk Tezi. TCSB Haydarpaþa Numune Hastanesi Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Kliniði. Ýstanbul. 22.Canbaz S., Peksen Y. ve Sünter AT. (2001) Baðýþýklama konusunda annelerden edinilen bilgilerle saðlýk ocaðý kayýtlarýnýn karþýlaþtýrýlmasý: C.Ü Hemþirelik Yüksekokulu Dergisi, 5(1): 48-53. 23.McCormick LK., Barholomew LK., Lewis MJ., Brown MW. Ve Hanson IC. (1997) Parental perceptions of barriers to childhood immunization: results of groups conducted in urban population: Health Education Research. 12(3): 355-362. 24.Barras E., Dominiguez A., Fuentes M., Batalla J., Cordenosa N. ve Placencia A. (2009) Parental knowledge of pediatric vaccination. BMC Public Health. 9:154. doi:10. 1186/1471-2458-9-154. 25.Yalçýn SS. (2010) Analjezik profilaksisi aþý sonrasý ateþ reaksiyonu sýklýðýný ve aþý antikor yanýtýný etkiler mi?. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi. 53(1):1-3. 26.Yalçýn SS, Gümüþ A, Yurdakök K. (2008) Prophylactic paracetamol at the time of infant vaccination reduces the risk of fever, but also reduces antibody response.world J Pediatr. May;4(2):127-9. 33