Domates (Lycopersicon lycopersicum L.) 0 Konu, tarif, kapsam 0.1 Konu Bu standard, domates (Lycopersicon lycopersicum L.) in tarifine, sınıflandırma ve özelliklerine, numune alma ve muayeneleri ile piyasaya arz şekline dairdir. 0.2 Tarif 0.2.1 Domates Lycopersicon lycopersicum L. türüne giren kültür bitkilerinin taze meyveleri. 0.3 Kapsam Bu standard, taze olarak tüketilmek üzere piyasaya arz edilen domatesleri kapsar. 1 Sınıflandırma ve özellikler 1.1 Sınıflandırma Domatesler; dilimlilik durumlarına göre gruplara, şekillerine göre tiplere, morfolojik özelliklerine ve büyüme şekillerine (sırık, yer) göre çeşitlere, kalite özelliklerine göre sınıflara ve iriliklerine göre boylara ayrılır. 1.1.1 Gruplar Domatesler, dilimlilik durumlarına göre; Düz, dilimsiz, Az dilimli, (5 den az dilimli) Çok dilimli (5 ve daha fazla dilimli) olmak üzere üç gruba ayrılır. 1.1.2 Tipler Domatesler, şekillerine göre, Yuvarlak (Yuvarlak, yüksek yuvarlak), Yassı (Yassı, az yassı), Uzun (Silindirik, armut), Kalp, Kiraz (Erik) olmak üzere beş tipe ayrılır. Başlıca domates şekilleri Şekil 1 de verilmiştir. 1
Şekil 1 - Başlıca domates şekilleri 1.1.3 Çeşitler Morfolojik özelliklerine ve büyüme şekillerine (sırık, yer) göre domates çeşitlerinin isimleri ve Türkçe okunuşları aşağıda verilmiştir: 1) Çeşitler Türkçe okunuşları Sırık domatesler Monalucie 33 Monalusi 33 Marglobe Marglob Wisconsin 55 Viskansın 55 Süper California Süper Kaliforniya 68 VF 26 68 VF 26 Şencan-9 Şencan-9 GC-135(I)-184 GC-135(I)-184 Zeynep F 1 Zeynep F 1 Yer domatesleri Texto Teksto VC 156 VC 156 Pearson Pirsın Süper Marmande Süper Marmand Red Top (VF) Red Tap (VF) ES 24 (F) ES 24 (F) ES 58 (2889) F ES 58 (2889) F VFN.8 VFN.8 0 3 2 7 0 3 2 7 Roma VF Roma VF P.378-RF17 P.378-RF17 S.C. 2121 S.C. 2121 H. 2274 H. 2274 Cal. J. Kal. J. Rio Grande Riyo Grand İnvictus Lot 335 İnviktus Lot 335 Oval Red Oval Red Peto-86 Peto-86 Denep Denep Rio Fuego Riyo Füyego Calimba Kalimba Koral Koral I-40 68 N-17 I-40 68 N-17 Falcon Falkın Genç VF F 1 Genç VF F 1 Ertekin VF F 1 Ertekin VF F 1 Menemen Menemen 2
Bu standardda yer almayan diğer çeşitler, kendi adları ve orijinleri belirtilerek piyasaya arz edilir. 1.1.4 Sınıflar Domatesler kalite özelliklerine göre, Ekstra Sınıf I Sınıf II olmak üzere üç sınıfa ayrılır. 1) Ülkemizde 2001 yılına kadar tescil edilerek, Resmî Gazete de yayımlanan çeşitlerdir. 3
1.1.5 Boylar Domatesler iriliklerine göre; 30 mm (dahil) - 35 mm (hariç) 2) 35 mm (dahil) - 40 mm (hariç) 40 mm (dahil) - 47 mm (hariç) 47 mm (dahil) - 57 mm (hariç) 57 mm (dahil) - 67 mm (hariç) 67 mm (dahil) - 82 mm (hariç) 82 mm (dahil) - 102 mm (hariç) 102 mm ve üstü. olmak üzere sekiz boya ayrılır. Domateslerde boylama (boylara ayırma), meyvenin en geniş ekvatoral çapına göre yapılır. Kiraz ve salkım halinde piyasaya sunulan domatesler hariç, Ekstra ve Sınıf I e giren domateslerde boylama zorunludur. 1.2 Özellikler 1.2.1 Genel özellikler Domatesler; bütün, sağlam, taze görünüşlü ve temiz olmalı; tüketimlerini engelleyecek çürüklük ve bozukluk, çıplak gözle görülebilen yabancı madde, anormal dış rutubet, yabancı koku ve tad, böcek ve böcek zararlarından arî olmalıdır. Salkım domateslerde sap; yeşil, sağlıklı, temiz, tüm yapraklarda ve çıplak gözle görülebilen her türlü yabancı maddeden arî olmalıdır. Kiraz domateslerde kapanmış yarıklar (Sınıf II de dahil) bulunmamalıdır. 1.2.1.1 Olgunluk Domatesler, taşınmaya ve elden geçirilmeye dayanacak ve ulaştıkları yerlerde tüketicinin isteklerini karşılayacak olgunlukta olmalıdır. Taşımanın şekline ve süresine bağlı olarak, pazarlara gönderilmek üzere hasat edilip muayeneye sunulan domatesler, aşağıdaki dört olgunluk safhasından birinde olmalıdır: 1.2.1.1.1 Yeşil olum Sap etrafında yıldız şeklinde, beyaz veya sarı bir renklenme ile yüzeyin % 10 una kadar yayılan beyazımsı veya sarımsı bir alanı içeren meyveler. 1.2.1.1.2 Pembe olum Yüzeyinin % 10 - % 30 u sarımsı pembe renkteki meyveler. 1.2.1.1.3 Turuncu olum Yüzeyinin % 30 - % 60 ı üniform şekilde, koyu pembeden portakal kırmızısına kadar değişen renkteki meyveler. 1.2.1.1.4 Kırmızı olum Yüzeyinin % 60 dan fazlası üniform şekilde kırmızımsıdan parlak kırmızıya kadar değişen renkteki meyveler. 1.2.2 Sınıf özellikleri Bütün sınıflarda en küçük çap, yuvarlak ve dilimli domatesler için 35 mm, uzun ve salkım domatesler için 30 mm dir. 1.2.2.1 Ekstra Bu sınıfa üstün kaliteli domatesler girer. Bunlar; şekil, görünüş ve gelişme bakımından çeşidin tipik özelliğini göstermeli ve sıkı etli olmalıdır. Renkleri olgunluk durumlarına bağlı olarak, Madde 1.2 de belirtilenlere uygun olmalıdır. Bu sınıfa giren domatesler, kusursuz olmalı ve sap etrafında yeşil sertlik bulunmamalıdır. Ürünün genel görünüşünü veya ambalâj içerisindeki duruşunu bozmayacak çok hafif yüzeysel özürler bulunabilir. 2) Sadece uzun ve salkım domatesler için. 4
1.2.2.2 Sınıf I Bu sınıfa iyi kaliteli domatesler girer. Bunlar, çeşidin tipik özelliğini göstermeli ve yeteri kadar sıkı etli olmalıdır. Bu sınıfa giren domateslerde, görülebilir yeşil sertlik dışında ürünün genel görünüşünü, niteliklerini, muhafazasını veya piyasaya arzını etkilemeyecek aşağıdaki hafif kusurlar bulunabilir: Hafif şekil ve gelişme bozuklukları, Hafif renk bozuklukları, Hafif kabuk kusurları, Makinalı hasat veya boylamadan ileri gelen çok hafif zararlar veya hafif zedelenmeler. Dilimli domateslerde bunlara ilâve olarak; 1 cm den uzun olmayan kapanmış yarıklar, Meyve çapının üçte ikisinden büyük olmamak kaydıyla uzunlamasına ince çiçek burnu yarası veya mühür (dikiş şeklinde), Mantarlaşma olmamak kaydıyla küçük göbek, 1 cm 2 den küçük tepecik mantarlaşması olabilir, Aşırı derecede şekil bozukluğu bulunmamalıdır. 1.2.2.3 Sınıf II Bu sınıfa, daha üst sınıflara giremeyen, fakat genel özelliklerine uyan domatesler girer. Bunlar, yeterince sıkı etli olmalı (Sınıf I'den daha az sıkı olabilir) ve kapanmamış yarıkları bulunmamalıdır. Özelliklerinin ve görünüşlerinin esas karekterlerini korumak şartıyla aşağıdaki kusurlar bulunabilir: - Şekil, gelişme ve renk kusurları, - Meyveyi kötü şekilde etkilemeyen kabuk kusurları ve makinalı hasat veya boylamadan ileri gelen hafif zararlar veya zedelenmeler, - 3 cm'den daha uzun olmayan yarıklar. Dilimli domateslerde bunlara ilâve olarak; - Biçimsiz olmamak kaydıyla, Sınıf I'deki domatesler için verilen şekil bozukluğundan daha fazla deformasyon, - Göbek, - Uzunlamasına ince çiçek burnu yarası veya mühür (dikiş şeklinde), - 2 cm 2 'den küçük tepecik mantarlaşması olabilir. 1.3 Toleranslar Her ambalâjda sayı ve kütlece bulunabilecek sınıf ve boy toleransları aşağıda verilmiştir: 1.3.1 Sınıf toleransları 1.3.1.1 Ekstra Her ambalâjda bu sınıfın özelliklerine uymayan fakat Sınıf I e giren domateslerden % 5 e kadar bulunabilir. 1.3.1.2 Sınıf I Her ambalâjda bu sınıfın özelliklerine uymayan fakat Sınıf II ye giren domateslerden % 10 a kadar bulunabilir. Salkım domateslerde, saptan ayrılmış domateslerden % 5 e kadar bulunabilir. 1.3.1.3 Sınıf II Her ambalâjda bu sınıfın özelliklerine uymayan fakat tüketime elverişli olan domateslerden % 10 a kadar bulunabilir. Çürük, belirgin derecede zedelenmiş ve kapanmamış yarıkları olan domateslere tolerans tanınmaz. Salkım domateslerde, saptan ayrılmış domateslerden % 10 a kadar bulunabilir. 1.3.2 Boy toleransları Bütün sınıflar için, ambalâjlar üzerinde belirtilen boylara uymayan, fakat bir alt ve bir üst boy grubuna giren domateslere toplam % 10 a kadar tolerans tanınabilir. Toleransta en küçük çap, yuvarlak ve dilimli domatesler için 33 mm, uzun domatesler için 28 mm dir. 5
1.4 Özellik, muayene, deney ve madde numaraları Özellikler ve bunlara ait muayene, deney ve madde numaraları Çizelge 1 de gösterilmiştir. Çizelge 1 - Özellik, muayene, deney ve madde numaraları Özellikler Özellik Madde No Muayene ve Deney Madde No Genel özellikler 1.2.1 2.2.2 Ambalâjlama 3.1 2.2.1 İşaretleme 3.2 2.2.1 2 Numune alma ve muayeneler 2.1 Numune alma Numune partiden alınır. Grubu, tipi, çeşidi, sınıfı, boyu ve ambalâjları aynı olan ve bir seferde muayeneye sunulan domatesler bir parti sayılır. Domates numunesi almak için, Çizelge 2 de belirtilen partiyi oluşturan ambalâj birimlerinin miktarına göre karşılarında gösterilen (n) sayıda ambalâj ayrılır. Muayene ve deney için gereken numuneler bu ambalâjlardan alınır. Bu ambalâjlar parti içerisinden tesadüfî olarak seçilmeli ve bunu yapmak için TS 2756-1 3) e göre aşağıdaki sistematik metot uygulanmalıdır: Partiyi oluşturan birim ambalâjlar, birden başlanarak 1, 2, 3,..N şeklinde numaralanır. Herhangi bir ambalâjdan başlanarak ambalâjlar 1, 2, 3,. şeklinde (N/n=r) kadar sayılır. (N/n) bir tam sayı değilse (r) tam sayıya tamamlanır ve (r) inci ambalâj numune alınmak üzere ayrılır. Sayma ve ayırma işlemine, Çizelge 2 ye göre ayrılması gereken ambalâj sayısına erişilinceye kadar devam edilir. Burada; N = Parti içerisindeki ambalâj sayısı, n = Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı dır. Çizelge 2 - Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı Partideki ambalâj sayısı (N) Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı (n) 26 ya kadar 2 26-50 3 51-90 5 91-150 8 151-280 13 281-500 20 501-1 200 32 1 201-3 200 50 3 201-10 000 80 2.2 Muayeneler Muayenede ünite ambalâjdır. Üniteler üzerinde varılacak sonuç, bütün partiye uygulanır. 2.2.1 Ambalâjın muayenesi Ambalâjın ve ambalâj malzemesinin muayenesi, elle ve gözle incelenerek ve gerekirse boyutları ölçülerek yapılır; sonuçların Madde 3 e uygun olup olmadığına bakılır. 2.2.2 Ürünün muayenesi Domateslerin muayenesi, gözle ve elle incelenerek, koklanarak, tadılarak ve ölçülerek yapılır; sonuçların Madde 1.2 ve Madde 1.3 e uygun olup olmadığına bakılır. 6
3) Bu standard metninde atıf yapılan standardın numarası, yayım tarihi, Türkçe ve İngilizce ismi metnin başında verilmiştir. 7
2.3 Değerlendirme Muayene sonuçlarının her biri standarda uygunsa parti standarda uygun sayılır 4). 2.4 Muayene raporu Muayene raporunda en az aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır: Firmanın adı ve adresi, Muayenenin ve deneyin yapıldığı yerin ve lâboratuvarın adı, Muayene ve deneyi yapanın ve/veya raporu imzalayan yetkililerin adları, görev ve meslekleri, Numunenin alındığı tarih ile muayene ve deney tarihi, Numunenin tanıtılması, Muayene ve deneylerde uygulanan standardların numaraları, Sonuçların gösterilmesi, Muayene ve deney sonuçlarını değiştirebilecek faktörlerin mahzurlarını gidermek üzere alınan tedbirler, Uygulanan muayene ve deney metotlarında belirtilmeyen veya mecburî görülmeyen, fakat muayene ve deneyde yer almış olan işlemler, Standarda uygun olup olmadığı, Rapora ait seri numarası ve tarih, her sayfanın numarası ve toplam sayfa sayısı. İhracatta malın standarda uygun çıkması halinde, ihracatçıya verilecek denetleme (kontrol) belgesinin geçerlilik süresi 3 gündür. 3 Piyasaya arz Domatesler piyasaya ambalâjlı olarak arz edilir. 3.1 Bir örneklik Her ambalâj içinde bulunan domatesler; grup çeşit, tip, sınıf, boy (boylama yapılmışsa) ve orijin bakımından bir örnek olmalıdır. Her ambalâjın görünen kısmı, o ambalâjdaki tüm muhteviyatı temsil etmelidir. Ekstra ve Sınıf I domatesler; şekil, renk ve olgunluk bakımından da bir örnek olmalı, ayrıca uzun domateslerin uzunlukları da bir örnek olmalıdır. 3.2 Ambalâjlama Ambalâjlar, küçük tüketici ambalâjı ve büyük dış ambalâj şeklinde olabilir. Küçük ve büyük ambalâjlar; taşıma, muhafaza ve pazarlama süresince domatesleri iyi bir şekilde koruyacak ve sağlığa zarar vermeyecek nitelikte, yeni, temiz, kuru, kokusuz ahşap, mukavva veya diğer malzemeden hazırlanmış kasa, kutu, tabla, sandık ile yontukdan yapılmış çeşitli sepetler olup; küçük tüketici ambalâjları, büyük dış ambalâjlar içerisinde piyasaya arz edilebilir. Büyük dış ambalâjlar, alıcının aksine bir isteği bulunmadıkça (80 x 120) cm veya (100 x 120) cm boyutlarındaki paletlere uygun ölçüde olmalıdır. Ambalâjların yapımında kullanılan her çeşit malzeme ile içine konulacak oluklu mukavva, delikli kâğıt ve benzeri malzeme; yeni, temiz, kuru ve kokusuz olmalı, ürüne zarar vermemeli, bunların üzerine yazılacak yazılarda kullanılacak mürekkep ve boya ile etiketlerin yapıştırılmasında kullanılacak zamk, toksik veya başka şekillerde insan sağlığına zararlı olmamalıdır. Basılı kâğıt kullanıldığında, yazılı yüzün dışa gelmesine ve ürün ile temas etmemesine dikkat edilmelidir. Meyvelerin üzerine doğrudan doğruya etiket yapıştırılmamalı veya damga vurulmamalı, ambalâjların içerisinde yukarıda belirtilenler dışında hiç bir yabancı madde bulunmamalıdır. 4) Partinin reddi ve redde itiraz halinde, gerekli tutanaklar düzenlenir. Red nedeni olan ve Madde 2.1 e göre alınan numune, ünite açılmayacak şekilde ambalâjlanarak mühürlenir. Duruma göre, kontrol işlemini yapan idareye götürülür veya yeddi emin olarak mal sahibinin sorumluluğu altında kontrol yerinde bırakılır. 8
3.3 Tüketiciye sunum Domatesler, aşağıdaki şekilde tüketiciye sunulur: a Tek tek; çanak yapraklı veya yapraksız ve kısa saplı veya sapsız, b Salkımlar halinde. Salkım domateslerde, her salkımda bulunacak en az domates sayısı; 3 (küçük tüketici ambalâjlarında 2), Kiraz domates salkımlarında 6 (küçük tüketici ambalâjlarında 4) dır. 3.4 Ambalâjlamada istif Ekstra ve Sınıf I domatesler, ambalâjlar içerisine kat kat ve diyagonal (salkım domatesler hariç) istif edilir. İstif sırasında, ambalâjların alt ve yanlarında oluklu mukavva kullanılması meyvelerin daha iyi korunmasını sağlar. Ayrıca katlar arasına da delikli kâğıt serilebilir. 3.5 İşaretleme Domates ambalâjları üzerine aşağıdaki bilgiler okunaklı olarak, silinmeyecek ve bozulmayacak şekilde yazılır, basılır veya bir etikete yazılıp yapıştırılır: Firmanın ticarî unvanı, kısa adı, adresi veya varsa tescilli markası, Bu standardın işaret ve numarası (TS 794 şeklinde), Parti, seri veya kod numaralarından en az biri, Ürünün adı (Domates), Grubu (İsteğe bağlı), Tipi (Kiraz domateslerde bu bilgi verilmez), Çeşidi (İsteğe bağlı), Sınıfı, Boyu [En büyük ve en küçük çap (salkım domateslerde sadece küçük çap verilir, kiraz domateslerde ise boyla ilgili bilgi verilmez. Ayrıca boylama yapılmamışsa bu belirtilmelidir.)] Üretim bölgesi (İsteğe bağlı), Gerektiğinde bu bilgiler, Türkçe nin yanısıra yabancı dilde de yazılabilir. Bunların dışında reklam olarak, ambalâjın içindekilere aykırı ve alıcıyı yanıltıcı olmamak üzere, başka yazı ve resimler de konulabilir. 3.6 Taşıma ve muhafaza Domatesler ve ambalâjları; işleme yerlerinde, depolarda ve taşıtlarda kötü koku yayan ve bunları kirletecek böcek öldürücü ilaçlar ve diğer zehirli maddelerle bir arada bulundurulmamalıdır. Domatesler ve ambalâjları, yağış altında, aşırı sıcak ve dondurucu soğuklarda bırakılmamalı; bu durumlarda yüklenip boşaltılmamalıdır. Domates ambalâjlarının gemilere yükleme ve gemilerden boşaltma işlemlerinde palet veya konveyör kullanılması önerilir. 4 Çeşitli hükümler Üretici veya satıcı, bu standarda uygun olarak ürettiğini beyan ettiği domatesler için istendiğinde, standarda uygunluk beyannamesi vermek veya göstermek mecburiyetindedir. Bu beyannamede satış konusu domatesin: Madde 1 deki özelliklerde olduğunun, Madde 2 deki muayenelerin yapılmış ve uygun sonuç alınmış bulunduğunun belirtilmesi gerekir. Not - Bu standardda yer almayan hususlarda Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği ne göre işlem yapılır. 9