i
Doç. Dr. Şener Büyüköztürk DENEYSEL DESENLER ISBN 975-6802-43-X Pegem A Yayınları, 2006 Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2001 2. Baskı: Ocak 2007 Kapak Tasarımı Zülfikar Sayın Yayın Yönetmeni Gürsel Avcı Baskı ve Cilt Baran Ofset (312) 278 37 84 Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/B Yenişehir-Ankara Tel: (312) 430 67 50-430 67 51-435 44 60 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr e-posta: pegema@pegema.com.tr ii
Doç. Dr. Şener BÜYÜKÖZTÜRK 1958 yılında Osmaniye nin Kadirli ilçesinde doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Kadirli ve Adana da tamamladı. 1981 yılında Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü önlisans programını, 1985 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü lisans programını tamamladı. 1986-1991 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Dairesi Başkanlığında şef ve eğitim uzmanı olarak görev yaptı. 1991-1999 yıllarında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim İstatistiği ve Araştırma Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak görev yaptı. 1992 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Türkiye de Nüfus ve Eğitimde Fırsat Eşitsizliği isimli çalışmasıyla yüksek lisans eğitimini tamamladı. 1996 yılında aynı Enstitüde Türk Yükseköğretiminde Araştırma Eğitimi isimli çalışmasıyla doktorasını tamamladı. 1997 yılında alanındaki gelişmeleri izlemek amacıyla altı ay süre ile Amerika Birleşik Devletleri nde University of Texas Austin de bulundu. Bu dönemde eğitim fakültelerinde okutulan eğitim istatistiği ve araştırma alanı ile ilgili ders programlarını ve uygulamalarını inceledi. 1999-2004 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi nde Eğitim İstatistiği ve Araştırma Anabilim Dalında Yardımcı Doçent olarak çalıştı. 2004 yılında emekli oldu ve Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesinde çalışmaya başladı. 2005 yılında, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme alanında doçent oldu. Halen aynı üniversitede çalışmalarına devam etmektedir. Lisans ve lisans-üstü düzeyde istatistiğe giriş, bilgisayarda veri analizi (SPSS uygulamalı), eğitim istatistiği, ileri eğitim istatistiği, araştırmaya giriş ve eğitimde araştırma yöntemleri derslerini okutmakta olan yazarın, alanla ilgili çok sayıda makalesi ve üç kitabı bulunmaktadır. senerb@baskent.edu.tr 0.312.2341010 / 1089 iii
Sevgili Eşime ve Tatlı Kızlarıma iv
ÖNSÖZ Karışık desenler, sosyal bilimlerde, özellikle de eğitim ve psikolojide sıklıkla kullanılan bir faktöryel desendir. Karışık desenlerin özel bir türü olarak tanımlayabileceğimiz öntest sontest kontrol gruplu desenin de en sık kullanılan deneysel desenlerden biri olduğu söylenebilir. Böyle bir desende, araştırma sorusu ya da hipotezlerinin nasıl ifade edileceği ve elde edilen verilerin analizinde hangi istatistiksel tekniklerin kullanılacağı, sonuçlarının nasıl yorumlanacağı önemli bir sorun kaynağı olarak gözlenmektedir. Bu kitabın birinci bölümünde deneysel desenlerin ve öntest-sontest kontrol gruplu deneysel desenin özellikleri ve mantığı açıklanmaya çalışılmıştır. Kitabın ikinci bölümü alternatif veri analizi yaklaşımlarının tanıtılmasına ve uygulamalarına ayrılmıştır. Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desenlerde, öntest sontest ölçümlerine dayalı verilerin analizinde farklı parametrik istatistikler kullanılmaktadır. Bu bölümde sözü edilen desen ile toplanan verilerin analizinde kullanılabilen dört temel analiz yaklaşımına yer verilmiştir. Bunlar, a) deney ve kontrol gruplarının öntest sontest puanları arasındaki farkın anlamlılığı için ilişkisiz gruplar için t-testi ya da tek faktörlü varyans analizi (ANOVA), b) tek faktör üzerinde tekrarlı ölçümler için iki faktörlü varyans analizi (ANOVA), c) grupların öntest puanlarına göre düzeltilmiş sontest ortalama puanları arasındaki farkın anlamlılığı için tek faktörlü kovaryans analizi (ANCOVA) ve d) öntest puanları ve grup değişkenlerine dayalı sontest puanlarının yordanmasına ilişkin çoklu doğrusal regresyon analizidir. Sözü edilen yaklaşımlar önce tek tek kuramsal olarak açıklanmış ve aynı örneğin verileri kullanılarak SPSS de yapılan analiz sonuçlarına yer verilmiştir. Kitabın üçüncü ve son bölümünde ise sözü edilen veri analizi yaklaşımları karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Yazar, okuyucuların kitap ile ilgili eleştirilerine açıktır. Alınacak eleştirilerin ileri çalışmalara ışık tutacağına inanılmaktadır. Böyle bir çalışma yapmam konusunda fikir veren Prof. Dr. Yıldız Kuzgun a, kitabın taslak formunu okuyarak geliştirilmesine önemli katkılar sağlayan Prof. Dr. Selim Hovardaoğlu na ve Doç. Dr. Nilgün Köklü ye teşekkür ederim. Ocak 2001 Şener Büyüköztürk v
İÇİNDEKİLER Sayfa Önsöz... v İçindekiler...vii 1. BÖLÜM GİRİŞ (ss: 1-24) Deneysel Desenler... 1 Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desen... 19 2. BÖLÜM VERİ ANALİZİ (ss: 25-54) Giriş... 25 Fark Puanlarının Anlamlılığı İçin t-testi veya Tek Faktörlü ANOVA... 27 Tek Faktör Üzerinde Tekrarlanmış Ölçümler İçin İki Faktörlü Varyans Analizi... 32 Kovaryans Analizi... 47 Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi... 50 3. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER (ss: 55-58) Kaynakça... 59 Ekler... 61 vii
1. BÖLÜM Deneysel Desenler 1 GİRİŞ DENEYSEL DESENLER Araştırmada desen geliştirme, sosyal bilim araştırmacıların önemli bir sorunu ola gelmiştir. Bilim dallarının dinamik yönünü oluşturan ve bir anlamda bilimsel araştırma yöntemini tanımlayan süreç boyutunda amaç, geçerli ve güvenilir olan bilimsel bilgilere ulaşmaktır. Araştırmacı açısından sorun ise, bu tür bilgilere ulaşmada izlenecek adımların ya da gerçekleştirilecek etkinliklerin neler olduğunu tanımlayan bir araştırma planının geliştirilmesidir. Araştırma deseninin (modelinin), araştırmanın sorularını cevaplamak ya da hipotezlerini test etmek amacıyla araştırmacı tarafından kasıtlı olarak geliştirilen bir plan olduğu söylenebilir. Araştırma deseni ile geçerli ve güvenilir bulgulara ulaşmak ise ilgilenilen bağımlı değişkene ilişkin varyansın kontrol edilmesi ile olasıdır. Problem olarak incelenen bağımlı değişkene ait varyans, üç noktada kontrol edilmeye çalışılır: a) Araştırmacının bağımlı değişken üzerinde etkisini araştırdığı bağımsız değişkenin yol açtığı varyansı en çoklaştırmak, b) dış sistematik varyansı, yani bağımlı değişkeni etkileme olasığı olan, ancak araştırmacı tarafından etkisi araştırılmayan ve dışsal (şaşırtıcı, bozucu) değişkenler olarak da tanımla-
Veri Analazi 25 2.. BÖLÜM VERİ ANALİZİ GİRİŞ İki faktörlü (2x2) bir karışık desen ya da split-plot desen olarak da tanımlanabilen öntest sontest kontrol gruplu desenlerde deneysel işlemin etkisini test etmek amacıyla dört ayrı veri analizi yaklaşımı önerilmekte ve uygulanmaktadır. Bu analizler, grupların fark (kazanç) puanları arasındaki farkın anlamlılığı için ilişkisiz gruplar için t-testi ya da tek faktörlü varyans analizi (ANOVA); tek faktör üzerinde tekrarlanmış ölçümler için iki faktörlü ANOVA; öntest puanlarına göre düzeltilmiş sontest puanları arasındaki farkın anlamlılığı için tek faktörlü kovaryans analizi (ANCOVA); öntest puanlarını ve işlem gruplarını yordayıcı değişken, sontest puanlarını ise yordanan değişken olarak alan çoklu doğrusal regresyon analizidir. Bu bölümde sözü edilen dört yaklaşımın temel özellikleri tanıtılmakta ve aynı veriler için SPSS 10.0 istatistik programı kullanılarak yapılan analiz sonuçlarına yer verilmektedir. Daha sonra bu dört yaklaşım, uygulama sonuçları da dikkate alınarak üçüncü bölümde karşılaştırmalı olarak değerlendirilmektedir. Analizlerde kullanılan veriler, Büyüköztürk ün (2000) SPSS uygulamalı istatistik öğretiminin istatistik tutumlarına ve istatistik başarısına olan etkisinin incelediği çalışmasından alınmıştır Tablo 1 de yer alan veriler, deneklerin deneysel işlem öncesi ve sonrasında istatistiğe yönelik tutum ölçeğinden (İYTÖ) aldıkları puanları göstermektedir. Tabloda ek olarak analizlerde kullanılacak
Sonuç ve Öneriler 55 3.. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desenden (ÖSKD) elde edilen verilerin analizinde uygulanan deneysel işlemin etkili olup olmadığını test etmeye yönelik istatistiksel işlemi belirlemenin ve analiz sonuçlarını yorumlamanın oldukça karmaşık olduğu görülmektedir. ÖSKD de deneysel işlemin etkili olup olmadığını saptamak amacıyla fark puanlarından elde edilen ortalama puanlar arasındaki farkın sıfırdan manidar bir şekilde farklı olup olmadığı t ya da F testi ile sınanabilir. Ancak, deneysel manipülasyonun etkisi güçlü değilse, bu testler önerilmemektedir. Çünkü fark puanları, elde edildikleri puanlardan daha az güvenilirdir (Borg, 1989; Kerlinger, 1973). Örneğin, öntest puanı 70 iken 5 puanlık artış ile deney grubunun kazanç puanını, öntest puanı 50 iken 10 puanlık artış gösteren kontrol grubunun kazanç puanıyla karşılaştıralım. Bu durumda kontrol grubundaki kazanç puanının deney grubundakinden iki kat daha iyi ya da daha kötü olduğunu söylemek güçtür. Araştırmacının amacı, deney öncesi farkların deney sonrası ölçümler üzerindeki etkilerini kaldırmak ise, bunu fark puanların analizi ile başarmak güçtür. Çünkü, fark puanları öntest puanlarıyla ilişkilidir (Dugard ve Todman, 1995). Bu nedenle bir deneysel işlemin etkisi önemli iken deney ve kontrol gruplarının fark puanları arasındaki fark, manidar olmayabilir.
Ekler 59 EKLER ÖNTEST-SONTEST KONTROL GRUPLU DENEYSEL DESENLERDE UYGULANAN ANALİZ YAKLAŞIMLARINA AİT SPSS 10.0 İŞLEM ADIMLARI VE ÇIKTILARI
Deneysel Desenler 60 EK 1. İLİŞKİSİZ GRUPLAR İÇİN T-TESTİ Analyze Reports Descriptive Statistics Compare Means General Linear Model Correlate Regression Loglinear Classify Data Reduction Scale Nonparametric Tests Survival Multiple Response Means One-Samples T Test Independent-Samples T Test Paired-Samples T Test One-Way ANOVA Independent Samples T Testi menüsünde İzlenecek Adımlar: 1. Bağımlı değişkeni (fark), test variable kutusuna aktar. 2. Bağımsız değişkeni (grup), grouping variable kutusuna aktar ve işlem gruplarını gösteren iki düzeyin değerlerini (1; 2) tanımla. 3. OK
Kaynaklar 77 KAYNAKLAR Balcı, A. (1997). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler (Gözden geçirilmiş ikinci baskı). Ankara. Borg, W.R. & Gall, M.D. (1989). Educational research: An introduction, (Fifth edition). New York: Longman Inc. Bruning, J.L. & Kintz, B.L. (1968). Computational handbook of statistics. Glenview: Scott, Fresman and Company. Büyüköztürk, Ş. (1998). Kovaryans analizi: Varyans analizi ile karşılaştırmalı bir inceleme. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 31(1), 91-105. Cohen, J., (1988). Statistical power: Analysis for the behavioral sciences, ( 2nd ed.). Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Davidson, M.L. & Sharma, A.L. (1994, December). ANOVA and ANCOVA of pre-and post-test, ordinal data. Psychometrika, 59 (4), 593-600. Dugard, T.D. & Todman, J. (1995, May). Analysis of pre-test post-test control group design in educational research. Educational Psychology, 15, 181-98. Eckhardt, K.W. & Ermann, M.D. (1977). Social research methods: Perspective, theory and analysis. New York: Random House Inc. Ferguson G. A. & Takane, Y. (1989). Statistical analysis in psychology and education (Sixth ed.). New York: McGraw-Hill Book Company. Fraenkel, J.R. & Wallen, N.E. (2006). How to design and evaluate research in education (Sixth edition). Boston: McGraw-Hill Frigon, J.Y. & Laurencelle, L. (1993). Analysis of covariance: A proposed algorithm. Educational and Psychological Measurement, 53, 1-18. Green, S.B. & Salkind N.J. (2005). Using SPSS for Windows ana macintosh: Analyzing and understanding data. (Fourth edition). Upper Saddle River: Pearson Printice Hall. Hovardaoğlu, S. (1994). Davranış bilimleri için istatistik. Ankara: Hatipoğlu Yayınları Hovardaoğlu, S. (2000). Davranış bilimleri için araştırma teknikleri. Ankara: Ve-Ga Yayınları.