Fırat Tıp Dergisi 200;4(2): - Klinik Araştırma www.firattipdergisi.com Arapgir Devlet Hastanesine Başvuran Gebelerin Doğum Öncesi Bakım Hizmetlerinden Yararlanma Durumları ve Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi (Haziran 2004-200) Mehtap OMAÇ a, Gülsen GÜNEŞ 2, Leyla KARAOĞLU 2, Erkan PEHLĐVAN 2 Malatya Devlet Hastanesi, Đnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı, MALATYA, Türkiye 2 Đnönü Üniversitesi, Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı, MALATYA, Türkiye ÖZET Amaç: Malatya Arapgir ilçesi devlet hastanesine başvuran gebelerin DÖB hizmetlerinden yararlanma durumlarını değerlendirmek ve bunları etkileyen faktörleri incelemek amacıyla yapılmıştır Gereç ve Yöntem: Araştıma kesitseldir. Haziran 2004-200 tarihleri arasında hastaneye başvuran üçüncü trimesterde bulunan 04 gebeye sosyodemografik özellikleriyle birlikte aldıkları DÖB Hizmetleriyle ilgili soruları içeren anket formu yüz-yüze uygulanmıştır. Veriler DÖB hizmetinin niteliğinin yeterli veya yetersiz ve DÖB hizmetinin niceliği ile ilgili elde edilmiştir. Araştırmanın verileri SPSS.0 istatistik paket programında değerlendirilmiş Ki-kare analizi kullanılmıştır. Bulgular: Gebelerin %4. i yeterli DÖB hizmeti almıştır. DÖB nitelik puanını etkileyen faktörler olarak; yaş, aile tipi, eşin eğitimi, sosyal güvence tespit edilmiştir (P<0.00). DÖB nicelik puanına göre DÖB hizmeti alan gebelerin %.7 si -2 puan, %.4 ü -4 puan, % 7 i - puan almıştır. DÖB nicelik puanını etkileyen faktörler olarak; aile tipi, annenin eğitimi, eşin eğitimi tespit edilmiştir. Sonuç: DÖB hizmetlerini olumsuz etkileyen faktörler dikkate alınarak daha az yararlandığı tespit edilen kırsal kesimde yaşayan, sosyal güvencesi olmayan ve eğitim düzeyi düşük olan kadınlara yeterli ve nicelikli doğum öncesi bakım hizmetlerinin ulaştırılabilmesi için sağlık personelinin daha duyarlı olması gerekmektedir Anahtar Sözcükler: Doğum öncesi bakım, gebelik, sağlık eğitimi ABSTRACT Evaulation of Circumstances of the Pregnants Applied to The Malatya Arapgir State Hospital for Prenatal Care Services and Affecting Factors (June 2004-200) Objectives: The study has been aimed to evaulate the circumstances of the pregnants applied to the Malatya Arapgir State Hospital for the prenatal care services and affecting factors. Materials and Method: The study is a cross-sectional. The survey forms including the questions about their socio-demographics characteristics and the antenatal care serviced to the 04 pregnants at their third trimester applied to the hospital were carried out face to face between June 2004-200. Data about quantity of antenatal care services as sufficient or insufficient and quality of antenatal care services obtained. The research data were analyzed with the SPSS.0 statistics programme. Ki-square analysis was used. Results: 4.% of the pregnants were serviced sufficient antenatal care. As factors affecting the antenatal care quality score; age, family type, husband s education, social insurance were defined (P<0.00). According to the antenatal care quantity score,.7% of the pregnants were scored -2 points,.4% were scored -4 points, 7% were scored - points. As affecting factors the antenatal care quantity score, family type, mother s education and husband s education were defined. Conclusion: The health stuff should be more sensitive to give the antenatal care service as sufficient and well-qualified to the women with low level education and without a social insurance and living in rural area and benefitting from these services less by considering the factors affecting the antenatal care services negatively. Key words: Antenatal care, pregnancy, health education Doğum öncesi bakım (DÖB); anne ve fetusun tüm gebelik boyunca düzenli aralıklarla, gerekli muayene ve önerilerde bulunularak, eğitimli bir sağlık personeli tarafından izlenmesidir (,2). Üreme sağlığı çerçevesinde etkin ana sağlığı hizmetleri ve güvenli annelik DÖB, sağlıklı doğum, doğum sonrası bakım, emzirme kapsamında mutlaka ele alınması gereken üre- me sağlığı hizmetlerindendir. Dünya sağlık Örgütü tarafından geliştirilen güvenli annelik paketi nde DÖB, anne ve yenidoğan ölümlerinin azaltılmasında temel müdahale olarak ele alınmıştır (,2). Sağlık Bakanlığı DÖB hizmetlerini ilk trimestrda kez, ikinci trimestrda ve son trimestrda kez olmak üzere toplam 4 kez, riskli gebeliklerde daha fazla olmak üzere verilmesini a Yazışma Adresi: Dr. Mehtap OMAÇ, Malatya Devlet Hastanesi, Đnönü Üniversitesi Tıp Fak., Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı, MALATYA, Türkiye * Bildiri olarak yayımlanmıştır.. Ulusal Halk Sağlığı Günleri 200 Ankara. Tel: +0 422 0 e-mail: momac@stu.inonu.edu.tr
Fırat Tıp Dergisi 200;4(2): - öngörmüştür (). DÖB hizmetleri, anne ve bebek sağlığını korumayı ve sağlıklı doğum süreci ve sağlıklı bebeklerin doğmasını hedefler. Her yıl 00 binden fazla kadın gebelik veya doğum nedeniyle hayatını kaybetmekte ve çoğu kadın hasta ve sakat kalmaktadır (2). Anne ölümleri gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre daha fazla görülmektedir. Sahraaltı Afrika da maternal sebeplere bağlı ölüm riski da iken Batı Avrupa da 00 de dir. Bu ölümlerin büyük çoğunluğu önlenebilir nedenlere bağlı olup doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası bakım eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Anne ölümlerinin %70 i yalnızca ülkede görülmektedir (). Türkiye de TNSA 200 verilerine göre annelerin % i son beş yıl içinde gerçekleşen en son doğumlarında en az bir kez sağlık personelinden DÖB hizmeti almıştır (4). Doğum öncesi bakım hizmetleri ile anne ve bebek ölümlerinin azaltılması, risklerin önceden saptanması, planlı bir gebelik sürecinin devamının sağlanması bu hizmetlerin önemini daha da artırmaktadır. Bu çalışma Malatya ilçe devlet hastanesine başvuran gebelerin DÖB hizmetlerinden yararlanma durumlarını niteliksel ve niceliksel olarak değerlendirmek ve bunları etkileyen faktörleri incelemek amacıyla yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma kesitsel analitik tiptedir. Araştırmanın evrenini Haziran 2004-200 tarihleri arasında hastaneye başvuran üçüncü trimesterde bulunan 04 gebe oluşturmaktadır. Gebelere sosyodemografik özellikleriyle birlikte aldıkları DÖB Hizmetleriyle ilgili soruları içeren anket formu yüz yüze uygulanmıştır. DÖB, TNSA Türkiye de DÖB Hizmetlerinden Yararlanma raporundan faydalanılarak, niceliksel olarak beş ve daha fazla sayıda izlem Yeterli DÖB bunun dışındakiler Yetersiz DÖB şeklinde; niteliksel olarak ise DÖB sırasında; tetanoza karşı bağışıklama, izlemlerin herhangi birinde ağırlık, hemoglobin, kan basıncı ölçülmesi, bebeğin kalp sesinin dinlenmesi ve demir hapı alınması durumuna göre DÖB Nitelik Puanı tanımlanmıştır (). Araştırmanın verileri SPSS.0 istatistik paket programında değerlendirilmiş Ki-kare analizi kullanılmıştır. BULGULAR Gebelerin yaş ortalaması 2.±4. yıldır, %. u geniş aile, %4. i çekirdek aile yapısındadır. %2. unun sosyal güvencesi yoktur. Ortalama aylık gelirleri 4YTL dir. Gebelerin %2. unun resmi nikâhı bulunmamaktadır, %4.2 si ev hanımıdır, %7. ünün ilk evlenme yaşı ve daha düşüktür. %.2 si akraba evliliği yapmıştır. Gebelerin %. ünün (n=7) ilk gebeliğidir, %7.2 sinin bu gebeliği isteyerek olmuştur. Gebelerin %. i gebeliklerini kendi kendilerine teşhis etmişlerdir. Araştırmaya katılan gebelerin %. u en az bir kez DÖB hizmeti almıştır. Gebelerin %4. üne - kez, %. sına ise 4 ve üzerinde izlem yapılmıştır. Araştırmaya katılan gebelerin DÖB alma durumları Tablo de verilmiştir. DÖB Nicelik Puanını etkileyen faktörler olarak; yaş, aile tipi, eşin eğitimi, sosyal güvence tespit edilmiştir. Bu gebeliğinden önceki doğumunu ikinci basamak bir sağlık kuruluşunda yapan gebelerin %7. i yeterli DÖB hizmeti almıştır. Yeterli DÖB hizmeti alan gebelerin %7 sının gebeliği bir sağlık personeli tarafından teşhis edilmiştir. Araştırmaya katılan DÖB hizmeti alan gebelerin aldıkları hizmete göre dağılımı Tablo.2 de verilmiştir TNSA 200 raporunun belirlemiş olduğu DÖB nitelik puanı hizmetlerinden ilk sırada %0.4 ile tetanoza karşı bağışıklama yer alırken, takibinde hemoglobin ölçümü %., kan basıncı ölçümü %0., ÇKS dinlenmesi %77., demir hapı verilmesi %7.2, ağırlık ölçümü %.7 bulunmuştur. Tablo de Araştırmaya katılan gebeler DÖB Nitelik puanlarına göre karşılaştırılmıştır. DÖB Nitelik Puanına göre DÖB Hizmeti alan gebelerin %.7 si -2 puan, %.4 ü -4 puan, %7 i - puan almıştır. DÖB Nitelik Puanını etkileyen faktörler olarak; aile tipi, annenin eğitimi, eşin eğitimi tespit edilmiştir. TARTIŞMA Araştırmaya katılan DÖB hizmeti alan gebelerin %4. i yeterli doğum hizmeti alırken, %. u yetersiz DÖB hizmeti almıştır. Türkiye TNSA araştırmasına göre -4 yaş kadınlarda yeterli DÖB alma oranı %0., yetersiz DÖB alma oranı %7.2 dir. TNSA araştırmasına göre doğu bölgesinde yeterli DÖB alanlar %0., yetersiz DÖB alma %27.7 dir ( 4,). 200 TNSA da ise doğum öncesi bakım almayan kadın oranının %, dan %2 e gerilediği görülmüştür. Araştırmamızda yeterli DÖB alma oranı TNSA verilerine göre yüksek bulunmuştur (4). Antalya kent merkezinde bir sağlık ocağı bölgesinde yapılan araştırma da %74.4 ü DÖB hizmeti almıştır. Bölgede gebelerin %.7 si yeterli DÖB alırken %0. ü yetersiz DÖB hizmeti almıştır (). Çalışma Malatya kenti ilçesinde yapılmış olup sosyodemografik özellikleri ve hizmet koşulları kent merkezine göre yetersiz olmasına rağmen yeterli DÖB hizmeti alma hızı yüksek bulunmuştur. Farklı merkezlerde yapılan birçok çalışmada Türkiye deki kadınların yarıdan fazlasının yeterli DÖB hizmeti almadığını göstermiştir (4,,7). DÖB Nicelik Puanını etkileyen faktörler olarak; yaş, aile tipi, eşin eğitimi, sosyal güvence tespit edilmiştir. Çalışmada yaş ve altında bulunan gebelerin %2. u yetersiz DÖB hizmeti almıştır. Gebelikte risk artmasına rağmen, yaş azaldıkça DÖB hizmeti alma hızının azaldığı görülmüştür. Anne riskli yaş grubunda ise gebeliği sırasında mutlaka sık aralıklarla izlenmelidir.
Fırat Tıp Dergisi 200;4(2): - Tablo. Gebelerin bazı özelliklerine göre DÖB alma durumları karşılaştırılması Yaş*¹ Demografik Özellikler <= -2 0+ Aile Tipi*² Çekirdek Geniş Eğitim Eşin Eğitimi*³ Sosyal güvence* 4 Doğum Sırası 2-4- + Emekli Sandığı Yeşil kart SSK Bağ-kur Yok Doğum Aralığı (7 kişi ilk doğum) <2 2+ DÖB Alma Durumu Yetersiz Yeterli Toplam* Sayı % Sayı % Sayı % 2 0 4 2 0 2 Toplam 4. 0 4. 04 00.0 Ki-kare Analizi *Satır Yüzdesi *¹ *² *³ * 4 P<0.00 2..0.0.0.7 47. 4.7 7. 4.0. 27..0. 27. 7. 70. 4. 4. 0.0 4.2 4.0 2 4 20 7 27 4 7. 0.0.0 4.0. 2.4 4. 2..0 4. 7.0. 2. 2.4 0. 4. 0.0 4. 4.0 2 0 4 7 2 2 7 22.7. 27. 4.. 20.2 72. 7.7.0.4 0. 22. 2. 7. 0. 2...0.2. 27. 72.4 Tablo 2. DÖB hizmeti alanların aldıkları hizmetlere göre dağılımı DÖB Hizmetleri n % Tetanoza karşı bağışıklama 4 0.4 Hemoglobin ölçümü 2. Kan basıncı ölçümü 4 0. ÇKS dinlenmesi 77. Demir hapı verilmesi 74 7.2 Ultrasound.4 Ağırlık ölçümü.7 Aile planlaması eğitimi. Emzirme eğitimi 4 4. Beslenme eğitimi 22.2 Gebelikte tehlike belirtileri ile ilgili eğitimi 2. Egzersiz eğitimi 4.4 Vajinal muayene. 7
Fırat Tıp Dergisi 200;4(2): - Tablo. Gebelerin bazı özelliklerine göre DÖB nitelik puanları karşılaştırılması Yaş <= -2 0+ Aile Tipi*¹ Çekirdek Eğitim*² Geniş Ki-kare analizi * Satır Yüzdesi *¹ *² *³ P<0.00 Demografik Özellikler Eşin Eğitimi *³ Sosyal güvence Emekli Sandığı Yeşil kart SSK Bağ-kur Yok Doğum Sırası 2-4- + DÖB Nitelik Puanları Toplam* - Sayı % Sayı % Sayı % 7 2 4 2 20 4 Doğum Aralığı (7 kişi ilk doğum) <2 2+ 42 2..7 7.. 27. 72.4 Toplam..7 0 00.0 2.. 2.0 7.4 00.0.7 0..2 4. 2.2.7 4.0 4..0. 0 2 4 7. 4.4 4.0. 0..7 4. 47.. 27..7.7 4.0. 2 2 0 72 2 4 22 2.7. 2.7 4. 0. 20. 7. 7. 2.. 0. 22. 2. 7. 0... 2... Geniş aile tipi olan gebelerin %.7 si yetersiz DÖB hizmeti almıştır. Bu bulgu TNSA verilerinde desteklenmektedir. TNSA verilerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki kadınlar diğer bölgelere oranla yetersiz DÖB hizmeti almıştır. Bu bölgelerde geniş aile tipi yapısının yaygın olduğu bilinmektedir. Yine Antalya da yapılan araştırma da geniş aile tipi yapısının fazla olduğu gecekondu bölgesinde yetersiz DÖB alma oranı daha yüksek bulunmuştur (,). Araştırmada sosyal güvencesi olmayan gebelerin %7. u yetersiz DÖB hizmeti alırken, yeterli DÖB hizmeti alanların büyük çoğunluğunu emekli sandığı (%7) ve bağkur (%) oluşturmaktadır. Aydın ilinde yapılan bir çalışmada kentsel alanda yaşayan, sosyal güvencesi olan ve ilkokul üzeri eğitimli kadınların, kırsal alanda yaşayan, sosyal güvencesi olmayan ve düşük eğitimli kadınlara göre daha fazla yeterli nitelikte DÖB hizmeti aldığı saptanmıştır (7). TNSA verilerine göre annelerin %47 si herhangi bir sosyal güvencesi olmadığını bildirmiştir. Sosyal güvencesi olmayanlarda DÖB alma sıklığı % iken sosyal güvencesi olanlarda bu oran daha yüksektir (). Eşin eğitim düzeyinin düşüklüğü, gebelerin yeterli DÖB hizmeti alma hızını düşürmektedir. Eşleri okur yazar olmayan gebelerin %4 ü yetersiz DÖB hizmeti alırken eşleri lise ve üzerinde eğitimi olan gebelerin % si yeterli DÖB hizmeti almıştır. Gebeliğin önemsenmesi, kadınların sağlık hizmetlerinden yeterli düzeyde faydalanması erkeklerin üreme sağlığı programlarına dâhil edilmesiyle gerçekleşeceği açıkça görülmektedir. TNSA verilerine göre anne ve eşinin eğitim düzeyi arttıkça DÖB alma durumu ve nitelik puanı artmaktadır. DOB hizmetleri nitelik puanı incelendiğinde araştırmaya katılan gebelerin %.7 si -2 puan, %.4 ü -4 puan, %7 i - puan almıştır. DÖB hizmeti alanların büyük çoğunluğunun iyi nitelikte DÖB hizmeti aldığı gözlenmiştir. DÖB hizmetleri içerisinde gebe kadına verilen hizmetlerden
Fırat Tıp Dergisi 200;4(2): - %0.4 ile tetanoza karşı bağışıklama ilk sırada yer alırken, %. ile hemoglobin ölçümü takip etmektedir. Ülkemizde TNSA na göre DÖB hizmeti alan kadınların, nitelik bakımından da %7 sinin - nitelik puanı aldığı bilinmektedir (,). Đzmir de yapılan bir araştırmada gebelik süresince DÖB hizmeti alan gebelerin %2. sı en az defa izlenmiştir. Yapılan izlemler sırasında gebelerin %0 ına tetanoz için bağışıklama yapılmıştır, %7. ine ise gebelik için beslenme konusunda eğitim verilmiştir. (). DÖB Nitelik Puanını etkileyen faktörler olarak; aile tipi, annenin eğitimi, eşin eğitimi, tespit edilmiştir. Yapılan birçok çalışmada anne ve babanın eğitimi ailenin sosyoekonomik durumunun yetersizliği alınan DÖB düzeyinin niteliğini olumsuz etkilediği görülmüştür (, 0,). TNSA sonuçlarına göre doğu ve güney doğu Anadolu bölgelerinde ve kırsalda yeterli DÖB ve nitelikli DÖB oranları sosyoekonomik özelliği daha iyi olan bölgelere kıyasla daha düşük bulunmuştur (4,). SONUÇ VE ÖNERĐLER Araştırmada nicelik ve nitelik yönünden genel olarak DÖB alma durumunu etkileyen faktörler annenin yaşı, annenin ve eşinin eğitimi, aile tipi, gelir düzeyi ve sosyal güvencedir. Araştırmaya göre Malatya Arapgir ilçesi DÖB hizmeti alma durumu beklenenin üzerinde bulunmuştur ancak istenen düzeyde değildir. Riskli gebeliklerin erken tespiti ve tedavisi, ölü doğumların ve bebek ölümlerinin önlenebilmesi, anne ve bebek sağlığının korunması için doğum öncesi bakım hizmetlerinin koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında yeterli ve nitelikli verilmesi hayati önem taşımaktadır. DÖB hizmetlerini olumsuz etkileyen faktörler dikkate alınarak daha az yararlandığı tespit edilen kırsal kesimde yaşayan, sosyal güvencesi olmayan ve eğitim düzeyi düşük olan kadınlara yeterli ve nitelikli doğum öncesi bakım hizmetlerinin ulaştırılabilmesi için sağlık personelinin daha duyarlı olması gerekmektedir. Bu doğrultuda riskli gebeliklerin daha çok görüldüğü doğu bölgelerinde gebelik kontrollerinin önemi, sık aralıklarla ve çok sayıda gebeliklerin riskleri konusunda anneler bilgilendirilmelidir. DÖB hizmetlerinin istenen düzeyde olabilmesi için özellikle hizmeti veren birinci basamak sağlık personelleri ile tüm sağlık çalışanlarının desteklenmesi ve bilgilendirilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR. Doğum Öncesi Bakım Yönetimi Sağlık Bakanlığı Protokol 02-VI www.saglik.gov.tr/extras/birimler/acsap/p02%20dogum%20o ncesi%20bakim%20yönetimi.doc Erişim tarihi: 2.02.200. 2. World Health Day, Safe Motherhood, Maternal Mortality, World Health Organization CH- Geneva 27 Switzerland :-.. Maternal mortality in 2000: estimates developed by WHO, UNICEF and UNFPA. WHO. Geneva: 200. http://www.who.int/reproductivehealth/publications/maternal_ mortality_2000/mme.pdf Erişim Tarihi: 2.200. 4. Ergöçmen B A, Coşkun Y. Doğum Öncesi Bakım ve Doğuma Yardım. Đçinde: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 200. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, AÇSAP, DPT ve Avrupa Birliği, Ankara, 2004; -.. Özvarış Ş B, Akın A. Türkiye de Doğum Öncesi Bakım Hizmetlerinden Yararlanma. Türkiye de Ana Sağlığı, Aile Planlaması Hizmetleri ve Đsteyerek Düşükler: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Đleri Analiz Sonuçları Ankara 2002; -2.. Etiler N, Aktekin R, Çapar H. Antalya Kent Merkezindeki Bir Sağlık Ocağı Bölgesinde Doğum Öncesi Bakım Hizmetlerinin Değerlendirilmesi. Sağlık ve Toplum 2000; : 4-4. 7. Beşer E, Ergin F, Sönmez A, Aydın Đl Merkezinde Doğum Öncesi Bakım Hizmetleri. Türk Silahlı Kuvvetleri Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; : 7-4.. Ergöçmen BA. Anne ve Çocuk Sağlığı. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, AÇSAP, DPT ve Avrupa Birliği, Ankara, ; 0-7.. Erol N, Onmuş D R, Ergin I, Döner B, Çiçeklioğlu M, Kırca Ü. Gebeliği Đsteme Durumuna Göre Doğum Öncesi Bakım Düzeyi: Đzmir Konak Doğum Evin de Mayıs 2002 de Yapılmış Bir Araştırma. VIII. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi. http://www.dicle.edu.tr/~halks/m20.htm Erişim tarihi: 20.02.200. 0. Kılıç S, Uçar M, Temir P, Erten Ü, Şahin E, Karaca B, Yüksel S, Ökır F. Hamile Kadınlarda Doğum Öncesi Bakım Alma Sıklığı ve Bunu Etkileyen Faktörler TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; : -7.. Nisar N, White F. Factors Affecting Utilization of Antenatal Care Among Reproductive Age Group Women (-4 years) in An Urban Squatter Settlement of Karachi. J Pak Med Assoc 200; : 47-. Kabul Tarihi:.200