T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMANCILIK VE SU ŞÛRASI 2013 21-23 Mart 2013 ÇALIŞMA GRUBU 10 ORMANLARDAN FAYDALANMA ŞÛRA ÇALIŞMA BELGESİ Ankara - 2012 1
ORMANLARDAN FAYDALANMA ÇALIŞMA GRUBU Çalışma Grubu Başkanı : İbrahim ÇİFTÇİ (Genel Müdür Yardımcısı) Çalışma Grubu Başkan Yrd. : Kenan AKYÜZ Fuat ŞANAL (Daire Başkanı) Raportörler : Dr. Kenan KILIÇ Özgür BALCI (Şube Müdürü) ÇALIŞMA GRUBU ÜYELERİ Sıra Adı-Soyadı Kurumu Görevi 1 Cengiz YILMAZ Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 2 İsa SERTKAYA Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 3 Sami BAYÇELEBİ Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 4 Başar BAKIR Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 5 Ramazan BALI Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 6 Selami CİLAN Orman Genel Müdürlüğü Şube Müdürü 7 Doç. Dr. Özgür Emin AĞAOĞLU Artvin Çoruh Ü. Orman Fak. Öğretim görevlisi 8 Doç. Dr. Coşkun KÖSE İ.Ü. Orman Fakültesi Öğretim görevlisi 9 Prof. Dr. Kenan OK İ.Ü. Orman Fakültesi Öğretim Üyesi 10 Yrd. Doç. Dr. Kerim GÜNEY Kastamonu Ü. Orman Fakültesi Öğretim görevlisi 11 Prof. Dr. İlhan DENİZ KTÜ Orman Fakültesi Öğretim görevlisi 12 Prof. Dr. Emin Zeki BAŞKENT KTÜ Orman Fakültesi Öğretim görevlisi 13 Prof. Dr. Salih TERZİOĞLU KTÜ Orman Fakültesi Öğretim görevlisi 14 Prof. Dr. Erol KIRDAR Bartın Ü. Orman Fak. Öğretim görevlisi 15 Doç. Dr. Bekir KAYACAN Düzce Ü. Orman Fakültesi Öğretim Üyesi 16 Doç. Dr. Sibel SİLİCİ Erciyes Ü. Fen Fakültesi Öğretim görevlisi 17 Doç. Dr. Hüseyin FAKİR Süleyman Demirel Ü. Orman Fak. Öğretim görevlisi 18 Akın BALCIOĞLU Marmara Ahşap Palet Amb. San. İş Ad. Der. Dernek Başkanı 19 Süleyman AYAZ Ayazlar Kereste Ltd. Şti. Şirket Sahibi 20 Ahmet SAVRAN Dursunbey Krstc. İmalat ve Amb. Derneği Dernek Başkanı 21 Abdullah TEVER İstanbul Ağaç Mam. Orm. Ürün. İhr. Bir. Birlik Başkanı 22 Haluk YILDIZ Kastamonu Entegre A.Ş. Genel Müdür 23 Halit KAYA Kaya Orm. Ürün. San. Tic. Ltd. Şti. Şirket Sahibi 24 Yalçın EREN Kontraplak Sanayicileri Derneği Dernek Başkanı 25 Cafer YÜKSEL OR-KOOP Merkez Birliği Birlik Başkanı 26 Mehmet YILDIZ Starwood Orman Ürünleri San. Tic. A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı 27 Muhittin ŞERİFOĞLU Şerifoğlu Ağaç San. Tic. A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı 28 Ahmet KAHRAMAN TOBB Orman Ürünleri Sektör Meclisi Meclis Başkanı 29 Aytekin KADIOĞLU OYKA Kâğıt A.Ş. Genel Müdür 30 Kenan SARAÇ Metropol Yp.Malz.P.İnş.San.ve Tic.Ltd.Şti. Dernek Başkanı 31 Fehmi YILDIZ Yıldız Entegre A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı 32 Serhat DAYANIKLIOĞLU Yonga ve Lif Levha Sanayicileri Derneği Dernek Genel Sekreteri 33 Gülay GÜL Hatay Sanayi ve İş Adamları Derneği Dernek Başkanı 34 Tahir KANLIKUYU Ege İhracatçılar Birliği Şube Müdürü 2
İÇİNDEKİLER 1. Giriş...1 2. Mevcut Durum Analizi...1 2.1. Odun Ürünlerinde Mevcut Durum Analizi...1 2.1.1. Mevzuat...1 2.1.2. Yuvarlak Odun Piyasası Arz - Talep Durumu...2 2.1.3. OGM Üretim ve Pazarlama Durumu...3 2.1.3.1. OGM Üretim Durumu...3 2.1.3.2. OGM Satış Durumu ve Pazarlama...5 2.1.3.3. OGM Satış Gelirleri ve Fiyatlar...6 2.1.3.4. OGM Tarafından Sağlanan Katkı ve Sübvansiyonlar...7 2.1.4. Orman Ürünleri Dış Ticareti...8 2.1.5. Ahşap Sanayinin Mevcut Durumu...9 2.1.6. OGM Sertifikasyon Faaliyetleri... 12 2.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlerde Mevcut Durum Analizi... 12 3. Kaydedilen Gelişmeler... 17 3.1. Odun Ürünlerinde Kaydedilen Gelişmeler... 17 3.1.1. Sektör İçi Gelişmeler... 17 3.1.2. Odun ve Ahşap Ürün Piyasalarındaki Gelişmeler... 18 3.1.2.1. Ekonomik Gelişmeler... 18 3.1.2.2. İnşaat Sektöründeki Gelişmeler... 18 3.1.2.3. Mobilyacılık Sektöründeki Gelişmeler... 18 3.1.2.4. Dış Piyasadaki Gelişmeler... 19 3.1.2.5. Politika ve Mevzuat Alanındaki Gelişmeler... 20 3.1.2.5.1. Yeşil Ekonomi... 20 3.1.2.5.2. Sertifikasyon... 21 3.1.2.5.3. Biyoenerji... 21 3.1.2.5.4. Yenilikçi Ürünler Kapsamında Odun Kompozitleri... 22 3.1.2.5.5. Yeşil Binalar... 23 3.1.2.5.6. Avrupa Orman Anlaşması ve AB Kereste Düzenlemesi... 23 3.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlerde Kaydedilen Gelişmeler... 24 4. Karşılaşılan Darboğaz ve Zorluklar... 25 4.1. Odun Ürünlerinde Karşılaşılan Darboğaz ve Zorluklar... 25 4.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlerde Karşılaşılan Darboğaz ve Zorluklar... 28 5. Geleceğe İlişkin Strateji ve Politikalar... 31 5.1. Odun Ürünlerinde Geleceğe İlişkin Strateji ve Politikalar... 31 5.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlerde Geleceğe İlişkin Strateji ve Politikalar... 32 6. Değerlendirme ve Tavsiyeler... 34 6.1. Odun Ürünlerine Yönelik Değerlendirme ve Tavsiyeler... 34 6.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlere Yönelik Değerlendirme ve Tavsiyeler... 36 Kaynakça... 39 3
1. GİRİŞ Ülkemiz ormanları değişik sektörlerin ihtiyacında kullanılmak üzere başta odun ve odun dışı orman ürünleri olmak üzere ekonomik, ekolojik ve sosyal fonksiyonları yoluyla parayla ölçülen veya ölçülemeyen pek çok mal/hizmet üretimi sunmaktadır. Sektör, diğer sektörler için vazgeçilmez bir alt yapı oluşturmakta ve onlara pek çok girdi sağlamaktadır. Aynı zamanda ormanlar devamlı ve güvenli istihdam oluşturması ve kırsal fakirliği önlemesi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Orman ve Su İşleri Bakanlığının teşkilat ve görevlerini düzenleyen 645 sayılı Kanun Hükmünde Kararname kapsamında komisyon ve Şûra gibi sürekli kurullar oluşturulması hükmüne binaen hazırlanan Ormancılık ve Su Şûrası Yönetmeliği, 31.03.2012 tarihli ve 28250 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ormancılık ve su yönetimi alanında meydana gelen gelişmeleri gözden geçirmek, yeni talep ve ihtiyaçlara göre güncel politikalar oluşturmak üzere Ormancılık ve Su Şûrası - 2013 ün 21-23 Mart 2013 tarihlerinde toplanması kararlaştırılmıştır. Ormancılık ve Su Şûrası kapsamında ilgili Bakanlık birim temsilcileri ve teknik uzmanlardan oluşturulan Şûra Çalışma Gruplarından birisi de Ormanlardan Faydalanma Çalışma Grubu dur. Ormanlardan Faydalanma Çalışma Grubu üyelerinin katılımıyla 15-16 Kasım 2012 tarihlerinde Ankara da gerçekleştirilen toplantı neticesinde Şûra Sekretaryasına iletilmek üzere Çalışma Grubu üyelerinin üzerinde uzlaşma sağladığı rapor (Şûra çalışma belgesi) aşağıda yer almaktadır. 2. MEVCUT DURUM ANALİZİ 2.1. Odun Ürünlerinde Mevcut Durum Analizi 2.1.1. Mevzuat Anayasa nın 169 uncu maddesinde yer alan "Devlet ormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir ve işletilir" hükmü çerçevesinde ülke orman varlığının %99 unu teşkil eden devlet ormanları Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından yönetilip işletilmektedir. Ayrıca, Özel ormanların planlanması ve işletilmesi de devletin (OGM) kontrol ve denetimi altında yürütülmektedir. Orman işletmeciliği ile ilgili temel esasları belirleyen 6831 sayılı Orman Kanunu nun 6 ıncı maddesinde yer alan "Devlet ormanı sayılan yerlere ait her çeşit işler Orman Genel Müdürlüğü nce yapılır ve yaptırılır" şeklindeki ifadeyle bu görev Orman Genel Müdürlüğü ne (OGM) verilerek istihsal (üretim) ve satış işleri ile ilgili genel esaslar 26 44 üncü maddeleri ile belirlenmiştir. Aynı şekilde 3234 sayılı Orman Genel Müdürlüğü Teşkilat Kanunu yla da ormanların işletilmesine ilişkin görev ve tanımlamalar yapılmıştır. Yukarıda özetlenen mevzuat çerçevesinde, ülkemizdeki üretim işleri Orman Kanunu nun 40 ıncı maddesine göre; öncelikle iş yerinde ve civarındaki orman köylerini kalkındırma kooperatifleri ve köylülere, işyerine olan mesafeleri ve iş güçleri dikkate alınarak gördürülmektedir. Diğer taraftan 34 üncü maddeyle de Orman İdaresince üretimin yaptırılması halinde de köylülere ve kooperatiflere tanınacak kanuni haklar belirlenmiştir. Ayrıca 4964 sayılı Kanun la değişik 4734 sayılı Kamu İhale Kanun u; 6831 sayılı Kanun a göre köylülerden ve kooperatiflerden alınacak hizmet alımlarını istisna kapsamına almış olup bunlara yaptırılan üretim işleri önceden olduğu gibi birim fiyat (vahidi fiyat) usulü ile 4
yapılmaktadır. Köylü ve kooperatifler haricinde yaptırılan üretim işleri ise 4734 sayılı Kanun uyarınca yaptırılmaktadır. Satış ve pazarlama faaliyetlerinin genel esasları ise 6831 sayılı Orman Kanunu nun 30 uncu maddesi ile belirlenmiş olup; pazarlamada açık artırmalı satışların esas olduğu, ancak lüzum ve fayda görülen hallerde orman ürünlerinin tahsis yoluyla da satılabileceği belirtilmiştir. Açık artırmalı ve tahsisli satışlara ilişkin ayrıntılı hükümler ise Devlet Orman İşletmesi ve Döner Sermayesi Yönetmeliği ile Orman Ürünlerinin Tahsisli Satışları Hakkında Esaslar kararnamesi ile belirlenmiştir. Diğer yandan, bu kanun ve mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla açık artırmalı satışlar 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu na tabi olarak yürütülmektedir. Orman ürünleri, açık artırmalı ve tahsisli satışların dışında çeşitli kanunlar ile belirlenmiş hak sahiplerine indirimli olarak da satılmaktadır. Devlet eliyle yürütülen ormancılık hizmetlerinde 6831 sayılı Orman Kanunu nun 30, 31, 32, 33, 34 ve 38 inci maddeleri gereğince orman köylüsüne ve kooperatiflerine tanınan haklar ile 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu nun 71 inci maddesi, 775 sayılı Gecekondu Önleme Kanunu nun 28 inci maddesi ve 7269/1051 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Kanunu nun 43/c maddesi gereğince çeşitli öncelik ve teşvikler sağlanmaktadır. 2.1.2. Yuvarlak Odun Piyasası ve Arz-Talep Durumu Ülkemizde yaklaşık olarak 18 milyon m³ endüstriyel odun ve 14 milyon ster yakacak odun tüketilmektedir. Tablo 1. Endüstriyel Odun ve Yakacak Odun Arz-talep Durumu (1000 m³/ster.) Endüstriyel odun m ³ Yakacak Odun (ster) Tüketim Y. İçi arz Tüketim Y. İçi arz Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam 11.305 10.620 11.553 11.400 12.599 13.353 14.841 14.763 15.869 16.832 Devlet (OGM) 8.005 7.320 8.253 8.100 9.299 10.053 11.541 11.463 12.569 13.532 Özel 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 Toplam 12.359 11.780 13.189 13.547 14.440 15.382 15.297 15.943 17.455 17.705 Devlet ormanlarından (OGM) 7.859 7.420 8.139 8.287 9.121 10.243 10.763 11.730 12.988 13.301 Özel kesim orman ve ağaçlardan 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 3.300 Net İthalat 1.200 1.060 1.750 1.960 2.019 1.839 1.234 913 1.167 1.104 Toplam 16.137 15.981 15.900 15.067 14.123 13.717 14.007 14.101 13.897 13.451 Devlet (OGM) 7.587 7.816 8.120 7.667 7.003 6.834 7.304 7.428 7.194 6.778 Kayıt dışı 6.600 6.200 5.800 5.400 5.100 4.850 4.650 4.600 4.650 4.600 Özel 1.950 1.965 1.980 2.000 2.020 2.033 2.053 2.073 2.053 2.073 Toplam 16.650 16.359 16.223 15.519 14.411 14.093 14.080 14.081 14.357 13.768 Devlet ormanlarından (OGM) 7.777 7.761 8.049 7.746 6.981 6.901 7.230 7.324 7.330 6.819 Kayıt dışı 6.600 6.200 5.800 5.400 5.100 4.850 4.650 4.600 4.650 4.600 Özel kesim orman ve ağaçlardan 1.950 1.965 1.980 2.000 2.020 2.033 2.053 2.073 2.053 2.073 Net İthalat 323 433 394 373 310 309 147 84 324 276 Bu tüketim; devlet ormanları ve özel mülkiyetteki orman ve ağaçlardan yapılan üretim ve ithalat yoluyla karşılanmakta olup arz kaynaklarına göre son 10 yıllık üretim ve tüketim miktarları Tablo 1 de verilmiştir. En büyük odun arz kaynağı olan devlet ormanlarından 5
yapılan üretim toplam ülke tüketiminin % 70-75 ini oluşturmaktadır. 2002-2011 döneminde yurt içi endüstriyel odun üretimi %49, toplam tüketim ise %43 oranında artmıştır. Endüstriyel odun yerine kullanılabilen yonga halindeki odun ithalatı dikkate alınacak olursa odun hammaddesi tüketiminin %60 ın üzerinde arttığı görülmektedir. Yakacak odun tüketiminde ise azalarak da olsa düşüş trendi devam etmektedir. 2.1.3. OGM Üretim ve Pazarlama Durumu Ülkemiz ormanlarının tamamına yakının devletçe yönetilmesi ve yurt içi yuvarlak odun arzının yaklaşık %82 sinin devlet ormanlarından sağlanması nedeniyle OGM üretim ve satışlarının yakından incelenmesi gerekmektedir. 2.1.3.1. OGM Üretim Durumu OGM üretim rakamları incelendiğinde 1980-2001 döneminde endüstriyel odun üretiminin 7 milyon m3 civarında yatay seyrettiği, söz konusu dönem ortalaması 12,7 milyon ster olan yakacak odun üretiminin ise 22 milyon ster civarından 7-8 milyon ster seviyesine düştüğü görülmektedir. Grafik 1. Endüstriyel Odun Üretiminin Ürün Çeşitlerine Göre Dağılımı (1980-1999) 1980-1999 Ortalamasına Göre 2011 Yılına Göre 2002 yılından itibaren endüstriyel odunda üretim trendi yukarıya dönmüş olup 2011 yılı sonunda 13,5 milyon m3 e ulaşmıştır. Böylece son on yıldaki OGM endüstriyel odun üretimi %69 oranında artmış, yakacak odun üretimi ise düşüş yavaşlayarak %9 luk bir düşüş gerçekleşmiştir. Ürünler itibariyle üretim incelendiğinde farklı trendler göze çarpmakta olup üretim miktarının sanayideki talep gelişimi ve artan genç meşcere bakımları paralelinde fakat ormanların potansiyelinin limiti dahilinde şekillendiği görülmektedir. Bu etkenler altında en büyük artış lif yonga odunu üretiminde (2,6 kat ) gerçekleşmiştir. 1980-1999 döneminde sanayide kullanılan lif-yonga odunu üretiminin, toplam endüstriyel odun üretimindeki payı %14 (1 milyon m 3 ) seviyesinde iken, 2011 yılı sonunda bu pay %34 e (4,7 milyon m 3 ) ulaşmıştır (Grafik 2). Lif ve yonga levha sanayindeki güçlü talep artışının devam etmekte olması ormanlarımızın (bilhassa genç meşcerelerin) bakımı için önemli avantaj sağlamaktadır. 6
Grafik 2. Lif-yonga Odunu Üretimi (Bin m 3 ) 2002 öncesi uzun yıllar 3 milyon m3 seviyesinde seyreden tomruk üretiminin, ormanların sınırlı potansiyeline rağmen, %47 oranında artarak 5 milyon m3 e yaklaşması da önemli bir gelişmedir. Diğer yandan tel direği, maden direği, sanayi odunu ve sırıkta önemli bir artış olmaması talep gelişimi ile ilgilidir. 1980-2001 döneminde yakacak odun üretiminin hızlı bir şekilde düşmesinde; alternatif enerji kaynaklarının yaygınlaşması, kırsal alandaki nüfusun azalması, yakmada nispeten daha verimli teknolojilerin kullanılması, endüstride ince odunların da değerlendirilme imkanının artması ve levha sanayiden gelen güçlü talebin baskısı gibi etkenler rol oynamıştır. Son 10 yılda yakacak odun üretimindeki düşüş yumuşamış ve son 6 yılda 6,7-7,4 milyon ster seviyesinde neredeyse yatay trende girmiş gibi görünmektedir (Grafik 3). Grafik 3. Yakacak Odun Üretimi (Bin ster) 7
Stoklar önemli ölçüde azaltılmış olup, 1980-2000 döneminde 1-3 milyon m 3 arasında değişen yıllık stok devirleri 2000 li yıllarda, piyasaların fazla dalgalandığı yıllar dışında, 1 milyon m 3 ün altında seyretmiştir. 1990 lı yılların ikinci yarısından itibaren, piyasa istekleri ve optimum stok düzeyini gözeten üretim anlayışının yerleşmesi olumlu bir gelişme olup meyvesini 2000 li yıllarda vermiştir. 2.1.3.2. OGM Satış Durumu ve Pazarlama OGM nin satış miktarları (stok değişimleri dışında) üretim rakamlarına paralel olarak seyretmektedir. Pazarlamaya gelince, esas itibariyle üç ayrı satış usulü kullanılmaktadır. Orman Kanunu nun 30 uncu maddesi gereği orman ürünlerinin açık artırmalı satış ihaleleriyle pazarlanması esastır. Ancak, kamu kurum ve kuruluş ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla veya ekonomik ve ticari kriterler bakımından lüzum ve fayda görülen ya da acele olarak satış yapılması gereken durumlarda, piyasa fiyatı üzerinden tahsisen veya pazarlıkla da satış yapılmaktadır. Ayrıca Orman Kanunu nun çeşitli maddeleri ve diğer çeşitli kanunlar gereği yapılan indirimli satışlar da mevcuttur. Satışlar ürün çeşidi ve satış şekline göre makta, rampa ve son depolardan yapılmakta bazen de işaretlenmiş ağaçlar dikili olarak satılmaktadır. Açık artırmalı satış, tahsisli satış ve indirimli satış olarak üç ana gruba ayrılan satış usulleri içerisinde yer almakla beraber, birtakım farklı karakterlere sahip olmasından ötürü dikili ağaç satışının ayrı bir satış şekli olarak değerlendirmesi mümkündür. Açık Artırmalı Satış: Açık artırmalı satışlar; 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu, 6831 sayılı Orman Kanunu nun ilgili maddeleri ve Devlet Orman İşletmesi Döner Sermayesi Yönetmeliği ile bu mevzuat doğrultusunda çıkarılan tamim ve tebliğler çerçevesinde yapılmaktadır. OGM tarafından üretilen tomruğun %83 ü, sanayi odununun %85 i, maden direğinin %74 ü, kağıtlık odunun %82 si, sırığın tamamına yakını ve endüstriyel odun toplamının yaklaşık %65 i ile dikili ağaç satışının yarısından fazlası açık arıtmalı satış yolu ile pazarlanmaktadır. Tahsisli Satış: Tahsisli satışlar; Orman Kanunu nun 30 uncu maddesi, Orman Ürünlerinin Tahsisli Satışları Hakkında Esaslara ilişkin 05.06.1998 tarih ve 11303 sayılı Kararname, Devlet Orman İşletmesi Döner Sermayesi Yönetmeliği nin ilgili maddeleri ile bu mevzuat doğrultusunda çıkarılan tamim ve tebliğler çerçevesinde yapılmaktadır. Bu satış şekli ağırlıklı olarak tel direği, kağıtlık odun, lif-yonga odunu ve maden direğinin kamu kurum ve özel kuruluşlara satışında kullanılmaktadır. Satış fiyatları ürün çeşitlerine göre Bölge Müdürlüğü veya Genel Müdürlük Merkezince açık artırmalı satış ortalamalarının altında olmayacak şekilde yıllık veya daha kısa dönemler için belirlenmektedir. İndirimli Satışlar: İndirimli satışlar, orman köylülerinin kendi yapacak ve yakacak ihtiyaçlarına veya afetzede- felaketzede gibi özel durumda ortaya çıkan ihtiyaçlara yönelik uygulanmaktadır. İhtiyaçların önemli bir kısmı fili masraf, fiili masraf ve tarife bedeli toplamı ve 1/3 maliyet bedeli gibi piyasa fiyatının oldukça altında fiyatlarla hak sahiplerine satılmaktadır. 2009 yılından itibaren, toplama masrafları alıcılara ait olmak üzere 3-7 TL civarındaki muhammen bedellerle üretim artıklarının açık artırmalı ihaleler yoluyla satışına başlanmıştır. 8
Benzer bir uygulama da orman gülü ve maki florasından elde edilen süceyrat odununun, üretim masrafı alıcılara ait olmak üzere nispeten düşük sayılabilecek fiyatlarla satılmasıdır. Dikili Ağaç Satışı: OGM satışlarının yaklaşık %20 si dikili ağaç satışı yolu ile yapılmaktadır. Bunun avantajları; Alıcının tomruklamayı kendi kullanım alanına en uygun olacak şekilde yapabilmesi, Mükerrer istif ve yüklemenin önlenerek üretim masrafları ile taşıma maliyetlerinin azaltılması, Kesilen ağaçlardan elde edilen ürünlerin en kısa sürede kullanım alanına ulaştırılmasıyla, diğer satış şekillerinde uzunca bir zamana tekabül eden kesim ile ürünün kullanılması arasında geçen sürede ortaya çıkan bozulma ve kalite kayıplarının önlenmesi, Dikili olarak satılan ağaçlardan çıkan ince dalar ile diğer üretim artıklarının en iyi şekilde değerlendirilmesinin sağlanması şeklinde özetlenebilir. Dikili ağaç satışı, orman köylüsü ve kooperatiflere tahsisli olarak, diğer isteklilere ise açık artırmalı satış yolu ile yapılmaktadır. Tahsisli satışlarda tahsis fiyatının, açık artırmalı satışlarda ise muhammen bedelin belirlenmesinde, satışa konu dikili ağaçlardan çıkması öngörülen ürünlerin piyasa fiyatından üretim masraflarının düşülmesi yolu izlenmektedir. Devletçe pahalı ve bazen mükerrer yaptırılan işlerin daha ekonomik olarak yapılması sayesinde alıcı avantaj sağlamaktadır. 2.1.3.3. OGM Satış Gelirleri ve Fiyatlar Üretimdeki artışın yanında piyasa şartları ve talebini temel alan pazarlama politikaları sayesinde OGM satış geliri ABD doları bazında 2 kat, reel bazda ise %60 civarında artmış olup, yıllar itibariyle OGM satış geliri Grafik 4 te verilmiştir. Grafik 4. OGM Orman Ürünü Satış Geliri Yuvarlak odun fiyatları 1987-2001 döneminde büyük dalgalanmalarla %70 lere varacak ölçüde düşmüştür. Bu düşüşte gümrük vergilerinin kaldırılması ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) başta olmak üzere eski demir perde ülkelerindeki değişimlere bağlı olarak bu ülkelerden ucuz odun hammaddesi ithal imkanlarının ortaya çıkması temel etkenler olmuştur. Bu düşüş 2001 yılında dip yaptıktan sonra fiyatlar nispeten istikrara kavuşmuş ve genelde yatay bir trend izlemiştir. 2008 ve 2009 da küresel kriz nedeniyle 9
belirgin bir fiyat düşüşü yaşanmış ise de bu düşüş oranı komşumuz olan Ukrayna ve Rusya Federasyonunda, hatta Avrupa ve Kuzey Amerika dahil dünyanın diğer bölgelerinde yaşanan keskin fiyat düşüşlerine göre yumuşak sayılabilecek ölçüdedir. Tablo 2. OGM Yıllık Açık Artırmalı Satış Ortalama Fiyatları (TL/m³-ster) ÜRÜN CİNSİ 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kızılçam Tomruk Cari fiyat 76 103 132 140 144 148 155 142 155 212 Sabit fiyat 184 199 229 225 211 204 189 171 172 212 Diğer Çam (Çk ve Çs) Tomruk Cari fiyat 76 108 134 142 157 164 166 147 169 229 Sabit fiyat 184 208 233 228 230 226 203 177 188 229 Göknar-Ladin Tomruk Cari fiyat 79 106 129 134 158 169 157 141 168 240 Sabit fiyat 191 205 224 215 231 232 192 170 187 240 Kayın Tomruk Cari fiyat 126 157 133 140 145 150 169 161 172 204 Sabit fiyat 305 303 231 225 212 206 206 194 191 204 Maden Direk Cari fiyat 58 83 108 114 123 119 129 121 135 178 Sabit fiyat 141 160 188 183 180 164 157 146 150 178 Sanayi Odunu Cari fiyat 54 78 98 105 110 109 116 105 120 154 Sabit fiyat 131 151 170 169 161 150 142 127 133 154 Lif-Yonga Odunu (ster) Cari fiyat 25 36 39 39 44 46 51 46 50 60 Sabit fiyat 61 69 68 63 64 63 62 55 56 60 Kağıtlık Odun Cari fiyat 43 65 75 77 85 90 96 87 107 134 Sabit fiyat 104 125 130 124 124 124 117 105 119 134 Yakacak Odun (ster) Cari fiyat 19 32 36 35 36 36 41 39 40 47 Sabit fiyat 46 62 63 56 53 50 50 47 44 47 Not: Tomruk fiyatları üçüncü sınıf normal boy fiyatlarıdır. Ana ağaç türü ve ürün çeşitleri itibariyle son on yıldaki fiyatlar Tablo 2 de cari ve sabit fiyat olarak verilmiştir. Tablodaki veriler son depo fiyatları olup vergi ve fonları içermemektedir. 2.1.3.4. OGM Tarafından Sağlanan Katkı ve Sübvansiyonlar OGM tarafından 2011 yılı itibariyle yukarıda belirtilmiş olan yasalardan kaynaklanan kanuni haklar ve indirimli satışlar nedeniyle yapılmış olan katkılar incelenecek olduğunda; 6831 sayılı Orman Kanunu nun 31 inci maddesi gereği sınırları içerisinde verimli devlet ormanı bulunan orman köylülerine verilmekte olan zati yapacak ve yakacak ihtiyacı kapsamında 2011 yılında orman köylülerine 78.066.000 TL katkı sağlanmıştır. 6831 sayılı Orman Kanunu nun 32 nci maddesi gereğince sınırları içerisinde verimsiz devlet ormanı bulunan orman köylüleri ile nüfusu 2.500 e kadar olan ve içerisinde verimli devlet ormanı bulunan kasabalarına verilen zati yapacak ve zati yakacak ihtiyacı kapsamında 2011 yılında orman köylüsüne 5.920.000 TL katkı sağlanmıştır. 6831 sayılı Orman Kanunu nun 33 üncü maddesi gereği sınırları içerisinde devlet ormanı olup olmadığına bakılmaksızın felaketzede ve afetzede tüm köylülere 2011 yılında 770.000 TL katkı sağlanmıştır. 10
6831 sayılı Orman Kanunu nun 34 üncü maddesi gereği sınırları içerisinde devlet ormanı bulunan köyler ile kasabalarda hane adedinin %51 i tarafından kurulan orman kalkındırma kooperatiflerine kendi ürettikleri emvalin %25 i piyasa fiyatından %20 düşürülerek yapılan teşvik kapsamında 2011 yılında 17.865.000 TL katkı sağlanmıştır. 6831 sayılı Orman Kanunu nun 34 üncü maddesi gereği köylülere ve orman kooperatiflerine Köylü Pazar Satışı yöntemi ile maliyet fiyatına verilen yakacak odun kapsamında 2011 yılında 56.640.000 TL katkı sağlanmıştır. Yine aynı madde gereğince üretim işini yapan orman köylülerine ve kooperatiflere yapılan işin bedeli %10 fazlası ile ödenmekte olup bu yolla 2011 yılında 46.684.000 TL ödeme yapılmıştır. 6831 sayılı Orman Kanunu nun 31, 32, 33 ve 34 üncü maddeleri gereği orman köylülerine ve kooperatiflerine 2011 yılında toplam 205.945.000 TL katkı sağlanmış olup, söz konusu rakamın 2012 yılında 225.000.000 TL seviyesine ulaşacağı öngörülmektedir. 2.1.4. Orman Ürünleri Dış Ticareti Ülkemizin endüstriyel odun ithalatı 1 milyon m³ ile 2 milyon m³ arasında dalgalanmış ve son yıllarda ithalat olanaklarının azalması ile 1 milyon m³ düzeyinde seyreder hale gelmiştir. İthalat olanaklarının azalmasında, Rusya ve Gürcistan gibi büyük oranda ithalat yapılan ülkelerin işlenmemiş odun ihracatını yasaklaması veya vergilendirmesi, diğer yandan sürdürülebilirlik anlayışı çerçevesinde Afrika ülkelerindeki kontrolsüz kesimlerin azaltılması çabaları başlıca etkenlerdir. Hâlihazırda ithalatın büyük bölümü (2011 rakamlarına göre %75) Ukrayna dan yapılmakta fakat bu ülke de son yıllarda ihracata miktar kotası koymaktadır. Bu gelişmeler karşısında 2000 yılına kadar söz konusu olmayan yonga ithalatı hızla artarak 2,7 milyon m³ düzeyine çıkmıştır. Odun ve ahşap ürün dış ticaretine baktığımızda; hammadde ihracatının yok denecek kadar az olduğu, katma değeri yüksek mamul ürünlere doğru ihracatın artarak ithalatı karşılama oranının yükseldiği, son kullanım ürünlerinde ise ihracatın ithalatı geçtiği görülmektedir. Odun ve ahşap ürünlerin genelinde ihracatın ithalatı karşılama oranı hızla yükselmesine rağmen yoğun hammadde ithalatı nedeniyle ancak %50 seviyesine yükselmiştir. Mobilya sektöründe ise ihracatın hızla artarak ithalatı katladığı dikkati çekmektedir. 2000 yılında ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 84 iken, 2011 yılında ihracat ithalatın 2,7 katına çıkmıştır. 2.1.5. Ahşap Sanayinin Mevcut Durumu Geleneksel küçük işletmelerden oluşan ahşap sanayi yurdun her tarafına dağılmış (genelde kırsal kesimde) olup emek yoğun teknolojiler ile çalışmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle bu sanayi dalı istihdam ve kırsal alanda yaşayan vatandaşlarımızın yerinde işlendirilmesi ve kalkındırılmasını bakımından stratejik öneme sahiptir. Mobilyacılık sektörü başta olmak üzere birçok sektörün büyümesi için itici güç olan ahşap sanayinin ileri bağlantılarının fazla olması da önemini artırmaktadır. Ahşap sanayinde girişim ve iş yeri sayısı, üretim değeri, sağladığı istihdam ve katma değer verileri Tablo 3 te verilmiştir. Tablodan da görüldüğü üzere 2002-2009 döneminde ahşap sanayinin %61 olan üretim değerindeki artış genel ekonomik performansın çok üzerinde, 11
yarattığı katma değer ise ortalama kalkınma hızı paralelindedir. Aynı dönemdeki GSYH artışı %34, imalat sanayindeki büyüme %39 ve inşaat sektöründeki büyüme %30 dur. YILLAR Tablo 3. Ahşap Sanayindeki Gelişmeler (2002-2009) Adet/Milyon TL Üretim değeri Faktör maliyetiyle katma değer Girişim sayısı İşyeri sayısı İstihdam Cari fiyatla Sabit fiyat (2011) Cari fiyatla Sabit fiyat (2011) 1992 21.797 65.048 2002 21.493 21.795 57.323 1.900 4.678 469 1.154 2003 22.058 22.699 52.584 2.096 4.111 523 1.025 2004 25.870 26.584 59.513 2.727 4.815 636 1.123 2005 31.031 31.582 72.669 4.109 6.701 856 1.397 2006 29.987 30.521 72.176 4.591 6.822 868 1.290 2007 28.806 29.333 72.543 6.151 8.597 1.260 1.761 2008 28.611 29.093 71.526 6.402 7.938 1.302 1.614 2009 27.542 28.069 67.942 6.164 7.551 1.249 1.530 Büyüme 2002-2009 28% 29% 19% 224% 61% 166% 33% Büyüme 1992-2002 0,0% -11,9% Ahşap sanayinin alt dalları büyüme potansiyeli yönünden önemli farklılıklar göstermektedir. Lif ve yonga levha sanayi hızla büyürken, kereste imalat sanayi ve masif parkecilik ile kaplama ve kontrplak sanayinde performans ve rekabet gücü düşüktür. Farklı gelişim trendi göstermesi ve farklı problemlere sahip olması nedeniyle ahşap sanayi alt dallarını ayrı değerlendirmek faydalı olacaktır. Lif ve yonga levha sanayi: Lif levha sanayi son yıllarda büyük bir gelişme göstererek üretim kapasitesi 2002-2011 döneminde %545 artarak 4,9 milyon m3 e, yonga levha sanayi kapasitesi ise %142 artarak 5,8 milyon m3 e çıkmıştır. Her iki alt sanayi dalındaki üretim kapasitesi yıllar itibariyle Grafik 5 te gösterilmiştir. Fiili yıllık üretim ise toplamda 7, 7,5 milyon m³ civarında olup ülkemiz lif levha üretiminde Avrupa da ikinci, yonga levha üretiminde ise dördüncü sıradadır. Lif ve yonga levha sanayinin toplam hammadde tüketimi 13 milyon m3 civarında olup bunun %70 ine yakını doğrudan veya dolaylı olarak ormanlarımızdan sağlanmaktadır. Geriye kalan hammadde ihtiyacı ithalat ve özel sektör tarafından (kavak alanları ve tapulu kesim v.s) sağlanmakta olup hammadde kaynaklarının yüzde dağılımı Grafik 6 da verilmiştir. İnce ve düşük değerdeki endüstriyel odun talebi giderek artan bu alt sanayi dalı ormanların bakımı ve OGM satışları açısından son derece önemlidir. 12
Grafik 5. Levha Sanayi Kurulu Üretim Kapasitesinin Gelişimi (1985-2011) Grafik 6. Levha Sanayisinde Kullanılan Odun Hammaddesinin Kaynaklara Dağılımı (2011) Kereste imalat sanayi: Kereste imalat sanayi yavaş bir şekilde büyümekte olup 1993-2011 dönemindeki üretim ve tüketim miktarları Grafik 7 de verilmiştir. Çok sayıda küçük işletmelerden kurulu olması ve ulusal düzeyde örgütlenememiş olmasından dolayı sorunlarını ortaya koyma ve problemlerini çözmede ve kabuğundan çıkıp yeni ürünler geliştirme ve kampanya yapmada yetersiz kalmaktadır. Bu alt sektörün gelişememesinde ikame mallarının hızlı gelişimi ve kerestelik tomrukta uygulanmakta olan %27 civarındaki vergi ve fonların da payı büyüktür. Bilhassa ithal ürünlerde uygulanmayan tellâliye ve fonlarla tomruk satışlarımıza gelen %10 na yakın ekstra maliyet OGM satışlarını da olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle nispeten büyük olan firmalar ağırlıklı olarak ithal tomruk kullanmaktadır. Bu nedenlerden dolayı kereste ithalatı hızla artarken ihracatı düşmekte olup ithalat ve ihracat miktarlarının yıllara göre seyri Grafik 8 de görülmektedir. 13
Grafik 7. Kereste Üretim ve Tüketimindeki Gelişmeler Grafik 8. Kereste İthalat ve İhracat Miktarı (2001-2011) Artıkların değerlendirilmesi: Kereste imalat sanayinin artıkları briket veya mangal kömürü imalatında veya işletmelerin kendi ısı ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılmakta ya da levha sanayi başta olmak üzere çeşitli amaçlarla kullanılmak üzere satılarak verimli çalışmaya gayret gösterilmektedir. Artıkların tamamının değişik şekillerde değerlendirilmesi ve küçük işletmelerin bile kendi artıklarından briket ve mangal kömürü gibi ürünleri üretmesi olumlu gelişmelerdir. Palet ve ambalaj sanayi: Kereste imalat sanayinin bir parçası da sayılabilecek nitelikte olan ahşap ambalaj ve palet sanayi, ülke sanayisinin büyümesi ve ihracatın artmasına paralel olarak büyümektedir. Hâlihazırda ısıl işlem işaretleme belgesine sahip 516 işletmenin 1,5 milyon m³ civarında odun talebi vardır. Parkecilik: Laminant parke üretiminin yaygınlaşması ve lif levha sanayinin laminant parke üretimine girmesi yanında ithalatın da artması gibi nedenlerle masif parkecilik gittikçe zayıflamaktadır. Kontrplak ve kaplama sanayi: Ülkemizde çeşitli kontrplak ve mobilya için formlu ahşap parça üreten 55 adet işletme mevcuttur. Bunun 25 adedi orta ölçekli olup her biri 100 ve daha fazla işçi çalıştırmaktadır. Toplam üretim kapasitesi 350 bin m³ civarında olmasına karşılık düşük kapasite ile çalışmakta olup son yıllarda önemli bir büyüme kaydedememiştir. Geçmiş yıllarda uzak doğu başta olmak üzere çeşitli ülkelerden yapılan ucuz ithalat nedeni ile zor 14
günler yaşamıştır. Ancak, birkaç yıl önce uygulattığı anti-damping ve yeni getirilen KDV uygulaması ile nefes almaya başlamıştır (2010 da getirilen yeni uygulamaya göre bedeli ne olursa olsun ithal kontrplağın m³ ü başına 1100 $ üzerinden KDV uygulanmaktadır). Kaplama üreten işletme sayısı ise toplam 18 olup 110 bin m³ üretim kapasitesi mevcuttur. Yüksek kalitede tomruk kullanan bu iki sanayi ağırlıklı olarak ithal hammadde ile çalışmaktadır. Artıklarını genelde kendi sistemlerini ısıtmada kullanmaktadır. 2.1.6. OGM Sertifikasyon Faaliyetleri OGM, ülkemiz ormanlarının sürdürülebilir orman yönetimi ilkeleri doğrultusunda yönetilmesi kapsamında en önemli yardımcı araçlardan birisi olarak değerlendirilen sertifikasyon çalışmalarına 2010 yılında başlamıştır. Bu kapsamda 7.750 hektar orman alanına sahip Bolu Orman Bölge Müdürlüğü, Aladağ Orman İşletme Şefliği pilot çalışma alanı olarak belirlenerek bu alanda Orman Yönetim Sertifikasyonu çalışmalarına başlanmış ve 2011 yılında FSC - Orman Yönetim Sertifikası almaya hak kazanılmıştır. Bolu Bölge Müdürlüğündeki pilot çalışmanın başarılı olması ve Sayın Bakanımızın ve Genel Müdürümüzün konuya vermiş oldukları önem nedeniyle sertifikasyon çalışmaları hızlandırılmış ve 2011 yılında Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğü, Daday Orman İşletme Müdürlüğü, 2012 yılında ise Muğla, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğü İşletmelerinde yaygınlaştırma çalışmalarına başlanmıştır. Aralık 2012 itibariyle toplam 10 işletme müdürlüğünü kapsayan 867.506 ha orman alanında Orman Yönetim Sertifikasyonu alınmıştır. 2012 yılı programında olan Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğünden 4, Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğünden 2 orman işletme müdürlüğü olmak üzere toplam 557.541 Ha orman alanında ise çalışmalar son aşamaya gelmiştir. Bu çalışmalarında önümüzdeki aylarda olumlu sonuçlanması halinde 1.425.047 ha orman alanı sertifikalandırılmış olacaktır. (Grafik 9). Grafik 9. OGM 2012 Yılı Muhtemel Sertifikalı Orman Alanı (ha) 2012 yılı üretim programı dikkate alındığında 16.700.000 m3 olan toplam Dikili Kabuklu Gövde hacminin 2.131.000 m3 ü (% 13 ü) artık sertifikalı orman alanlarından karşılanacaktır. Orman Genel Müdürlüğü 2015 yılı sonunda 3,25 milyon ha orman alanında Orman Yönetim Sertifikasyonu almayı hedeflemektedir. Bu çalışma ile sertifikasyonun toplam üretimdeki payı % 26 ya (5.700.000m3) çıkmış olacaktır. 2.2. Odun Dışı Ürün ve Hizmetlerdeki Mevcut Durum Analizi 15
Gelişen teknoloji değişen ve artan ihtiyaçlar doğrultusunda insanların doğaya ve doğal ürünlere olan talebi tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artmaya başlamıştır. Son yıllarda kimyasal ürünlerin olumsuz yan etkilerinin ortaya çıkmasıyla birlikte gıda ve sağlık ürünleri başta olmak üzere günlük hayatımızda doğal ürünlerin oranı giderek artmaktadır. Son yıllarda ABD ve AB de sentetik reçine kullanımına kısıtlar getirildiğinden doğal reçine üretiminde dünya genelinde artış beklenmektedir. Bu anlamda odun dışı orman ürünleri olarak tanımladığımız, bilimsel arenada tıbbı-aromatik bitki gurubunda ele alınan ve henüz doğallıkları bozulmamış ürünlerin toplanması kullanımı ticaretinde büyük gelişmeler olmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler baharat, ilaç sanayi, meşrubat, parfüm, sabun, şekerleme, kozmetik, diş macunu, çiklet, şifalı ve dinlendirici çay imalatı, esans, aroma vb gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Tıbbi bitkilere yönelik talebin sürekli artması bu bitkilerin ticareti ile uğraşan ayrı bir pazar oluşturmuştur. Tıbbi bitkilerdeki etken maddelerin sentetik yolla elde edilenlere nazaran etkisinin çok yönlü olduğunun tespiti önemini artırmıştır. Bitkisel ilaçların bütün dünyadaki toplam pazar payının 2000 yılı için yaklaşık 60 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir ve bu, dünyadaki yıllık ilaç pazarının yaklaşık % 20'sini oluşturmaktadır. Dünya Sağlık Organizasyonu (WHO) 2000 yılındaki raporunda, Avrupa, Avustralya ve Kuzey Amerika'da yaşayan insanların yaklaşık %50'sinin alternatif-destekleyici tedavi metotlarından (CAM) birini kullandıklarını ve bu metotlar içinde en çok kullanılanın da bitkisel ilaçlar olduğunu açıklamıştır. Almanya'da en çok reçete edilen 100 ilacın ilk altısı bitkisel ilaçtır. Orman kaynaklarından elde edilen ürünler açısından odun ürünü öteden beri önemli bir yer tutmakta iken son yıllardaki gelişmeler ile ormanların diğer fonksiyonlarını da önemli kılmış ve günümüzde öne çıkan işlevlerinden biride odun dışı orman ürünü üretimidir. ODOÜ ler bazı ülkelerde veya ülkelerin bazı yörelerinde odun ürünlerinden daha fazla önem arz etmekte dış ticarette önemli gelir kaynakları arasında yer almakta ve özellikle kırsal fakirliği azaltma ve yerel ekonomik gelişmeyi sağlama açısından önemli katkılar sağlamaktadır. Yapılan araştırmalara göre dünya nüfusunun %80 inin özellikle sağlık ve gıda konusunda ihtiyaçlarını ODOÜ lerden karşıladığı tespiti ODOÜ lerin sosyo-ekonomik açıdan nedenli önemli olduğunu göstermektedir. Örnek verilecek olursa İzmir in Bergama ilçesi Kozak (Kaplan Köyü) da kooperatif marifeti ile işletilen fıstıkçamı ormanlarından elde edilen çamfıstığı ürününün iç ve dış ticareti sayesinde yerel halkın refahı büyük oranda artmıştır. 2003 yılında Kanada da düzenlenen XII. Dünya Ormancılık Kongresi Sonuç Bildirilerinde (Sentez A,B,C), ormanların birçok faydasıyla birlikte, ODOÜ lerinde, sürdürülebilir geçim sağlama ve yoksulluğu azaltmada üstlendiği etkiden ötürü, orman değerinin belirlenmesi sürecinde göz önünde bulundurulması ve politikalarda ve yasalarda bu ürünlere bağımlı olan insanların faydalanmalarını ve kullanım haklarını güvence altına alacak uyarlamalar yapılması gerektiği ifade edilmektedir. Aynı raporda, özellikle ormanların sürdürülebilir kalkınmaya olan katkısının artırılmasına vurgu yapılmasının daha fazla önem kazandığı belirtilmektedir. Gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki yerel halkın ekonomik durumunu iyileştirebilmek için ağaçlandırma alanlarının daha entansif bir şekilde kullanılmasını sağlamak amacıyla bazı uluslararası kuruluşlar (FAO, GTZ vb) tarafından 1980 li yıllarda tarımsal ormancılık (Agroforestry) kavramı ortaya atılmıştır. Tarımsal ormancılık görüşü ile birim alandan çok yönlü faydalanılarak maksimum verim elde etmek amaçlanmaktadır. ODOÜ lerin tahribatını önleme, sürdürülebilir yönetim ve faydalanmaları sahasında çalışan uluslararası kuruluşların önemlilerinden bazılar: IUCN (International Union for Convertion of Nature=Uluslararası Doğayı Koruma Birliği, WWF (World Wide Fund= Doğal Hayatı 16
Koruma Vakfı) ve TRAFFC (Wildlife Trade Monitoring Network= Yaban Hayatı Ticaretini İzleme Programı) dır. Orman ekosistemlerinin ürettiği odun ürünü ağaç gövdelerinde stoklanabilir niteliktedir. Ancak ODOÜ ler her yıl yenilenebilen ve yıl içerisinde faydalanılması gereken ekonomik kaynaklardır. Bu yönüyle her yıl faydalanma imkânı sunduğundan kırsal nüfus istihdamında ve kalkınmasında önemli rol üstlenmektedir. ODOÜ lerin önemli bir kısmının biyolojik kökenli olması bu ürünlerin bir tür organik ürün özelliği kazandırmakta bu ise orman kaynaklarının yönetimi açısından önemli bir fırsat alanı oluşturmaktadır. Kaldı ki ODOÜ üretiminde kullanılan emek ve sermaye miktarının tarımsal faaliyetler sonucu elde edilen organik ürünlere kıyasla düşük seviyede olması ve tıptan gıdaya kadar geniş bir yelpazede kullanım alanı bulması gibi özellikler diğer organik ürünler içinde ODOÜ ler lehine önemli bir avantaj da oluşturmaktadır. Dünyada ve ülkemizde son yıllarda ilgili bakanlık ve kuruluşlarca teşvik ve desteğe konu edilen organik tarım uygulamaları ile elde edilen organik ürünlere karşılık ODOÜ ler yabanıl organik adı ile ticarete konu edilebilmektedir. OGM odun dışı bitkisel ürünlerin yönetimini 6831 sayılı kanuna dayalı düzenlenen 283 ve 289 sayılı tebliğ esaslarına göre yapmaktadır. 645 Sayılı KHK gereğince OGM nin yeniden yapılanmasıyla bu görev Odun Dışı Orman Ürünleri Dairesi Başkanlığı na verilmiştir.planda ODOÜ nün üretim kapasiteleri dönüşüm parselleri çoğaltma, kurutma, depolama teknikleri ve adaptasyon stratejileri yer almaktadır. Odun Dışı Orman Ürünleri kapsamına ağaç, ağaççık, çalı ve otsu bitkilerin; balzami yağları (reçine, sığla yağı, kitre vs.), yaprakları (defne, laden, kekik, adaçayı, taflan vs.), meyveleri (kestane, ceviz, harnup vs.), tohumları (fıstık çamı kozalağı, defne vs.), soğanları (kardelen, göl soğanı vs.), yumruları (siklamen, Manisa lalesi vs.), çiçekleri (ıhlamur, kapari vs.), kökleri (erika, çam kökü vs.) girmektedir. 6831 Sayılı Orman Kanunu nun 37. maddesi uyarınca odun dışı orman ürünlerinin bir bölümünün (reçine, sığla yağı, sırık, şimşir, çubuk, çıra ve çıralı kök odunu) üretim ve piyasaya arzı doğrudan OGM tarafından yıllık üretim programlarına göre gerçekleştirilmekte ve muhammen bedelle satılmaktadır. Fakat değişen şartlar nedeniyle reçinenin üretimi OGM tarafından yapılmakta, özel sektörden talep gelirse belli bir ücret karşılığında özel sektöre yaptırılmaktadır. Sığla yağının üretimi de, sığla ormanlarının korumaya alınması nedeniyle yapılamamaktadır. Diğer taraftan 6831 sayılı Orman Kanunu nun 40. maddesi hükmüne göre, üretim programında bulunmayan ve üretimi özel teknik gerektirmeyen her türlü odun kökenli diğer orman ürünlerinin faydalanma hakları (kendi ihtiyaçları için faydalanma veya satış yoluyla gelir temini amacıyla) mahalli orman köylerine ve kooperatiflerine, orman köylüleri ve kooperatiflerin istememeleri halinde diğer istek sahiplerine tarife bedeli karşılığı ve OGM gözetiminde verilmektedir. OGM tarafından hazırlanan yönetim-faydalanma planlarına ve piyasa taleplerine göre üretilen reçine, çubuk ve çıralı kök satışları alivreli (üretim öncesi) satış bağlantısı yapılarak, sığla yağı ise piyasa satışı şeklinde yapılmaktadır. Türkiye de ODOÜ nün üretimi genelde iki şekilde yürütülmekte ve her iki uygulamada ormancılık sektörünce yapılmaktadır. ODOÜ nün büyük kısmı orman sahalarından üretilmekte ve bölgenin ekonomisine olduğu gibi ülke ekonomisine de katkı sağlamaktadır Ülkemizin odun dışı orman ürünleri dış ticaret rakamlarına bakıldığında her geçen yıl büyük artışlar göstermektedir. Dünya genelindeki odun dışı orman ürünlerine dayalı ithalat ve ihracatta potansiyelleri ölçeğinde olmasa da önemli bir yere sahiptir. Odun dışı orman 17
ürünlerinin yönetimi için strateji geliştirilebilmesi için öncelikle ekonomik hacim analizlerine bakıldığında; Türkiye 196 ülke arasından dünyanın en fazla odun dışı orman ürünü ihracatı yapan 21. ülkesi olarak yerini almıştır. Odun dışı orman ürünleri ihracatı dünya ölçeğinde bakıldığında son 10 yılda sürekli artış trendindedir. 2011 yılında Türkiye nin odun dışı orman ürünleri sektöründen en fazla ihracat yaptığı ülke Çin dir. Anılan sektörde Türkiye nin toplam ihracatının %15 i Çin e yapılmakta olup, Sektör ihracatında ikinci sırada yer alan ABD toplam ihracattan %9,3 oranında pay almaktadır. Bu ülkeleri sırasıyla Almanya (%9,3), Vietnam (%7,9) ve İspanya (%6) takip etmiştir. Odun dışı orman ürünü kapsamında ihracata konu edilen türlerden sırasıyla en fazla gelir elde edilenler sırası ile çam fıstığı, defneyaprağı, kekik ve doğal mantarlardır. Grafik 10. OGM Yıllar İtibariyle ODOÜ Üretim Miktarları (Bin ton) 150 100 50 22 28 31 37 40 35 95 87 56 119 131 120 ODOÜ lerin ihracatından elde edilen toplam gelirden; OGM %3, orman köyleri %30 pay alırken; toplayıcılar, aracılar ve ihracatçılar ise %67 lik payı almaktadırlar. Bu dağılım amaç olarak belirlendiği halde OGM ve orman köylerinin toplam gelirden çok az bir pay aldığını göstermektedir. (Kızmaz, 2000). Bir diğer araştırmaya göre ise, odun dışı orman ürünlerinin ihracat gelirlerinin % 7 si orman köylülerine gitmektedir [ Şafak, İ., Okan, T., 2004]. Grafik 11. Değer Bazında Türkiye'nin Odun Dışı Orman Ürünleri İhracatı (Milyon $) 300,0 200,0 100,0 00 221,0 249,0 163,0 110,0 122,0 30,6 32,3 38,7 47,4 55,1 58,2 79,0 Grafik 12. Değer Bazında Türkiye'nin Odun Dışı Orman Ürünleri İthalatı (Milyon $) 18
60,0 40,0 31,8 46,4 51,9 48,1 42,2 40,5 48,3 42,8 55,2 60,0 20,0 5,9 9,4 2010 yılında dünyanın en büyük odun dışı orman ürünleri ithalatçısı 1,3 milyar $ lık ithalatı ile ABD dir. Onu sırasıyla Almanya (%8), Japonya (%5,8), Fransa (%4,5) ve Hong Kong (%4,4)takip etmiştir. Türkiye, odun dışı orman ürünleri ithalatı yapan 219 ülkeden 32. si olarak dünya sıralamasında yerini almıştır. Ağaç formundaki odun odaklı orman ürünlerimiz için Orman İdaresi ve Planlama Dairemizce uzun yıllardan bu yana pek çok çalışmalar yapılmıştır. Ancak Orman Genel Müdürlüğü nün yayınladığı yayınlar incelendiğinde yapısal olarak farklılık gösteren odun dışı orman ürünleri üzerinde araştırmaların yapıldığı, ancak bunların envanter ve planlamadaki sıkıntılara cevap verebilecek içerikte olmadığı görülmüştür. Ülkemizin bal ihracatının neredeyse tamamını oluşturan çam balı ile kestane, ıhlamur, orman gülü ballarının tamamı, akasya, yayla ve kekik balları ise büyük oranda ormanlardan üretilmektedir. Ülkemizde arıcılar, genelde orman içi ve kenarlarındaki boşluklarda, hazineye ait alanlarda konaklamakta, bal üretimin % 85 i bu alanlardan, % 15 i tarım alanlarından sağlanmaktadır. Grafik 13. Yıllar İtibariyle Kent Ormanı Sayısı (adet) Grafik 14. Yıllar İtibariyle Kent Ormanı Sayısı ( adet) Talebi genişleyen odun dışı orman hizmetlerin bir bölümü turizm sektörü ile yakından ilgilidir. Bu durum ormancılık sektörünün karşısına yönetmesi gereken farklı kaynak ve ilgi 19
gruplarını çıkarmış, orman kaynakları yönetimi ve planlaması işini daha karmaşık bir konu haline sokmuştur. Günümüz orman kaynakları planlama ve yöneticisinin ormanın içerdiği ekoturizm değerlerini iyi saptamak ve ekoturizme ilgi duyan tüm grupları tatmin edecek şeklide planlamak-yönetmek görevi ortaya çıkmıştır. Üstelik ekoturizme yönelik talepler, bu durumun devam edeceğini göstermektedir. Birleşmiş Milletler ve Dünya Ticaret Örgütü (United Nations ve World Trade Organization) turizmin, günümüzde Dünya nın en büyük işveren endüstrisi olma özelliğine işaret ederek, ekoturizm etkinlikleri sayesinde birçok bölgenin yerel halkına uzun süreçte iş olanağı sağlayacağını belirtmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 1998 yılı kararıyla 2002 yılını Dağlar Yılı ve WTO kararıyla Ekoturizm Yılı ilan etmiştir. Orman ekosistem hizmetleri son yıllarda Dünya ormancılığında öne çıkan konuları arasındadır. Başta Avrupa olmak üzere günümüzde ormancılık yönetimi anlayışında meydana gelen değişim sonucu odun ürünlerinden faydalanmanın yanı sıra, diğer ürün ve hizmetlerden faydalanma hususları da öne çıkmaktadır. Ekosistemler temiz su tedarik etmekten, toprak korumaya ve karbon tutulumuna kadar çok geniş alanlarda insanlara, şirketlere ve bu hizmetlere bağlı olan servislere hammadde girdisi sağlar, üretim süreçlerini destekler ve iklimi dengelerler. Ekosistem hizmetlerinin değerlendirilmesine yönelik en önemli değerlendirme Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi isimli toplantıdır. 2005 yılındaki bu toplantıya 95 ülkeden 1300 bilim adamı katılmış ve çevresel hizmetlerin %60 ının kendini yenileyebildiğinden çok daha hızlı bir şekilde yıprandığını vurgulamışlardır. Fonksiyonel orman amenajman planı olarak adlandırılan ve bu planlarda orman ürünleri üretimi dışında işlev verilen; doğayı koruma (4.251.039,4 ha), erozyonu önleme (2.429.897,7 ha.), hidrolojik (3.599.328 ha), estetik (364.354 ha), ekoturizm ve rekreasyon (117.521 ha), iklim koruma (101.576,6 ha), toplum sağlığı (86.799 ha), ulusal savunma (75.963,5 ha), bilimsel (23.277 ha) işletme amacına sahip orman bulunmaktadır (OGM, 2006). Hizmet üretimi öne çıkan bu ormanların da koruma ağırlıklı yönetildiği dikkate alındığında toplam orman alanı içerisinde odun hammaddesi üretimi dışındaki amaçlara tahsis edilmiş alan payı yükselmektedir. 3. KAYDEDİLEN GELİŞMELER Kaydedilen gelişme ve sağlanan ilerlemelerin yanı sıra sektör ve ormanlardan faydalanmayı etkilemesi kaçınılmaz olan iç ve dış gelişmelerin analizinin gerektiği düşünülmektedir. 3.1. Odun Ürünlerinde Kaydedilen Gelişmeler 3.1.1. Sektör İçi Gelişmeler Çevresel boyut ve hassasiyetlerin artması ve ormanların sağladığı toplumsal ve çevresel beklentilerin artması nedeniyle üretim için ayrılan orman alanları azalmakta, buna karşılık odun hammaddesi talebi artmaktadır. Piyasada artan talep ve ormanların potansiyeli dikkate alınarak ve sürdürülebilir orman yönetimi prensipleri içinde kalınarak üretim son on yılda büyük miktarda artırılmıştır. 20
Yıllık artım ve ormanların bakım ihtiyacı göz önüne alındığında bu artışın devam etmesi muhtemel görünmekte olup stratejik plan hedefleri de bu doğrultudadır. Maliyetlerin azaltılması, verimlilik ve standardizasyonun geliştirilmesi ile piyasaya kaliteli ve taze ürün arzını sağlamak amacıyla dikili ağaç satışları yaygınlaştırılmaktadır. İş güvenliği işçi sağlığı ve üretim işçiliğinde uzmanlaşma hususları büyük önem kazanmıştır. Sertifikasyonun yaygınlaşması üretim işçiliğinde eğitim, uzmanlaşma ve iş güvenliğindeki gelişmeleri hızlandırmaktadır. Mobilyacılık sektörünün genel sanayi ve ekonomideki büyümenin iki katı hızda büyüme trendi içinde olması levha sanayi başta olmak üzere ahşap sanayi için önemli bir avantajdır. Buna karşılık inşaat sektöründe kullanılan teknolojilerin ahşabın aleyhine gelişmekte olması dezavantajdır. 3.1.2. Odun ve Ahşap Ürün Piyasalarındaki Gelişmeler Genel ekonomik performansının yanı sıra özellikle inşaat ve mobilyacılık sektöründeki gelişmeler ve ortaya çıkan eğilimler ormanlardan faydalanmayı ve ahşap sanayi yakından ilgilendirme olup bu alanlardaki gelişmeler aşağıda özetlenmiştir. 3.1.2.1. Ekonomik Gelişmeler Ülkemiz ekonomisi küresel ekonominin üzerinde performans göstermekte olup 2002-2011 döneminde Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) 1998 temel fiyatları ile %58 büyümüştür. Aynı dönemde imalat sanayi % 73 ve inşaat sektörü %71 oranında büyüme kaydetmiştir. Mobilyacılık sektörü üretim değeri ise 2002-2009 döneminde %98 artmış olup performansı oldukça yüksektir. 3.1.2.2. İnşaat Sektöründeki Gelişmeler Kereste ve diğer ahşap ürün tüketimini yakından ilgilendiren inşaat sektöründeki gelişmeleri mercek altına aldığımızda değişik parametrelerde farklı boyutlarda gelişmelerin olduğu görülmektedir. 2002-2011 Döneminde yeni ve ilave yapı izin belge sayısı %113, yapı kullanma izin belge sayısı % 106 oranlarında artmıştır. Diğer yandan yapı alanı ve daire sayılarına bakıldığında, yapı alanı ile daire sayısındaki artışın bina sayısından çok daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. Bu durum binaların giderek daha çok katlı olarak yapıldığı ve daire alanlarının büyüdüğü anlamına gelmektedir. Sektördeki büyüme ise GSYH nın üzerinde olup 2002-2011 dönemi için %71 dir. Ahşap iskeletli bina oranının ülkemizde çok düşük olması ve artmaması önemli bir olumsuzluktur. Yine inşaat teknolojilerinin ahşap ürün kullanımının aleyhine gelişmesi olumsuz bir gelişmedir. Ayrıca, TOKİ nin yaygın olarak çeşitli yerleşim yerlerinde yaptırdığı çok sayıdaki inşaat özel sektörün diğer konut inşaatlarını azaltarak küçük kerestecileri olumsuz etkilemektedir. 3.1.2.3. Mobilyacılık Sektöründeki Gelişmeler 21
Mobilya sanayi 1990 lı yılları nispeten durgun geçirmiştir. Bunda 1990 yılında başlayan körfez savaşı nedeni ile önemli ihracat pazarı olan Irak ile ticaretin durması ve Irak üzerinden diğer Arap ülkelerine giden ihracat yollarının kapanmasının önemli etkisi olmuştur. Aynı yıllarda yaşanan ekonomik krizler ile Marmara Bölgesinde yaşanan büyük depremler de bu sanayiyi olumsuz etkilemiştir. 1997 yılında başlayan mobilya sanayi ve mobilya ihracatının geliştirilmesine yönelik çalışmalar 2001 den itibaren meyvesini vermeye başlamış ve hem üretim hem ihracat hızlı bir artış trendine girmiştir. 1992-2009 yıllarına ait mobilyacılık verileri Tablo 4 te verilmiştir. Mobilyacılıkta girişim sayısı, işyeri sayısı, üretim değeri ve istihdam sırası ile %52, %58, %98 ve %51 artmıştır. Mobilyacılıkta çok küçük işletmelerde nispeten büyük ve orta ölçekli işletmelere doğru geçiş devam etmektedir. İstihdamdaki artışın üretimdeki artışa kıyasla epey düşük olması büyük işletme payının artması ile daha az emek yoğun teknolojilere geçişten kaynaklanmaktadır. Katma değerin düşüklüğü ise rekabetin artıp nihai ürün fiyatlarının düşmesi ile izah edilebilir. Sektörün ihracattaki artış hızı ise çok daha yüksektir. 1990-2000 döneminde net mobilya ithalatçısı durumunda olan Türkiye de ihracat 2001 den itibaren hızla artmıştır. Prefabrik yapılar hariç 94. Fasıldan oluşan mobilya ihracatı 2002 yılında 340 milyon $ iken bu rakam 2011 de 1.897 milyon $ a yükselmiştir. Bu yükselme oranı genel ihracattaki artışın yaklaşık iki katı kadardır. Gelecekte; nüfus artışının çok az da olsa yavaşlaması, tüketim alışkanlıklarının aynı ivmede değişmesi, ihracattaki hızlı artış ve imalattaki gelişme dinamizminin benzer şekilde devam etmesi sonucunda mobilya sanayinin hızlı büyüme trendini sürdüreceği ve bu süreç içerisinde; kısmen kayıt dışı çalışan ve 3-5 işçi istihdam eden çok küçük işletmelerden, nispeten büyük ve orta boy işletmelere doğru görülen hızlı değişimin devam edeceği tahmin edilmektedir. Tablo 4. Mobilya Sanayindeki Gelişmeler (Adet/Milyon TL) YILLAR Girişim sayısı İşyeri sayısı İstihdam Cari fiyatla Üretim değeri Sabit fiyat (2011) Faktör maliyetiyle katma değer Cari fiyatla Sabit fiyat (2011) 1992 26.068 90.661 2002 27.912 28.826 116.242 4.423 8.892 1.168 2.876 2003 35.506 38.302 134.480 6.183 9.900 1.777 3.485 2004 40.908 46.749 152.178 8.334 12.011 2.122 3.746 2005 45.962 47.827 183.223 10.573 14.078 1.801 2.937 2006 42.044 44.709 181.566 12.096 14.673 2.131 3.167 2007 39.370 41.821 174.411 14.051 16.032 2.639 3.688 2008 40.627 43.886 190.032 16.068 16.267 2.842 3.525 2009 42.444 45.564 175.091 17.582 17.582 3.008 3.685 Büyüme 2002-2009 52% 58% 51% 297% 98% 158% 28% 22