Kasım 2006 ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜNDE YATIRIM İMKANLARI KIRGIZİSTAN I. Kırgızistan Elektrik Enerjisi Sektörü Elektrik enerjisi üretimi Kırgızistan daki temel endüstrilerden biridir. Ülkenin elektrik enerjisi ağırlıklı olarak hidroelektrik santrallerinde üretilmekte ve çok düşük fiyattan arz edilmektedir. Tien Shan dağlarındaki buzulların erimesiyle hidro enerji alanında kullanıma yönelik önemli bir potansiyel oluşmakta ve bu potansiyelin halihazırda %10 u kullanılabilmektedir. Bunun nedeni yeterli yatırım olmaması, mevcut altyapının yetersizliği ve su seviyesinde ani ve beklenmedik değişimlerdir. Kırgızistan enerji sektörünün gelişimi ülkenin zengin hidroelektrik kaynaklarından istifade edilmesine bağlıdır. Kırgızistan, BDT ülkeleri arasında Rusya ve Tacikistan dan sonra en zengin su kaynaklarına sahip üçüncü ülkedir. Ülkenin hidro enerji potansiyeli 142,5 milyar kwh seviyesindedir. Tek başına Narın nehrinin hidroelektrik enerji potansiyeli 56,9 milyar kwh olarak ölçülmektedir. Nehir üzerine 30 milyar kwh elektrik enerjisi üretecek 22 adet hidroelektrik santrali inşa edilmesi mümkündür. Hükümet iç piyasa ihtiyaçlarının karşılanması ve enerji kesintilerinin giderilmesi gibi sosyal bir hedefin yanı sıra, mevcut potansiyeli ihracata yöneltmeyi ve ihracatı da kalıcı olarak artırma hedefini de gözetmektedir. Halihazırda Kırgızistan, piyasa fiyatlarından (1,1 sent/kwh) Kazakistan (1,2 milyar kwh), Rusya Federasyonu (1,4 milyar kwh) ve Çin Halk Cumhuriyeti ne elektrik ihracatı gerçekleştirmektedir. 2005 yılında üretilen elektriğin %17 si ihraç edilmiş ve elektrik ihracatı 21 milyon dolar olmuştur. Komşu ülkelere ihracat yıllık Hükümetler arası anlaşmalar çerçevesinde ve ayrıca Kazakistan, Rusya ve Çin den firmalarla yapılan uzun vadeli anlaşmalar çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan, Çin e yönelik elektrik ihracatının artırılması yönünde çalışmalar sürdürülmektedir. Halihazırda Torugart ve Irkeştam üzerinden 1 milyon kwh gibi küçük bir hacimde ihracat gerçekleştirilmektedir. Önümüzdeki dönemde elektrik ihracatının coğrafi olarak genişletilerek, İran, Pakistan, Afganistan ve Hindistan ı da kapsaması Hükümetin hedefleri arasındadır. Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan Afganistan a elektrik ihracatı yapan ülkelerdir. Bu ülkeler Afganistan a doğrudan sınırdan ihracat yapabilirken, Kırgızistan ın yalnızca Tacikistan üzerinden ihracat yapma olanağı vardır. Kırgızistan-Tacikistan sistemler arası güç iletim hattının inşasının Afganistan a elektrik ihracatını Kırgızistan açısından kolaylaştıracağı ve ihracatın önemli ölçüde artmasına yol açacağı düşünülmektedir.
Halihazırda Pakistan a da mevcut anlaşma kapsamında ihracat gerçekleştirilmekte olup, yeni enerji nakil hattının kurulması ve bunun etkinliğinin sağlanması için de yeni bir hidroelektrik santralinin inşa edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Esasen, Afganistan ve Pakistan ın elektrik ihtiyacının karşılanması amacıyla Kırgızistan ve Tacikistan dan çekilecek enerji nakil hatlarıyla elektrik ihracatı yapılması gündemdedir. Proje Dünya Bankası tarafından ele alınmakta olup, 600 kilometre uzunluğunda enerji nakil hattı inşası öngörülmektedir. Bu bağlamda, 30 Ekim 2006 tarihinde Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Pakistan arasında Duşanbe de Orta Asya ülkeleri arasında enerji alanında bölgesel işbirliğinin güçlendirilmesine yönelik bir mutabakat zaptı imzalanmıştır. Mutabakat Zaptı ilk aşamada söz konusu enerji nakil hatlarının inşasını gündeme getirmektedir. Enerji nakil hatlarının kurulması sonucu Kırgızistan ın elektrik ihracatının etkin hale getirilmesi, ayrıca, gündemde olan Kambarata-1 ve 2 hidroelektrik santral projelerinin yatırımcılar açısından çekiciliğinin artması beklenmektedir. II. Kırgızistan Elektrik Piyasası Halihazırda Kırgızistan enerji piyasasında 6 büyük şirket faaliyet göstermektedir. 1. Elektrik Santralleri A.Ş., piyasada faaliyet gösteren en büyük şirket olarak mevcut elektrik üretiminin %99 unu karşılamaktadır. Toktogul kaskadında şirkete bağlı olarak 6 adet santral faaliyet göstermektedir. Ayrıca, Bişkek ve Oş şehirlerinin ısıtmasına yönelik ısı santralleri de bu şirkete bağlıdır. 2. Ulusal Enerji Hatları A.Ş., yalnızca nakilden sorumlu olup üretim veya satış gerçekleştirmemektedir. 3. Severelektro firması Çüy bölgesi ve Bişkek şehrine dağıtım gerçekleştirmektedir. 4. Vastokel Elektro Isık Göl ve Narın bölgesine dağıtım gerçekleştirmekte olup, güneye elektrik ihracatında çıkış noktasıdır. 5. Celalabad Elektro, Celalabad bölgesine, 6. Oş Elektro ise Oş bögesine, dağıtım yapan firmalardır. Severo, Vastokel, Celalabad ve Oş Elektro firmaları Anonim Şirket olup, %90 oranında Devlete aittir. III. Kırgızistan Enerji Sektöründe İş ve Yatırım İmkanları 1. Kambarata-1 ve 2 Santral İnşaatı: Kambarata santral inşaatı, 1986 yılında SSCB Enerji Bakanlığı nca başlatılmıştır. Halihazırda Kambarata-2 istasyonunda çalışma yürütülmekte olup, Kambarata-1 de henüz çalışma başlatılmamıştır. Kambarata-2 de inşaat işleri %40 oranında tamamlanmış bulunmaktadır. Halen stoklarda Rus malı jeneratörler ve türbinler bulunmaktadır. Çin 2
Halk Cumhuriyeti ve Rus RAO UES firması, Kamabarata projesiyle yakından ilgilenmektedir. RAO UES 3 milyon dolar karşılığında Kambarata-1 ve 2 nin keşif yenileme çalışması ve ekipman yenileme işlerini üstlenmeyi teklif etmiştir. Geçmiş dönemde finansman yokluğu nedeniyle dondurulan bu proje, Pakistan ve Afganistan a, Kırgızistan ve Tacikistan dan elektrik ihracatına yönelik nakil hatları kurulması projesinin gündeme gelmesiyle bir anda önem kazanmış ve ilgi görmeye başlamıştır. Kambarata-1 1900 mw kurulu kapasite, yıllık 5,1 milyar kwh üretim kapasitesi ile çalışması öngrülmekte olup, tahmini proje bedeli 1,7 milyar dolardır. 4,65 milyar metreküplük rezervuarı, Narın nehrinin mevsimsel olarak idaresine olanak tanıyacaktır. Narın nehrinin bu proje bölümünden ortalama yıllık akım hızı 317 metreküp/saniye olarak hesaplanmaktadır. Kambarata-2 Üç üniteli hidroelektrik santrali proje bedeli 270 ila 290 milyon dolar arasında tespit edilmekte olup, ayrıca, 17,6 milyon dolarlık 500 kv hattına ihtiyaç duyulmaktadır. Taşkent Hidroproje Enstitüsü proje için detaylı teknik dizayn, maliyet planı ve teknik dokümantasyonu hazırlamıştır. Daha önce Harza (ABD) ve SNC Shavinigan (Kanada) firmalarınca öncül fizibilite raporları da hazırlanmış bulunmaktadır. 360 mw kurulu kapasite, 1.148 GW/h üretim kapasitesi ile çalışması öngörülmektedir. 2. Uçkurgan Santrali Rekonstrüksiyonu: Uçkurgan hirdoelektrik santrali inşaatına 1956 yılında başlanmış, 1962 yılında tamamlanmıştır. 180 mw kurulu kapasiteye sahip olan santralde yıllık ortalama üretim 899 milyon kwh dir. Rekonstrüksiyon projesi ekipman modernizasyonu, santralin operasyonel güvenilirliğinin artırılmasına yönelik faaliyetler ile kurulu kapasitenin 40 mw artırılmasını içermektedir. Söz konusu proje ile ilgili olarak santral projesinin müşavirlik işini yapmış olan Taşkent Hidroproje Enstitüsü ne fizibilite işi verilmiş bulunmaktadır. Rekonstrüksiyona yönelik müşavirlik işleri 2007 baharında tamamlanacak olup, rekonstrüksiyon işlerinin 30 milyon dolara gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Güney Kırgızistan a kesintisiz güç sağlanması projenin ana hedefidir. 3. Atbaşı Santrali Rekonstrüksiyonu: Atbaşı santralinin kurulu kapasitesi 40 mw, yıllık ortalama üretimi 145 milyon kwh düzeyindedir. 32 yıldır faaliyette olan santralin ekipman, parça ve teknik sistemlerinin yeniden inşası ve yenilenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca, hidroteknik kurulumun durumunu kontrolden sorumlu ekipmanın da rehabilistasyonu ve değiştirilmesi gerekmektedir. Dağlık bölgelerin geliştirilmesi projesi çerçevesinde İsviçre kaynaklı krediyle yürütülen elektro-teknik işler için toplam 200 bin İsviçre Franklık hibe ayrılmıştır. Hibenin hidro teknik alanına da kaydırılması öngörülmektedir. 3
Rekonstrüksiyon faaliyetlerinin tamamının 10 milyon dolara gerçekleştirileceği tahmin edilmektedir. 4. Karakeçe Termik Santrali Projesi: Orta Kırgızistan bölgesine elektrik enerjisi sağlayacak bu termik santralin 1200 mw güce sahip olması öngörülmekte, proje bedelinin 1,5 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir. Renova adlı Rus firması halen proje üzerinde çalışmalarını sürdürmekte olup, anlaşmanın imzalanması için ihtilaflı bazı hususların çözülmesi gerekmektedir. Buna karşılık, Çin Halk Cumhuriyeti de projeye olan ilgisini saklamamaktadır. Rus tarafıyla anlaşma sağlanamaması halinde, yapacakları fizibilite incelemesinin sonucuna göre Çin tarafı projeyi üstlenmeyi teklif edecektir. 5. Batken Hidroelektrik Santrali: Batken bölgesinde enerji santrali inşasına yönelik olarak İslam Kalkınma Bankası (İKB) ile halen görüşmeler devam etmektedir. Proje bedeli 10 milyon dolar seviyesinde öngörülmekte olup, Türk müşavir ve müteahhit firmaların ihaleye katılmaları mümkündür. 6. Kökömörön Nehri Üzerinde Santral Projesi: 1000 mw gücünde olması öngörülen hidroelektrik santrali için henüz herhangi bir çalışma yürütülmemiştir. 7. Mikro-Hidroelektrik Santralleri Kurulması: Çok sayıda nehir üzerinde bölgesel olarak faaliyet gösterecek mikro hidroelektrik santralleri kurulması konusunda 2030 yılına kadar bir program kapsamında 0,5-30 megawatt gerilim aralığında faaliyet gösterecek 120-130 adet küçük santrale inşa edilmesi öngörülmektedir. Projenin toplam bedeli 500-600 milyon dolar olarak ifade edilmekte, santral projelerinin 5-30 milyon dolar arasında bir bedelle gerçekleştirilebileceği tahmin edilmektedir. Santraller için tespit edilen araziler halihazırda özelleştirilmiş olmakla birlikte, arazilerin tahsisatında Kırgız Hükümetinin desteği alınabilecektir. Kurulacak santrallerin Kırgız-Türk özel girişimi olması esastır. Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (EBRD) ve Asya Kalkınma Bankası nın başlangıçta ilgi göstermesine rağmen ilerleme sağlanamamış olup, eski idare döneminde proje fizibilitesi için Alman Hükümetinden alınmış bulunan 25 milyon Alman Markının akıbetinin ne olduğu bilinmemektedir. Projenin amortisman süresi 4-8 yıl olarak hesaplanmaktadır. 8. Isık Göl Turistik Bölgesinde Güneş Enerjisi Kolektörlerinin Kurulması: Projenin bedeli 35 milyon dolar olarak tahmin edilmekte olup, 30-50 bin metrekarelik bir alanda kolektör kurulmasını gerektirmektedir. Uzmanlara göre proje 7 yılda kendini amorti edecektir. Projeye ilişkin program hazır olup, Başbakan ile varılan mutabakat uyarınca 3 sene içerisinde güneş enerjisi sistemine geçilmesi öngörülmektedir. Proje müteahhitlik işinin yanı sıra, yerel olarak güneş kolektörü üretimi ihtiyacı da doğurarak Türk firmalarına önemli bir yatırım imkanı sağlamaktadır. Halihazırda Kırgızistan da güneş kolektörü ve imalatta kullanılan materyalin üretimi bulunmakla birlikte, üretilen kolektör kalitesi arzu edilen seviyede değildir. 4
9. Atıkların Kullanılmasıyla Gaz Ve Gübre Elde Edilmesi (Bio-Gaz): 8 milyon dolar olarak öngörülen proje kapsamında kırsal kesimin yakıt ve gübre temininin sağlanması hedeflenmektedir. Asya Kalkınma Bankası nın proje fizibilitesi için kaynak aktarması gündemdedir. IV. Değerlendirme Kambarata, Karakeçe, Atbaşı, Kökömörön, Isık Göl güneş enerjisi, bio-gaz ve mikro hidroelektrik santralleri projeleri için teknik müşavirlik desteğinin hayata geçirilmesi mümkündür. Yukarıda yer verilen projelerin tamamı Türk müteahhitlik firmaları için potansiyel iş niteliği arz etmektedir. Elektrik fiyatının Dünya Bankası nın önerileri doğrultusunda artırılması beklenmektedir. 2010 yılına kadar tarifenin ikiye katlanması, 2007 sonuna kadar %10 zam ve takip eden her üç ayda bir %10 zam yapılması gündemdedir. Dolayısıyla, fiyat artışlarıyla elektrik üretimine yönelik projelerin daha fizibl bir nitelik kazanmaya başlayacağı öngörülmektedir. Ön etüdün yapılmasını müteakip, hangi proje sürecine dahil olunmak istendiğinin koşulları ve süreleriyle birlikte Kırgız Cumhuriyeti Başbakanlığı na bir niyet mektubu olarak iletilmesinin gerektiği düşünülmektedir. Türkiye ile Kırgızistan arasında, Kırgızistan ın enerji sektöründeki yatırım ihtiyaçları konusunda teknik ve mali işbirliğine gidilmesi elzemdir. İran, ABD ve Çin Halk Cumhuriyeti nin son dönemde programlar geliştirmeye çalıştığı dikkate alınarak, teknik müşavirlik devlet yardımı programının etkinleştirilmesi, Kırgızistan için özel bir program ihdas edilmesi, enerji alanındaki işbirliğinin elektrikle sınırlanmaması, bu ilişkiye kömür, gaz, diğer enerji kaynaklarının da eklenmesi, uygun kredi mekanizmalarının oluşturulması faydalı olacaktır. Türkiye ile Kırgızistan arasında teknik işbirliğinin geliştirilmesi ve yatırım ilişkilerinin kuvvetlendirilmesini teminen, Uzun Vadeli ve Ekonomik İşbirliği Anlaşmasıyla uygulamaya konulan ve önümüzdeki dönemde güncellenmesi öngörülen İcra Planı yla bu alanda tarafları bir araya getirecek bir platformun ihdası faydalı olacaktır. 5