TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:2 Sayfa:6598 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Issue:2 Page:6598 MLLMÜCADELE DETRABZON DAKTTHATÇIÖRGÜTLENMEVE YAHYAKÂHYAMESELES * smailakbal Özet Çalmada,Trabzon dakittihatçyaplanmannmillimücadeledönemindekifaaliyetleriilebu örgütlenmeiçindeönemlibirkonumdayeralanyahyakâhya nnfaaliyetleriilenmektedir.i. DünyaSava nnsonlarnadoruttihatveterakkicemiyeti,sonkongresindekendisinifeshe derekbundansonrakistratejilerinitayinetmitir.enverpaa,mondros tansonradouanado lu daörgütlenmefaaliyetinegirimitir.buteebbüslerdetekilatmahsusaüyeleriönemli görevlerifaetmilerdir.enverpaa nnamacanadolu damillimücadele ninönderiolmakt. ttihatçyaplanmannönemlimerkezikonumundakitrabzon daenvercilerolaraktabiredilen gruphâkimkonumdaidiler.tekilâtmahsusamensuplartrabzonvehavalisindeenverpaa adnaharekettebulunmularvefaaliyetlerinisürdürmülerdir.ttihatçyaplanmaiçerisindeen dikkatçekiciahsiyetlerdenbirisiolanyahyakahya dr.1885 tetrabzon dadoankahya,cesa retinedeniyletekilatmahsusa yakabuledilmitir.balkansavaveçanakkalesava nda yararllklargöstermitir.mondros tansonraenverpaa nnemriyletrabzon dattihatçörgüt lenmeiçindeyeralanyahyakahya nnfaaliyetlerideelealnmaktadr. AnahtarKelimeler EnverPaa,TekilatMahsusa,MilliMücadele,YahyaKâhya THEUNIONISTORGANIZATIONINTRABZONDURINGTHE NATIONALSTRUGGLEPERIODANDTHEYAHYAKAHYAISSUE Abstract ThestudydealswiththeactivitiesofTheUnionistorganizationinTrabzonduringtheNational StruggleperiodandYahyaKahya,asoneoftheprominentfiguresoftheUnionistorganization intheregion.towardstheendoftheworldwari,thecommitteeofunionandprogress(cup) dissolveditselfandpursuedanewstrategy.enverpashaembarkedoncreatinganewmove mentineastanatoliaaftermondrosarmisticeagreement.thespecialorganizationmembers playedanactiveroleintheseattempts.enverpasha saspirationwastobetheleaderofthena tionalstruggle.intrabzon,asoneofthemostimportantcentersofthecup,agroupcalledas Enverciler waspredominant.thespecialorganizationmembersworkedincommandofenver * Bu makale Uluslararas Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu nda (16-18 Mays 2006, Trabzon) sunulan bildirinin geniletilmi halidir. Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü Öretim Üyesi. ismailakbal@gmail.com
66 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 PashaincityofTrabzonanditsvicinity.IntheUnionistcadreinTrabzon,YahyaKahyawasone oftheoutstandingfigures.bornintrabzonin1885,hewasacceptedtothespecialorganization duetohiscourageouspersonality.hemadevitalcontributionstothebalkanwarsanddarda nelles.afterthemondrosarmisticeagreement,enverpashacommandedhimtotakeplayin thecommitteeorganizationoftrabzon.inthisstudytheunionistorganizationintrabzonand theactivitiesofitsleadingfigure,yahyakahya,arescrutinized. KeyWords EnverPasha,SpecialOrganization,NationalStruggle,YahyaKahya
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 67 GR ttihat ve Terakki Cemiyeti/F, 15 Kasm 1918 arasnda gerçekletirdii son Kongresininsonoturumunda,kendisinifeshederekttihatveTerakkiadnntari he kartn ilân etmitir (Zürcher, 1993: 201). Fakat bu son bulma fiilen deil yalnzcahukukibirsonbulmayd.ziraörgütünaddeimekleyadayerinegeçen TeceddütFrkaskapatlmaklattihatçlksonbulmamtr.ttihatveTerakkiülkü lerini benimsemi olanlar o program çerçevesinde davranmaya devam etmitir (Akin,1987:307). ttihatveterakkikongresi nintoplandgününgecesi(1/2kasm1918)ce miyet inilerigelenleristanbul\ortaköy dekihükümetkonanda,songizlitop lantlarnyapmlardr.toplantyatalâtpaa,enverpaa,bahattinakir,cemal Paa,HacAdilBey,KurmayAlbayTrabzonluNuriBeyvedierttihatçliderler katlmtr.butoplantdadevletinkurtuluuiçinmücadeleetmevebumücadele ninmüdafaaihukukörgütleriadaltndayaplmasüzerinekararlaralnmtr (Bayar,1967/4:1281;Denker,1992:14).Fakatörgütlenmeninnerelerdeolacave yurtdndanbuhareketenasldestekverileceikonusundacemiyet inüçpaas arasndabirtakmanlamazlklarortayaçkmtr.talatpaavecemalpaa,millî Mücadele ninbaarskesinleinceyekadaranadolu yamüdahaleetmekveyurda dönmekniyetindedeillerdi.talatpaa,berlin egiderekoradananadoluhareke tine destek vermeye karar vermiti. Dier arkadalarna telkini de bu yönde idi (HasanSadi,1328).EnverPaa, TalatPaa nnyurtdnaçktktansonratürkiye nin içilerinebirsürekarmayalm teklifinikabuletmemiti.çünkü,operdearkasnda kalacak,hrsnnönüneengelkoyacakyapdabirisideildi.onunböylebiryapda olduunubilenziyaakir,enverpaa nnkendisineülkedenayrlmakzorunda olduu söylenince öyle cevap verdiini rivayet etmektedir: Mademki memleketi terketmeklazmgeliyor.uhaldemalupolarakçktmmemleketegalipolarakgelecek biryerbulmalym (akir,1944:141). TekilatMahsusa nnsonbakanhüsamettinbey,enverpaa nndoudaki örgütlenmeyidahasavabitmedenbalattnsöylemektedir.çünkü,oyurtd nakaçmakzorundakalacanbiliyorduveyalnzcadoudakiörgütleraraclyla Anadolu yagirebilecekti.bundandolayenverpaa,doudakendinebalbütün komutanlara stanbul a gelmeyin; orada kalmaya devam edin. emrini vermiti (Ertürk,1996:199,202).Dr.Nazmda,yllarsonrazmirSuikastidavasndakisor gulamasnda Enver Paa nn daha Birinci Dünya Sava bitmeden Kafkasya ya gitmeyikafasnakoyduunusöylemitir: ÜlkedençkarkenEnverPaa nnbirprojesi vard. Kafkasya daki iki frkaya yüz bin silah göndermiti. Kendisi de gidip bu kuvvetin banageçecekti. (Kandemir,1955:5556). Nihayetinde Talat Paa Bat Anadolu daki örgütlenmeden sorumlu olmay kabulederkenenverpaadayllardrüzerindeçaltdouanadolu nunörgüt lenmesindensorumluolmutu.enverpaa,busontoplantnnkararlarnbirmek tupla, altna kendi imzasn da atarak, Tekilat Mahsusa nn kuryeleri Filibeli
68 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 Hilmi,EbulhindiliCafer(Erçkan)veYenibahçeliNail everdiveonlarörgütlen me faaliyetlerini balatmalar için Trabzon ve Erzurum a gönderdi. Dou da ör gütlenmeyi çok önceden kafasna koyan ve bunun için eski Tekilat Mahsusa ekibinikullanmakisteyenenverpaa,tekilatmahsusa nnönemlikomitaclar n Dou Bölgesi nde örgütlenmeleri için görevlendirmiti (Akçam, 1992: 154). EbulhindiliCafer inanlarndabahsettiinegöre,halitbeyverütübey(dada RütüPaa)Dou da,cihangirofbrahimveömerfâikbey(nasrettinhocaga zetesisahibi)kafkasya daörgütkurmaklagörevlendirilmilerdi(ilgazvebirinci, 2001/II:49). 1920 baharnda Karakol Cemiyeti yle balayan bir yaknlama Enver Paa y cesaretlendirmi ve Karakol un kadrosunu yanna çekmek için çareler üretmeye balamtr.enverpaa,talatpaa nnölümündensonraaradakiikiliikaldrmak ve Talat Paa ekibinin tamamn yanna çekmek için giriimlerde bulunmutur. Enver Paa nn giriimlerinin sonuç verdii, Dr. Nazm n Cavit Bey e yazd 7 Haziran1921tarihlimektuptananlalmaktadr: HemehrimizSar nn(mustafakemalpaa)cevabmuvafakatinialmakerefinenail olamadmiçinhariçteçalmayavealibeyile(enverpaa)terikimesaiyekararver dim Baha darusuhi dealibey leterikimesaiyekararverdiler. (Yalçn,2002:130). Buarada1920sonbaharndaKzlorduPolonya yayenilmi 1,Komünizminar tkdünyaihtilalinedönümesifikrizayflamvetekülkedeyaayabileceigörü üdearbasmayabalamt.ayntarihlerderusyadangiltereileanlamt. BunedenleRusya,slamihtilallerifikrindenvazgeçmiveEnverPaa yadapek ihtiyackalmamt(avcolu,1978:519520).ruslarbudüüncelerinipekdesak lamyorlard. Nitekim Ankara adna Boleviklerle ilk görümeleri yapan Halil Paa, 3 Austos 1920 de Mustafa Kemal Paa ve Karabekir Paa ya gönderdii mektuplarda bu duruma deinmitir (Cebesoy, 1955: 54). Bu yüzden Enver Pa a yarusya danpekfazlafaydayoktuveanadolu yabiranöncegeçmektenbaka çaresi kalmamt. Üstelik Bakü Kongresi sonrasnda Ruslarn desteinin açkça Mustafa Kemal lehine gelitiini görmütür. O halde Mustafa Kemal Paa nn balattmillîmücadelehareketininliderliinialmakonagöreyalnzcaanado lu yageçmekleveciddibirörgütlenmeileolabilirdi.doanavcolu nundabe lirttiigibi,ötekiülkelerdeslamihtilallerikörüklensebileöncelikleanadolu da salambirekildeyerlemekgerekmekteydi.bunedenle,enverpaa nnaklher eydenveturan danönceanadolu daidi(gololu,1968:517). BuaradaRusyaileilikilerikoparmamakveonlarahogörünmek;dahado rusubolevikliesempatiylebakyormugibigörünmekgerekiyordu.tebunun içindirkienverpaa nnrusya yahogörünmekiçin,onlarnisteklerineuygun birekildeanadolu daörgütlenmesigerekiyordu.buörgütlenmesiyasibirparti 1 Polonya ile Rusya arasnda 18 Eylül 1920 de brakma yaplm ve 18 Mart 1921 Polonya-Rusya Bar Antlamas imzalanm- tr.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 69 adaltndaolmalyd.bununiçinbakü deikenberlin dekurulanslamhtilalce miyetlerittihadörgütü nüntürkiyekoluolanhalkuralarfrkas nkurduve programnoluturdu(zürcher,1987:227;tunçay,1978:120).amaç,slamhtilal CemiyetlerittihadÖrgütü nüntürkiye dekikanadolanhalkuralarfrkasile Anadolu yageçiinmeruiyetzemininihazrlamagiriimidir(zürcher,1987:227). Bununiçin,Anadolu yageçitekilitnoktaolantrabzon useçmitir 2. I.TRABZON DATTHATÇIÖRGÜTLENME HatrlanacaüzereEnverPaa,dahayurttanayrlmadanönceDouBölgesi ne adamlarn göndererek örgütlenmeleri emrini vermiti. Daha Mustafa Kemal Paa Anadolu ya ayak basmadan dounun iki önemli vilayetinde eski Tekilat Mahsusakuryeleriningetirdiiemirdorultusundaörgütlenmefaaliyetleribala tlm, gerekli örgütler ve faaliyet araçlar oluturulmutu (Trabzon Muhafazai HukukuMilliyeCemiyetivestikbalgazetesi). DoudaikiönemlimerkezdenbiriolanTrabzon daenverpaataraftarlare hrehâkimdurumdaidiler.1920ylnnortalarnageldiimizdetrabzonadetabir ttihatçmerkezidurumunagelmiti.erafnbüyükçounluuttihatçidi;askeri ve mülki idarede ttihatçlar hâkim idiler. Gololu, Erzurum Kongresi isimli kita bnda,trabzon dakikadrolarhakkndaunlarsöylemektedir: Trabzonadetabirttihatçmerkezidurumunagelmiti Askerierkândan,Trabzon TümenKomutanNuriBeyveBinbaFuatBeyHalilPaa nneskiyaverleriydi;yenibah çeliükrübeyvenailbeytekilatmahsusacveenverpaa nneskiyaverleriydi;trab zon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Bakan Hac Ahmet Efendi ise Trabzon da Tekilât Mahsusa nn eski temsilcisiydi; yine Cemiyet in ileri gelenlerinden Yahya Kâhya da eski birtekilatmahsusacveenverpaa nntrabzon dakiengüvendiiadamyd. (Go lolu,1968:1820). ButarihlerdeTrabzon dakikadronunçokiyiçaltnvehalkarasndaenver Paapropagandasyaptngörmekteyiz.Kars takigörevyerinegiderkentrab zon a urayan Sami Sabit Bey anlarnda Trabzon daki Enverci propagandaya ahitolanlardandr: Trabzon uilkziyaretimdeizlenimlerimöyleydi.envertrabzon dahiçbodurma mt. Enver in arzu ve isteklerini burada ören, süsleyen eller vard. Temas ettiim baz eraf, Enver i överek yâd ediyor, onun iffet ve istikameti olduuna inanyordu. Tek bir kelimeyleenverburadaunutturulmuyordu. (Karaman,1949:20). Trabzon dakienvercipropagandaokadarilerigitmitirki,millîmücadelele hindeyaplanherhareketartkenverpaa yamâledilmekteydi.öyleki,trabzon MuhafazaiHukukCemiyeti ninaskerleringiyecekihtiyacnkarlamakiçinbat Cephesi negönderdiikyafetlerinenverpaatarafndanrusya dangönderildii 2 brahim Tali, Kâzm Karabekir Paa ya gönderdii raporda Enverci kadrolarn toplanma yeri olarak Trabzon u göstermitir (Karabekir, 2001/I: 152).
70 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 propagandas yaplm, bunun üzerine Dahiliye Vekili Trabzon Valisini öyle uyarmtr: Trabzon dan dâhile gönderilen elbiselerle garba sevk edilen mühimmat ve sairenin Moskova dabulunanenverpaatarafndangönderildiihakkndabaztaraflardabirtakm ifaattabulunulduuanlalmtr.oralardabugibipropagandalarniddetlete kidinive eslihavesaireyihükümetimizinsatnalmaktaolduununhalkasuretimünasebedetavzi hentamimen (ÇapaveUsta,1995:214). A.ttihatçKadrolarKimlerdenbaretti? TrabzonüzerindenüfuzuolanenönemliTekilatMahsusac,dahasonraBat Cephesi negönderilenüçüncütümenkomutanalbayhalitbeyidi.enverpa a nn yurt dna çkmadan önce douda örgütlenme ile görevlendirdii ve en güvendii adamnn Halit Bey olduu dönemin canl ahitlerinin hatralarndan örenilmektedir. Kars ve Erzurum da ilk örgütleri kuran Halit Bey dir. Bunun yanndakarakolcemiyetiiledeibirliihalindeçalmtr.üstelikmustafake mal Paa ile Karakol arasnda köprü görevi gören en önemli kiidir. Güvenilir, salamkarakterliörgütlenmecilerinvetekilâtmahsusaclarnanadolu yagel mesini ve Millî Mücadele ye katlmasn o salamtr. smail Hakk Bey (Tekçe) Ankara yageçerkenhalitbey inemriylevereferansylageçtiindenbahsetmek tedir(günaydn,13kasm1977).yenibahçeliükrü yüdeenverpaa nnemriyle, MondrosMütarekesi ndenönceörgütlenmefaaliyetleriiçintrabzon aogönder mitir(kandemir,1965:185;karabekir,2001:202246). TrabzonMuhafazaiHukukuMilliyeCemiyeti,TrabzonerafveKaykçlar KethüdasYahyaKâhya,EnverPaa danyanaidiler.trabzonmuhafazaihukuk CemiyetiBakanHacAhmetEfendi,TekilatMahsusa nntrabzoneskibölge temsilcisiydi. Cemiyet in ileri gelenlerinden Yahya Kâhya da eski bir Tekilat Mahsusac ve Enver Paa nn Trabzon daki en güvendii adamlarndan biriydi. HafzMehmetveZiyaHuritBeyler,AnkaraileEnverPaailikilerininenkritik olduu dönemde Batum a kadar gidip Enver Paa yla görüüp hatta onunla fo torafçektirecekkadarenverpaataraftaridiler 3. TopalOsmanAa yagelinceodahalitbey edolaysylaenverpaa yabal olarak çalmakta idi. Erzurum Kongresi muhaliflerinin susturulmasnda Halit Bey ile Topal Osman Aa organize bir ekilde çalmlard. Halit Bey in yakn arkadaolanebulhindilicaferanlarndagiresun dakiörgütünsorumlusuolarak TopalOsmanAaysaymaktadr(IlgazveBirinci,2001/II:46).ÜstelikEnverPa a nnmektuplarndatopalosmanaa nnismigeçmektedir.yenibahçeliükrü Bey in 17 Ekim 1920 de Trabzon dan Berlin de bulunan Enver Paa ya yazd mektupta,topalosmanaa nnörgütteolduuanlalmaktadr: 3 Hafz Mehmet Bey yalnzca Batum a kadar gitmi ve Enver Paa ya Anadolu ya gelmesi için birtakm projeler sunmutur. Ziya Hurit Batum a kadar giderek fotoraf çektirmitir. Fotoraf Msrolu yaynlam fakat fotoraftaki ahsiyetleri tantrken yan- lmtr (Msrolu, 1978: 165). Msrolu nun Ali ükrü Bey diye tantt kiinin brahim Tali olduunu Aydemir söylemektedir (Aydemir, 1972/III: 579).
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 71 Trabzoncivarsahibinüfuzehasumumenbizimelimizdedir...TopalOsmanAa bizemerbuttur...emirleriniziankara daeref,eyüpsabrivesaireyeyazdm.erzurum da Kâzm Karabekir Paa dan tamamyla muavenet göremiyoruz. Biraderle (Nail) Küçük TalatbirgünevvelSarkam tanburayahareketettiklerinitelgraflabildiriyorlar...yave rimbekirefendi yigönderiyorum.nezdindebirifrevar.buifredennuripaa,kâzm BeyveEyüpSabriBeylerdenbakakimsedeyok. (Yamuchi,1995:116). Rize deisepsizrecepvemataracmehmet inenverpaa yabalolarakça lmaktaolduklarhakkndadagüçlüdelillervardr.bunlarenverpaa yabala yanlarküçüktalatveyenibahçeliükrüidi 4.MataracMehmet,Enverciolduu nu Yahya Kâhya suikastinden sonra daa çkarak ortaya koymutur. Kâhya nn öldürülmesiniankara danbilenmataracmehmetkendisinindedeifreolduunu zannederek daa çkm ve uzun süre dada kalmtr. Trabzon daki kadrolarn durumuvehuzursuzluutrabzonmebusualiükrübeytarafndanmeclisgizli oturumunatanmtr: Trabzon dakihadiseleriçkaranzihniyetintesiriylevaktiyletrabzon dakuvaymil liye yehizmetedenadamlardanbirçoudalaraçekilmi,neticeyibeklemektedirler,intizar vaziyetindedirler. Sonra Rizeli mebuslara soruyorum, Matarac Mehmet denilen adam nerededir?dadadr.bugünehreinmemektedir.çünküyahyakaptanöldürüldüügibi, sonradatarsus tabulunanrzaöldürüldüügibikendisinindeöldürüleceinekaniol mu. Bu bir zihniyet icabâtndan sistematik bir hareket olduuna kanidirler. (TBMM, GCZ,III:669). psizrecep eenverpaa danmektuplargeldiideküçüktalat nzmirsui kast davasndaki sorgulamasndan örenilmektedir: Çeteci psiz Recep e Enver Paa danmektupgeldi.mektububanaverdiler.bendeenverpaagibibüyükbirkuman dannpsizrecepgibibiradamamektupgöndermesiniküçüklüksaypmektubuyrttm attm. (Kandemir1955/II:27). Trabzon dakittihatveterakkierkan ndanbirksmdatalatpaa nnsal nda onun yannda yer alm; fakat ölümünden sonra Mustafa Kemal Paa ya cephe almlar ve bir takm tavrlaryla Enver Paa y destekler görünmülerdir. TalatPaa nnsalndayanndayeralanlararasndatrabzoneskivalisihamit Bey,TrabzonmuhalefetininlideriAliükrüBeyveonunkardeiünlükarakolcu lardanbahriyeliyüzbamehmetevketbey(doruker)saylabilir(apolyo,1969: 203). Enver Paa, Anadolu daki adamlarnn hareket tarzlarn yurt dndan gön derdiikuryeler,ifreleryadamektuplararaclylabelirliyordu.enverpaa nn eskiyaveriyenibahçeliükrü,trabzon daörgütlenmeiiiledahaöncedengörev lendirilmiti. Daha sonra örgütlenmeyi organize etmek amacyla, Küçük Talat, Yenibahçeli ükrü nün aabeyi Nail Bey, Kurmay Binba Naim Cevat ve Halil 4 Matarac Mehmet ve psiz Recep Sarkam muharebelerinde Tekilat- Mahsusa Müfrezesi ne çeteleriyle katlmlardr. Müfrezenin içinde Alparslan Grubu olarak bilinen alayn içerisinde Yahya Kahya ve Topal Osman da çeteleriyle bulunuyorlard. Komutanlar da Yenibahçeli ükrü nün aabeyisi Nail Bey idi (Görgülü, 1990: 291).
72 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 PaadaTrabzon agönderilmilerdi.küçüktalat,slamhtilalcemiyetlerittiha d nn temsilcisi olarak Trabzon a gelmiti ve Trabzon daki örgütün banda o vard.trabzon danbütünhaberleronagelmektevehaberdatmonunaracl ylayaplmaktaidi 5. B.Yenibahçeliükrü nün(ouz)trabzon dakifaaliyetleri Hem Tekilat Mahsusa hem de Karakol Cemiyeti içerisinde aktif görevler alanükrübey,karakolcemiyeti nekatldktansonra,kurduuçetelerilestan bulcivarndakirumçetelerinintepelenmesi,anadolu yasilahveadamkaçrma gibizorgörevleriüzerineald(zürcher,1987:152).halilpaa y,küçüktalat ve dier ttihatçlar Bekiraa Bölüü ndenkaçrd (Ouz, 2000: 50). Ayrca Anado lu yageçilerdeükrübey inkontrolündeyaplmaktayd(tekçe,2000:14). Temmuz 1920 de Anadolu ya geçtikten sonra Trabzon da Lazistan Kuvay MilliyeKomutanolarakgörevlendirildi 6.21Kasm1920 dederize deki11.alay Komutanl na atand. ükrü Bey, ttihat ve Terakki gelenei olan milis örgüt lenme tarznen iyi bilenlerden birisiydi.enver Paa ile daharahat irtibat kura bilmekiçinrize yeatanmtr.karargâhmerkezirizeolmasnaramenükrübey bütünzamanntrabzon dageçirmiveburasnbaarlbirekildeörgütlemitir. Trabzon dabaarlolmasndaaabeyinailbey inburadaeskidenberivarolan nüfuzu oldukça faydal olmutur. Nail Bey, 191415 yllar arasnda Trabzon da ttihat ve Terakki Cemiyeti sorumlusuydu. Trabzon un eraf ailelerinden Kak coullar nn kz Hafize Hanm laevlenen Nail Bey, rivayete göretehcir edilen Ermenilerinmalvarlklarnaelkoymuvebuyollazenginolmutur(Ouz,2000: 51). ükrübey,aabeyindenkalanttihatççevredenoldukçayararlanmveonla rsavasonrastekrarörgütlemitir(ouz,2000:5253).trabzon dagayetiyiör gütlenmi olmal ki 1920 yaz aylarnn sonuna doru Enver Paa y Anadolu ya davet ettiini görüyoruz. Kuçuba Hac Sami nin Moskova da bulunan Enver Paa yayazd,1ekim1920tarihlimektuptaböylebirdavettenbahsedilmekte dir: ükrü nündavetinehenüzicabetedemeyeceinizivebirmüddetintizaredeceinizi yazyorsunuz. (Yamauchi,1995:108). EnverPaa nnbölgedekitaraftarlarylailikisinideükrübey insaladn görüyoruz.enverpaa danemirleryahalilpaaaraclylayadadorudanük rübey egeliyor;odagerekliyerlereulatryordu.butespit,ükrübey in17ekim 1920 de Trabzon dan Berlin de bulunan Enver Paa ya yazd mektuptan anla lmaktadr(yamauchi,1995:116). ükrü Bey in yaveri Bekir Stk, Enver Paa ile görümek üzere Moskova ya gitmi,fakatenverpaa yoradabulamaynca,12kasm1920 deberlin emektup 5 Ebulhindili Cafer, Yenibahçeli Nail ve Filibeli Hilmi Bey ile Enver Paa nn haberletiini Küçük Talat, stiklal Mahkemesindeki sorgulamasnda itiraf etmitir (Kandemir, 1965/II: 27). 6 Kâzm Karabekir in iddiasna göre ükrü Bey in buraya atanmasn Meclis teki ttihatç ekip salamt (Karabekir, 2001/I: 220-221).
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 73 yazmtr.ükrübey inyaverinienverpaa yagöndermesienverpaailearala rndairtibatnhiçbirzamankesilmediinigöstermektedir 7.AyrcaEnverPaa nn ükrübey eparagönderdiinideevketsüreyyaaydemiryazmaktadrvebunu belgelemektedir.belgeyegöre,enverpaa9ocak1920 deükrübey e5.000mark göndermitir (Aydemir, 1976: 525). ükrü Bey yalnzca doudaki ttihatçlarla deilstanbul dakileriledeskilikiiçindedir.enverpaa,25ocak1921 deber lin den stanbul a slam htilal Cemiyetleri ttihad nn stanbul bürosuna gayet mahrem kaydyla gönderdii mektupta stanbul daki merkezin ükrü Bey ile sürekli münasebette bulunmasn istemektedir: stanbul merkeziniz Trabzon da ükrü Bey ile daima münasebat samimanede bulunmaldr. (Yamauchi, 1995: 136 137). ÜstelikükrüBey,EnverPaa nnenitesikâzmbey ledeskirtibathalin dedir(ouz,2000:52).kâzmbey leirtibatyalnzcaenverpaa nnenitesiolma sndan deil, eskilere dayanan dostluundan da kaynaklanyordu. ükrü Bey in üvey olu Burhan Ouz un anlattna göre, Sarkam muharebelerinde ükrü Bey,EniteKâzmBey inhayatnkurtarmveotarihtensonraaralarndaskbir dostlukbalamtr(ouz,2000:53). EnverPaailehiçbankesmemiolaneskivesadkyaverükrüBey,Trab zon danküçüktalatvekars takitümeninkomutanolanenitekâzmbey leifre ilegörümelerinedevametmitir.bugörümeler,dr.brahimtali ninihbarndan sonrakesilmi,kâzmbey inözelifreilehaberlemesiyasaklanmveyalnzca orduifresiyleyazmasnaizinverilmitir(karabekir,2001/i:155160). brahimtali ninraporundansonraükrübey,enverpaayanlsolduuüp hesiyle, Nisan 1921 de rütbesi Binbala yükseltilerek Bat Cephesi ne 38. Alay Komutanolarakatanmtr(Ouz,2000:54).31Ekim1921 deyaplanaraseçim lerde stanbul mebusu olarak Meclis e giren ükrü Bey, kinci Grup içinde yer almtr. C.KüçükTalat,YenibahçeliNailveKuçubaHacSami nintrabzon daki Faaliyetleri ttihatveterakkicemiyeti ninmerkeziumumiüyesiveyenimecmuadergi sinin sahibi olan, tilaf Devletleri nin stanbul u igali sonrasnda Halil Paa ile yakalanarak Bekiraa Bölüü ne hapsedilen, Küçük Talat, buradan Yenibahçeli ükrütarafndankaçrlaraköncesivas aoradandaerzurum ageçmitir.buradan dahalilpaailebirliktebakü yegitmilervetürkiyekomünistfrkas nnkuru culararasndayeralmlardr 8. Bakü Kongresi sonras Enver Paa, 7 Eylül de Moskova ya dönerken ekibini de yannda götürmütü. Fakat ekipten Nail Bey ve Küçük Talat a Halk uralar 7 ükrü Bey in üvey olu Burhan Ouz, babasnn Trabzon da iken Moskova da bulunan Enver Paa ile irtibatnn hep sürdürdüünü bizzat kendisine anlattn söylemektedir (Ouz, 2000: 52). 8 Hikmet Bayur, Küçük Talat n önceleri Talat Paa nn en güvendii adamlarndan biri olduunu; fakat Bakü ye geçtikten sonra Enver Paa nn hesabna çalmaya baladn söylemektedir (Bayur, 1971/35: 635).
74 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 FrkasProgram nvererekbakü dendorucatrabzon agöndermiti.ekimay nn ilk günlerinde Trabzon a gelen bu ikili, Bakü de hazrladklar Halk uralar FrkasProgram ntrabzon dakistikbalmatbaas ndabastrdlar(tunçay,1978: 113;Özel,1991:149).NailBeyveKüçükTalat,Trabzon daikencelalettinarifbey vehüseyinavnibey inerzurum da HalkHükümeti kurmagiriimleripatlak vermiti.buyüzdenbirsüretrabzon dakalanbuikiliortambirazdurulduktan sonraerzurum agitmilerdir. Celalettin Arif Bey ve Hüseyin Avni Bey, EnverveHalil Paalar tarafndan, BüyükMilletMeclisiveKuvaycraiyyeReisiMustafaKemalPaaHazretleri ne hitabenyazlan7ve17eylültarihliikitavsiyemektubuylabirlikte 9 20Ekim 1920 dearkcephesikarargâh nageldiler.enverpaa nnboleviklerintutumu ve Bakü Kongresi hakknda, kendilerinin de imzaladklar bir raporu, Mustafa Kemal Paa ya iletilmek üzere, Kâzm Karabekir Paa ya teslim ettiler (Tunçay, 1972:7).Oldukçauzunolanraporda,BaküKongresi ndenizlenimlerverilmekte, özelliklekomiteninilerigelenlerininanadolu dakihareketeilikintutumlaraçk lanmaktaidi.raporuyazanlaragöretürkiyeiçinsolunuygunolmadsöylenir ken;türkiye ninhereyeramensolhareketivücudagetirmesininzorunluoldu uvehalkçbiridaretarznntesisedilmesiningerekliliidebelirtiliyordu.bunun içinsolbirörgütkurmanngerekliliiüzerindeduruluyorvedahaönceörgütünü kuranmustafasuphi ninvetakmnnkötükiilerdenolutuukonusundaanka rauyarlyordu 10.RaporayngünKarabekirtarafndan,kendigörülerideeklene rek,telgraflaankara yabildirildi(karabekir,2001/i:77).raporuokuyanmustafa KemalPaa,EnverPaa nnboleviklereiringörünmekiçinpartikuracanhis setmi ve hemen kendi adamlarna resmi/dankl Türkiye Komünist Frkas n kurdurtmutur. Trabzon dakalmayadevamedenküçüktalat,ehrinilerigelenlerindendok torreitbey inkzylaevlenir.9mays1921 detrabzontümenkomutannaba vurarak Türkiye nin Türkistan temsilciliine talip olduunu ve derhal BMM ne bunun bildirilmesini ister. Tümen Komutan durumu ayn gün BMM Bakanl natelgraflabildirir(çapa,1995:110).küçüktalat nbuteklifininkabuledilip edilmediibilinmemeklebirlikte,otrabzon dakalmayadevametmitir 11.Küçük Talat n Trabzon da kalma nedeni slam htilal Cemiyetleri ttihad adna örgüt lenmefaaliyetiyürütmektir.küçüktalatbunu1926 dakizmirsuikastsorgula masndaitirafetmitir: Trabzon ageldiktensonra34kiiyeyeminettirdim Yahyabizimtekilâtadahildi fakathenüzyeminettirilmemiti.tekilâttafethibeyvegavurmamdavard.benslam 9 Her iki mektupta da, Enver Paa ve amcas Halil Paa tarafndan, ailelerini görmek üzere Anadolu ya gelmekte olan Küçük Talat ve Nail Bey e kolaylk gösterilmesi için Kâzm Karabekir Paa dan ricada bulunuluyordu (Karabekir, 2001: 74-76). 10 Raporun tam metni için bkz: Karabekir, 2001/I: 77-88. 11 Küçük Talat n eylem ve faaliyetleri, görüntü itibariyle tamamen Millî Mücadele kart bir görüntü sergilemektedir. Fakat zmir Suikasti yarglamasndan beraat etmi olmas, onun Ankara adna çalm olabilecei ihtimalini düündürmektedir. Çünkü, bu dönemde kimin nerede durduunu tespit etmek oldukça zordur.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 75 htilalcemiyetlerittihad nnbirelçisiolarakbunlartopladm. (Kandemir,1955/II:22 23). Trabzon dakaldsüreiçindetrabzonmuhafazaihukukimilliyecemiye ti ninmaalmüavirüyesiolarakçalanküçüktalat 12,YakeVapurlarnnacen tesitrabzonlukostipapadopulosadlzenginbirrumtüccarnnkaçrlarakkar lnda fidye istenmesi olayna karmtr. Topal Osman Aa nn adamlarndan EkioluMehmettarafndankaçrlarakRize yegötürülenveburadaalaykomu tanyenibahçeliükrübeyilemataracmehmet inrehintuttuurumtüccariçin fidye olarak 25.000 lira nakit, 25.000 liralk postal ve askeri elbise için kuma is tenmitir.rumtüccarnailesiparayödemeyerazolmuikentrabzonmüdafaai HukukCemiyetiarayagirerekbunaengelolmuveKüçükTalat Rize yegönde rerek10.000lirafidyeinecatkarlndarumtüccaralptrabzon agetirtmitir (Yatak,1986:8).TrabzonValisiHâzmBey,kurtarmaolaykadarkaybolmannda karanlkveesrarlolduunusöyleyerek,buolaynyenibahçeliükrü,topalos manaaveküçüktalatarasndatezgâhlandnimaetmitir(tepeyran,1982: 112). DierttihatçlaraoranladahauzunsüreTrabzon dakalmbulunanküçük Talat,Rusya dabulunanenvervehalilpaalarlaümidlgiztakmaadylamek tuplayordu.moskova dabulunanenverpaa ya2mart1921 deyazdmektup ta,trabzon dakieskittihatçlarnkazanlmaskonusundaönerdiitavsiyelerden bazlarunlardr: Trabzon unvetrabzonmüdafaaihukukcemiyeti ndekieskiarkadalarnmütare kedenberidümanlarlamücadelehususundagösterdiklerihamiyetkârsebatnvedindarâne faaliyetinbilhassasizce,nebüyüktakdirlekarlandvebusuretletrabzonlularnark n vekafkasya nnhâlasemrindetarihivemillirollersamimibirlisanlayazlmaklaberaber bumübarezedemerdanebayraktutanhacalihafzzâdeömerveyahyakâhyavereis BarutçuzâdeHacAhmetveHacAliHafzzâdeHakkveHafzMahmutEfendilereiltifat larbezlbuyurulmas BunlardanbakaFrkaKumandanNuriveAlayKumandanAli RzaBeylerleksacabirmektupyazarak,sizekarsamimimuhabbetvesadakatlerindeve aynzamandasizinleterikimesaiyekararvermelerindendolaybeyantakdiratbuyuru lur. Bu iki zat hakkndaki kararlarnzdan Hac Sami size izahat verir(yamauchi,1995: 154155). 13 Bu arada Küçük Talat, Trabzon da konferanslar veriyor (stikbâl, 24 Nisan 1922: 593), halk Bolevizme kar uyaryordu. Henüz Trabzon a atamas yapl mam, açkta beklerken Karabekir tarafndan göreve çarlan ve ilk görev yeri 12 Küçük Talat ve Yahya Kahya nn Cemiyet in Heyet-i Merkeziyesi ne danman üye sfatyla kayd yaplm, fakat Yahya Kahya danman üye sfatyla Cemiyet kararlarn imzalarken Küçük Talat imza etmemitir (Karaman, 1949, 19,30; Tepeyran, 1982: 112; TTE 97-32-32/05.02.1338, KSN:1327 ve 97-35-35/ty, KSN:558). 13 Küçük Talat n bu mektubu oldukça ilginçtir. lginç olan yönü dier mektuplamalarda hiç kimse liste vermemekte veya takma isimler kullanmakta iken Küçük Talat Trabzon daki kadroyu tam olarak saymaktadr. Ankara nn Envercilerin üstüne gittii bir zamanda Küçük Talat n açkça isim zikretmesi oldukça dikkat çekicidir. Belki tesadüf olabilir ama bu tarihten sonra Ankara, burada ismi zikredilen ahslarn üzerine gitmeye balamtr.
76 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 olankars agitmekiçintrabzon agelensamisabitbey,5nisan1921 deküçük Talatileburadakarlatnveonunlabirakamyemeiyediini,yemekteKü çüktalat nburadakigörevinintrabzon uboleviklikaleyhinekkrtmak,baka birdeyilebolevizmkartbirkamuoyuoluturmakolduunuörendiinisöy lemektedir. Sabit Bey e göre, Küçük Talat bu amacna Trabzon da Mustafa Sup hi yiöldürtmekleulamtr(karaman,1949:19). Nail Bey, Erzurum dönüü Ankara ya gitmiti. Ankara ya kardei ükrü Bey in mebusluk ilerini Mustafa Kemal Paa ile görümek için gittiini söylese de,feridunkandemir intespitinegöre,onungörevidehalkuralarfrkasprog ram nmeclis tekittihatçmebuslaraduyurmak,ankara nnnabzntutmakve buralardakiörgütleridenetlemekti(kandemir,1955b/ii:84).nailbey,ankara da Mustafa Kemal Paa ile görütükten sonra Eskiehir e geçerek smet Paa ile de görümütür(kandemir,1955b/ii:83).nailbeyankara yagidincekuçubahac SelimSami deküçüktalat ayardmcolmakiçintrabzon agelmiveküçükta lat ile birlikte slam htilal Cemiyetleri ttihad adna örgütlenme faaliyetleri yü rütmülerdir(kandemir,1955b/ii:23). D.YahyaKâhyaveTrabzon dakifaaliyetleri Yahya Kâhya 1301/1885 de Trabzon da dodu. Aslen zmirlidir ve Karabu run untannmailelerindenkaraosmanoullar namensuptur.denizciolanba basosmanreistrabzon dalimanboaltmaveyüklemeileriniüzerinealdktan sonra Reis yada Kâhya namylaanlmayabalanmtr.osmanreis inölümü üzerineyahyakâhyaonyediyandaiken1319/1903 tetrabzonkaykçlonca s nnisteiyle Kâhya olmutur. YahyaKâhya,MerutiyetinilanylabirlikteTrabzon daolupbitenolaylarara snda,varlndaimahissettirmivettihatveterakkiilehepyaknilikiiçinde olmutur(kutay,1968:205).balkansava navebirincidünyasava nakatlm tr. Balkan Sava ndaki cesareti ve kahramanlklar nedeniyle Tekilat Mahsu sa yakabuledilmitir.buradaentehlikeliilerdegörevlendirilmivebugörevleri baaryla yerine getirmitir. Baarlarndan dolay Padiah V. Reat ve Harbiye NazrEnverPaatarafndanmükâfatlandrlmvettihatveTerakki ninvazge çilmezkomitaclarndanolmutur.birincidünyasava ndayakupcemil inemri altndadoucephesi ndeveçanakkale desavamtr.trabzonilestanbulara sndaki Osmanl Liman dareleri nde Osmanl Orduyu Humâyunu Bakuman danlk Vekâletinin emrinde motorlarla silah tanmas görevinde bulunmutur (Kutay,1968:205).ÖzellikleÇanakkaleSava ndakihizmetleriuzunsürehafza lardakalmtr(tbmm,zc,20:295). YahyaKâhya,MondrosMütarekesi ndensonraenverpaa nnemriyletrab zon da ilk örgütlenme hareketlerini balatanlar arasnda yer alm ve Trabzon MuhafazaiHukukCemiyeti ninöncülerindenolmutur.cemalkutay,bukonu daunlaryazmaktadr:
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 77 Yahya Kâhya Merutiyetin ilanyla birlikte olup biten hadiseler arasnda, varln daimahissettirmitir.yahyakâhyattihatveterakkiilehepyaknilikiiçindeydi.mond rosmütarekesi ndensonra,trabzon dailkdirenihareketleribaladzaman,enverpa a nnemriylekâhyavearkadalaryabancigalinekarsavunmahazrlklaryapmak taydlar. Mütarekeden sonra Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti nin öncülerinden biri olmutur. (Kutay,1968:205,209). TrabzonMüdafaaiHukukCemiyetiileanlaarakyükveyolcuiskelelerinde denizcileriörgütleyip,millibirmüfrezemeydanagetirmiolankaykçlarkâhyas Yahya,Trabzon daönemlibirgücesahipolup,adetabir skelehükümeti kur mutu 14.Askerkaçaklarvemahkûmlardanoluturduu300kiilikçeteyedaya narak,hükümetiçindehükümetgibidavranmayabalamt.evketsüreyyaay demir insöylediinegöre,kâhyayahyaadetaenverpaa nndoukaradeniz de vekiligibigeçinmekteydi(aydemir,1972iii,601).stediivergiyikoymakta,iste dii kadar vergi almakta, herkese istediini yaptrmaktayd. Özellikle Mustafa Suphi yiöldürdüktensonraiyiceönüalnmazbirhalalmt.bütüngücünütrab zon Müdafaai Hukuk Cemiyeti nden ve Meclis teki ttihatçlardan alyordu. Trabzon un iki güçlü mebusu Ali ükrü Bey ve Hafz Mehmet Bey de onun ve TrabzonMüdafaaiHukukCemiyeti ninarkasndaydlar 15. Enver Paa ya sadakatinden üphe edilmeyen Kâhya ve Küçük Talat, Enver PaahesabnaTrabzon dagizlibircemiyetkurmu,eskitekilatmahsusaclar bu Cemiyet in çats altnda tekrar toplamaya balamlard. Sami Sabit Bey in tespitinegöre,tekilatmahsusa nntrabzon dakiismi BozukParti idi(kara man,1949:134135).enverpaa nnanadolu yagelmesiiçingerekliörgütlenmeyi yapanyahyakâhya nnenverpaavehalilpaailemektuplamalarolmaktayd. Söz konusu mektuplar Karabekir ve Sami Sabit Bey tarafndan yaynlanmtr (Karabekir,2001/II:137138;Karaman,1949:134136). 1921ylnageldiimizdeYahyaKâhya,gerekliörgütlenmeyitamamlamve Enver Paa y beklemektedir. Zamann Trabzon Valisi Hâzm Bey Yahya Kâhya Envertaraftarlnokadarilerigötürmütürki,EnverPaageliyordiyehazrlklaragi rimi,onunstanbul dabulunankrmzrenkliotomobilinitrabzon akadargetirtmiti. demektedir(tepeyran,1982:106). Bakü Kongresi nden sonra ttihatçlarn Trabzon a akn devam etmektedir. KüçükTalat,KuçubaHacSamiveYenibahçeliNail densonra,ubat1921 de Halil Paa da (Kut) Trabzon a gelir. Ankara nn snr d etme kararna ramen Halil Paa ya hiçbir zorluk çkarlmaz ve ikametine izin verilir. Bu arada Anka 14 Dr. Nazm, 1926 da zmir Suikast ile ilgili sorgusunda Enver Paa-Yahya Kâhya balants hakknda unlar söylemitir: Enver Paa Batum a gidip gelen Hopal, Rizeli takaclarla, Lazlarla temasta bulunuyordu. Yaveri Muhiddin Bey bunlar bulup getiriyordu. Bunlar vastasyla Trabzon daki mehur Kaykçlar Kâhyas ile irtibat tesis edilmiti. O tarihlerde Trabzon ve sair yerlerde hükümet nüfuzu zayf olduundan bu gibi kâhyalar çok kuvvetli bir vaziyette idiler. (Kandemir, 1955-b/2: 61). 15 Erik J. Zücher bu konuda unlar söylemektedir: Enver Paa, Yahya Kahya ve Trabzon örgütüyle günübirlik irtibat halindeydiler. Onun Trabzon daki örgütü Hafz Mehmet Bey in de içinde bulunduu ttihatç mebuslarca ziyaret edilmekteydi. (Zürcher, 1987: 230).
78 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ra nnhalilpaa ygeriçevirmeteebbüsünüörenentrabzon unttihatçeraf vehalkbuolayaçoküzülürlerveiinümayieklinedöküphalilpaa ygön dermeyeceklerinibildirirler.halilpaa nnkaldevidegüvenlikaçsndanuy gun görmeyip Souksu daki Kostaki nin Kökünü Halil Paa ya tahsis ederler. HükümetinbasknihmalinekardaHalilPaa nnkaldkökünaltkatna,ya hyakâhya nnadamlarndankrkyadaellikadarsilahlmilisyerletirilir.halil Paa,anlarndaAnkara nnsnrdetmekararnakarerafnsilahlmücadele yegirmeyehazrolduunusöylemektedir: Beniherziyaretlerinde, mademki,memleketimizeiltifatederekmisafirimizoldunuz, Ankara nnihraçkararnkabuletmeyeceiz.ankara nnbintüfenginekarüçbintüfen glekarkoyarz demilerdi. (HalilPaa,1972:353). MustafaReitTarakçolu,HalilPaa nnkaldkökünetrafndasürekligös teriler yapldn, yapanlarn da YahyaKâhya nn adamlar olduunu, bunlarn çoununaynyliçerisinde,müdafaaihukukçulartarafndanyaptrldsöyle nen,birbasknlatrabzonhapishanesi ndenkaçrlmmahkûmlarolduunuve Yahya Kâhya nn da bu mahkûmlar silahlandrarak bir tabur oluturduunu söylemektedir(tarakcolu,1986:68). Trabzon erafnn kaytsz artsz youn desteini arkasna alan Halil Paa, MustafaKemalPaa yabavurarak,trabzon dabulunuununyalnzcasalkve ailevi nedenlerden dolay olduunu, karsnn Trabzon a gelmeden gitmesinin mümkün olmadn söyleyerek Ankara nn bu yanl kararnn düzeltilmesini istedi(halilpaa,1972:353354).halilpaa nnharekettarznhalkuralarfrka s nntekilveteftiiyleilgiligörenankarahükümeti,snrdetmekararalma snaramengitmesindesrarcolmamveiknayoluylagöndermeyitercihetmi tir(cebesoy,1955244;aydemir,1971/ii:413).çünkü,trabzon dakitümeninsilah lananerafvekâhya nnadamlarnbastracakkadargücüyoktur.kâzmkara bekir Paa da Halil Paa nn zorla gönderilmesine kardr. Üstelik Halit Bey in paketleyerek gönderme usullerine de bavurulamyordu. Çünkü Halit Bey de Envercilik üphesi uyandrd gerekçesiyle, 21 Ocak 1921 de Tümen Komutan olarakkocaeligrupkomutanl naatanmt.bununiçinhalilpaa nntelgraf yantlanmayaraküçaytrabzon dakalmasnasesçkarlmamtr. Ankara nnhalilpaa ysnrdetmekararndaciddiolduunuduyanen verpaa,bukararaçokbozulmutur(kandemir,1955b/2:23).buyüzden23ni san1921 detrabzon dabulunanhalilpaa yayazdmektuptaankara nnkara rnakartepkisinidilegetirerekhalilpaa dananadolu yuterketmemesinisöy lemitir(karaman,1949:132). EnverPaa terketme demesineramen,nisan1921 dehalilpaaiknayoluy la gönderilmeye raz edilir. Halil Paa nn kararna Yahya Kâhya kar gelir ve gitmesine raz olmaz. Ancak Halil Paa, zorla çkarlmadn, einin arzusuyla gittiini söyleyerek Yahya Kâhya y ikna eder (Halil Paa, 1972: 355; Özel, 1991: 151) ve beraberinde ei ve üç çocuuyla birlikte emireri olan Azeri Yüzba Ali
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 79 Çavu uneliindemotorabiniptuapse yegider(özel,1991:151).halilpaa nn gönderilmesindensonramoskova dangeliphalkuralarfrkas nnprogramve bildirileriyledolaannaimcevatveküçüktalat tatutuklanarakstanbul agön derilirler(karabekir,2001:203).aslndaküçüktalat tarusya yasürülmekisten mi,fakatmustafasuphiolayndaparmaolduuiçinolsagerekrusya yagön derilmemesiiçinyalvarm,bununsonucustanbul agönderilmitir 16. KüçükTalatTrabzon dançkarldktansonradaenverpaalehineyürüttüü faaliyetlerden vazgeçmemitir. stanbul dan slam htilal Cemiyetleri ttihad nn Trabzon ubesine gönderdii 29 Mays 1921 tarihli mektupta Müdafaai Hukuk Cemiyetlerinielegeçirmektenbahsetmektedir: MüdafaaiHukukHeyeti nebizemensupciddivemücadeleciarkadalarsokmakla zmdr Zahiren Müdafaai Hukukçu görünerek oray da ele geçirmek icab ediyor. Bu suretleaynzamandamustafakemalvearkadalarnnnegibimanevralarçevirmekiste diklerideanlalmolur. (Yamauchi,1995:222223). HalilPaa,KüçükTalat,NailBeyveNaimCevatAnkaraHükümetitarafn dan Trabzon u terk etmeye mecbur edilince, Enver Paa nn bu harekete kar tepkisiarolmutur.mustafakemalpaa ya16temmuz1921 demoskova dan yazdmektup,dahaöncekullandüsluplardançokfarklolarak,nezaketku rallarnndnatamvebusonmektuplamalarolmutur.mektupta,mustafa KemalPaa nngüvensiztutumuyerilmekte,halilpaa nnvedierttihatçlarn snrdedilmeleribugüvensiztutumabalanmakta,ttihatveterakki nintekrar canlandrlacandan söz edilmekte ve Mustafa Kemal Paa ya açkça meydan okunmaktayd: imdisen,benbataolmaküzerearkadalarngelmemesiniistiyorsundeilmi?se bep de güya bizim gelmemizle memlekette ikilik çkacak diyorsun deil mi?... Maamafih imdilik Moskova da bulunarak hariçten memleketimize yardm etmemize devam ettii mizdengelmiyoruz.fakatbunudaitirafetmemizlazmgelirki,hiçbirsebebikanuniol mayarak memleket haricinde nefiy (sürgün) eklindeki arzunuza ilelebet tahammül bize hakikatenpekarvesefilcegelir.mamafihvataniçinimdibunakatlanyoruz.binaena leyhhariçtekalmamznmaksadumumimizolanbatatürkiyeolmaküzerekurtarmaya çaltmzslamalemiiçinfaydaszvebelkitehlikeliolduunuhissettiimizandamemle ketegeleceiz...teokadar... (Cebesoy,1955:231235;Aydemir,1972/III:550). AslndaEnverPaa nnbukadarsertbirüsluptakonumasnda,ankara nn Envercilere kar yürüttüü mücadeleye kzmasnn yannda, Ankara nn içinde bulunduuzordurumdaetkiliolmutur.envercilerlemücadeleedildiigünlerde Ankara da buhranl günler yaanmaktayd. Belki Meclis Kayseri ye tanacak, belki Mustafa Kemal Paa Meclis i datacak belki de bazlarnn gönüllerinde yatan bir baka aslan (Enver Paa) yurda getirilmeye çallacakt. Son seçenek 16 19 Mays 1921 de Trabzon Valilii nden BMM ne yazlan telgrafta Küçük Talat Bey Rusya ya giderse imhasnn muhakkak olduunu ileri sürerek stanbul a gitmesine müsaade itasn talep eylemitir. denilmektedir (Çapa, 1995: 124).
80 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 oldukçakuvvetleihtimaldâhilindegözüküyordu.üstelikbukonudauzunsüredir hazrlklardayaplmaktaidivebirçoklarpusudabekliyordu. Pusuda yatanlar için KütahyaEskiehir bozgunu bir iaret olmutu. Bunlar danhalilpaa,bmm ndemeclis inkayseri yetanmasnngörüüldüügünler de,19temmuz1921 de,enverpaa yaanadolu yagirmeyiönermektevesilahl güçileistediklerikadartutunabileceklerinisöylemekteidi(aydemir,1972/iii:601 603). KütahyaEskiehir bozgunundan sonraki Yunan ilerleyii karsnda Rusla rndaendielendiklerininfarkndaolanenverpaa,28temmuz dasovyetharici ye Komiseri Çiçerin ile gizli bir görüme yapmtr. Bu görümede Enver Paa, Dastan ve Kafkasya dan toplayaca kuvvetleri de yanna alarak Anadolu ya geçmeyiteklifetmivebuteklifçiçerintarafndankabuledilmiolmalkienver Paa Anadolu ya geçmek için hazrlklara balamtr (Bykolu, 1959/I: 6970). Çeitli nedenlerden dolay Türk Millî Mücadelesi nin baarl olmasn isteyen Bolevikliderler,MustafaKemalPaa nnbaarszldurumundaenverpaa y yedekte bekletmekte idiler. Millî Mücadele nin kritik bir safhaya hatta dönüm noktasnageldiibirsradaenverpaa yhareketegeçirmekiçinsnrasürüyor lard.yenilgihalindeenverpaa yanadolu yagöndereceklervemustafakemal Paa nnyerinegeçireceklerdi(selek,1966:337). Enver Paa, hasta olan amcas Halil Paa y ziyaret etmek bahanesiyle 30 Temmuz dabatum ageldi(cebesoy,1955:227).enverpaa nnburaytercihet mesinin nedeni Enverci örgütlenmenin merkezi olan Trabzon a yaknl idi. O tarihte Batum ile Trabzon arasnda takalar ile günlük seferler yaplmaktayd 17. EnverPaa nnbatum agelmesiyleburasâdetattihatçlarnmerkezihalinegel miti.doktornazmvedahaöncetutuklanarakstanbul agönderilenküçüktalat denizyoluylabatum agelmiti.dahaöncealmanya yagitmiolanhacsami yi debatum açarmlard.halilpaa nnbatum dakieviadetattihatçliderlerin karargâhhalinegelmiti.enverpaaveekibibatum dananadolu yageçmeplan lar yapyorlard 18. Bu arada BMM ndeki ttihatçlar da bo durmuyordu. BMM ndeenverpaataraftarolanveyaklakkrkkiidenibaretolanbugrup EnverPaa nnbatum ageldiiniduymularveonunlairtibataçoktangeçmiler dir.meclis tekienvercimebuslarnlideridurumundaolantrabzonmebusuhafz MehmetBey deenverpaa nnbatum ageçtiiniduyuncasalksorunlarnba haneederekmeclis tenizinalmvegizlicebatum agelmitir.hafzmehmetbey, buradaenverpaa yagaripdüzencelerteklifetmitir 19. 17 Enver Paa, Batum a gelmeye daha Berlin de iken, yani Aralk 1920 de karar vermitir. Ankara nn Berlin deki casuslar Hayreti Bey (Talat Paa nn yeeni) ve Saffet Bey (Arkan), Berlin e kadar gidip oradaki ttihatçlarla sk ilikiler kurmular ve orada olup bitenleri Ankara ya rapor etmilerdir (Aydemir, 1972/III: 604). 18 Halil Paa anlarnda, Batum da iken Enver Paa, Hac Sami ve Küçük Talat n Anadolu ya geçme planlar yaptklarn, kendisinin ise bu fikre muhalif olduunu, buna ramen onlarn birkaç kez Anadolu ya geçme giriiminde bulunduklarn fakat kötü hava koullarnn buna izin vermediini söylemektedir (Halil Paa, 1972 360). 19 Meclis teki ttihatç Grupta Hafz Mehmet ten baka Yenibahçeli ükrü, Filibeli Hilmi, Eyüp Sabri Bey gibi önemli ttihatçlar vardr (Zürcher, 1987: 230).
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 81 Sami Sabit Bey in iddiasna göre Enver Paa isim ve klk deitirerek Trab zon a gelecek, sonra Müdafaai Hukukçularn emrinde olan Yahya Kâhya nn komutasndaki1300kiilikmüfrezeninbanageçecek,topalosmanbirlikleriyle birleerekherhangibirgönüllügibiankara yageçecek,oradandatümenkomu tan Halit Paa ile birleerek, onun komutasndaki eski Trabzon Tümenini emri altnaalacakvemustafakemalpaa nnkarsnaçkarakonuyerindenatpmillî Mücadele ninbanageçecekti(karaman,1949:31). Cebesoy uniddiasnagörede,küçüktalatveyahyakâhya,trabzon daasker kaçaklarvemahkûmlardanibaret,binigeçenbirtaburkurmutu.butaburenver Paa nn emriyle silahlandrlmt. Enver Paa Ali takma adyla bu taburun bana geçecek ve Milli Mücadele ye katlmak üzere Ankara ya gidecekti. Halit Paa nn tümenine dayanarak yapaca hükümet darbesiyle Mustafa Kemal Pa a y Bakomutanlktan indirecek ve onun yerine kendisi geçecekti (Karaman, 1949:3132).EnverPaa nnbatum ageçmesiylebirlikteruslardaenverpaako nusundaankara nnnabznyoklamayabalamlard.rusya,hariciyekomiseri Çiçerin araclyla Ankara nn nabzn yoklarken, Enver Paa Batum da çoktan faaliyetegeçmibulunuyordu.enverpaa yagöreartkttihatçlarnkimliklerini gizlemedenortayaçkmazamanlargelmiti.onagöre,ttihatveterakkimensup larartktakmaadlarnatpgerçekkimlikleriyleçalmalydlar.takvimigeriye götürmeyiamaçlayanenverpaavedierttihatçönderler,ttihatveterakkifr kas nyenidencanlandrmakamacyla58eylül1921 dehalkuralarfrkas nn ilkgenelkongresinitoplamlardr(zürcher,1987:230). NevarkiEnverPaayinezamanlamahatasyapmt.23Austos5Eylülara sndameclissuskunduveherkessavansonucunubekliyordu.türkordusunun zaferi,yunanllarnçekilmeyebalad15eylültarihindekesinlemiti.kesinle en sadece ordunun zaferi deil, Mustafa Kemal Paa nn liderliiydi. Kütahya Eskiehir bozgunu ve devamndaki Yunan saldrs neticesinde BMM, Mustafa KemalPaa yageniyetkilervermiti.sakaryasava nkazananbirmustafake malpaaveankarahükümeti nekarenverpaa nnülkeyimacerayasürükle mesimümkündeildi.kaldkiboleviklerdeenverpaa dandestekleriniçekmi lervemustafakemalpaa yanadoluhareketininteklideriolarakkabuletmi lerdi (Zürcher, 1987: 231). Üstelik Ruslar Sakarya zaferinden sonra Anadolu ya heyet göndermiler, Ankara da büyükelçilik açmlar ve Büyük Millet Meclisi Hükümeti nidemuhataptanmlard(aydemir,1972/iii:615). TümbugelimelerinardndanRuslarndatamamenkendisindenyüzçevir diinigörenenverpaa,mustafakemalpaa nnyerinialmafikrindenvazgeçip 19Eylül1921 debatum danayrldvehacsamiileortaasya yagitti.ruslarn kendisinialdattnainanmvebunugururunayedirememiolacakki,artkken disonunuhazrlayacakolanmaceraya,türkmenistanmacerasnaatlmtr.niha yetinde4austos1922 dekzlorduileçarpmalardaölmütür.
82 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 SakaryaSava ndansonrakonumunugüçlendirenankara,rusya yattihatç liderleri snr d etmesi için nota vermiti. Peyam Sabah, Trabzon da çkan k bal deniktibasyaparakverdiihaberde,ankarahükümeti ninsovyethüküme ti neverdiinotannneticesindebahattinakir,halilpaa,küçük Talat,Doktor Nazm ve gazetenin ismini vermedii baz ttihatçlarn Çoruh Nehri kysnda BatumlugörevlilertarafndantutuklanarakBatum agetirildii,buradahalilpa a nnkayplarakartduyuruluyordu 20.Haberindevamnda,notaneticesinde SovyetHükümeti ninankarahükümeti ninmenfaatleridorultusundaolayabir çözüm bulduu ve Sovyetler tarafndan Enver Paa nn da arand, bu yüzden EnverPaa nnrusya dagizlendiideduyuruluyordu 21. Daha önce Halil Paa ve Küçük Talat Trabzon da arlam olan Trabzon MüdafaaiHukukCemiyeti,artkEnverciliktenbirfaydagelmeyeceiniveAnka ra nnmutlak hâkim konuma geçtiinigörünce, yayn organ stikbal araclyla EnverPaavettihatçlaraleyhindeyaynabalamt.HalkuralarFrkas,kongre kararlarnn duyulmasnda ve Enver Paa nn Batum u terk etmesinden iki ay sonrafaikahmetimzasylaçkan rençfaaliyetler isimlibayazdabutürtti hatçhareketlerresmenlanetleniyordu: Batumsonzamanlardayenibirtekilâtn,vatanvememleketaleyhinde,irençfaali yetlerine sahne olmutur. Bu tekilât idare edenler, bu tekilâtn istihdaf eyledii (amaç edindii) sakl gayeyi elde etmek için sarf gayret sevdasnda bulunanlar, senelerce bu zavall memleketin srt üzerinde saltanat sürerek vatann saysz felaketlerine milletin sefalet ve perianlna yol açan ve üzerlerinde dört harp senesinin mesuliyetini tayan kimselerdenibarettir.buadamlarmütarekeninakdinimüteakipmemleketielimbirsefalet veihtilalvaziyetindeksmenavrupa yaksmenurayaburayasavumulard.filvakibu netice bir dereceye kadar tabii idi, çünkü artk siyasetleri iflas etmi, idare ettikleri harp malubiyetleneticelenmiveharpsenelerininbütünseyyiat(kötülükler)vehasenatndan mesultutulmastabiibulunanbugürûhunmemleketteoturacakyüzükalmamidi. (s tikbâl,13terinisani1337:454). Fakat son tövbe fayda etmez prensibinden hareket eden Ankara, Trab zon daki Enverci örgütlenmeyi bitirmeye kararlyd ve olaylar hiç olmam gibi farzetmeyedeniyetiyoktu.mustafakemalpaa,sakaryasava nkazandktan sonramillîmücadelehareketininveinklâplarnkarsndakienbüyükengelolan EnverPaaveonuyurdagetirmeyeçalanlariçinradikaltedbirleralmayavebu meseleyi kökünden kurutmaya kararvermitir. Bu tedbirlerden ilki Envercilerin toplanmamerkeziolantrabzon dayönetimielegeçirmekveoradakizararlfaali yetlerisonlandrmaçabalarnagirimekolmutur.lkolarakuzunsüredirenverci 20 Kâzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paa ya çektii 22 Kasm 1921 tarihli telgrafta tutuklanma olayn dorulamaktadr. Fakat tutuklananlar arasnda Bahaeddin akir ve Doktor Nazm n isimlerini saymamaktadr. Tutuklananlar Halil Paa, Talat Bey ve rüfekas olarak saymaktadr (Karabekir, 2001/II: 329). 21 Halil ve Küçük Talat Yakalandlar, Peyam- Sabah, 9 Kanunuevvel 1921; evket Süreyya Aydemir, Halil Paa nn Batum da iki gün tutuklu kaldktan sonra serbest brakldn, kendisinin Moskova ya geçerken ailesinin de Türkiye ye gönderildiini söylemektedir (Aydemir, 1972/III: 610).
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 83 lerlebirlikteçaltnaüpheduyulantrabzonvalisiyanyalnacibey inyerine 21Temmuz1921 deebubekirhâzmbeytayinedilmitir.hâzmbey26austos 1921 detrabzon agelerekgörevebalamtr. 30 Eylül 1921 de Enver Paa nn bir kuryesi Trabzon daki tümen tarafndan yakalanmveüzerindeyahyakâhya yayazlmenverpaa nnbirmektubuele geçirilmitir. Enver Paa nn Anadolu ya geçi plann anlatan mektup, Trab zon dakitümeninkomutanseyfibeytarafndan,kendigörülerideeklenerek, 31Eylül1921 dekâzmkarabekirpaa yagönderilmitir: YazEnverPaa nndr.aliimzalmektuplapaalarnveimdiyekadarüphelielle rinmaskeleritamamendümüoluyor.müdafaaihukukreisihacahmetveazasndan Hoca efendiler, ehbender Firuz Bey i Batum a gidecei günü celb ile Hafz Mehmet ve Doktor Tevfik Rütü Beylerin yapacaklar tekilât neticesinde intizar eylemesinin Halil Paa yatebliiniricaeylemelerimektubunmealiiledierelleritenvirediyor Mektubu birbenbirdeverenbilir. (Karabekir,2001/II:257262). Tümen Komutan Seyfi Bey in de Envercilik üpheleri uyandrmas sonucu KâzmKarabekirPaa,23Ekim1921 dekars ageçerektümenkomutanalbay SamiSabitBeyilebirgörümeyaparvekendisineTrabzon dakitümeninkomu tanlnteklifeder 22.TeklifSamiSabitBeytarafndanolumlukarlanmveayn güntayinemriverilmitir.ekimaysonundayolaçkansamisabitbey,çoksk güvenliktedbirleriarasnda14kasm datrabzon agelmiveabartlbirtörenle görevebalamtr(karabekir,2001/ii:314315;karaman,1949:3032).gereksami Sabit Bey in Trabzon a atanmas gerekse göreve balarken yapt abartl askeri tören Müdafaai Hukukçular oldukça rahatsz etmi ve onlar da karlk verme gereiduymulardr.samisabitbey intrabzon ageliininüçüncügecesiolan17 Kasm1921 dekarargâhnönündenellerindemealelerlegeçenbüyükbirkalaba lk YaasnEnverPaa diyeuzunsüresloganatmlar,fakathenüztümeninin gücünüsalamlatramayansamisabitbeybunuduymazlktangelmitir.ayrca SamiSabitBey inehrigezmeyeherçkndamüdafaaihukukçulardatoplubir haldeehrigezmeyeçkyorlar,gönüllülerdenoluanbirtaburdahafzmehmet Bey ve Ali ükrü Bey in peinde caddelerde dolayordu (Karaman, 194: 367; Tarakcolu, 1986: 69). Söz konusu olan gönüllü tabur, hapishanelerden tahliye ettirilenmahkûmlardanveaskerkaçaklarndanoluturulmutu 23. II. TRABZON DAK ENVER TARAFTARLARININ TASFYES: YAHYA KÂHYAMESELES 22 Bu görümede neler konuulduunu Sami Sabit Bey anlarnda öyle anlatmaktadr: Karabekir bana Sami Bey, Enver ii aztt. Trabzon Kaykçlar Kahyas Yahya ile haberlemekte, Ankara da benden üphe eder görünmektedir dedi ve daha sonra bir kat uzatt. Bu kat Batum a gelmi olan Enver Paa tarafndan Trabzon da Kaykçlar Kahyas Yahya ya yazlm bir mektuptu. (Karaman, 1949: 30). 23 Sami Sabit Bey bu gönüllü taburunu haydut çetesi olarak nitelendirmitir (Karaman, 1949: 36); Ali Fuat Cebesoy da, haydutlardan ve asker kaçaklarndan olutuunu ve Enver Paa tarafndan silahlandrldn söylemektedir (Cebesoy, 1955: 411).