CHRISTIAAN SNOUCK HURGRONJE LGL GÖRÜLER

CHRISTIAAN SNOUCK HURGRONJE VE SLAM HUKUKU LE LG LGL GÖRÜLER LER Dr. Hasan Hacak / $&0 )" '&2 >$#2" - ($&## " %$&#$%$#&)&#$&'&#":%$& #$%"#(+&"+(+$&&"%#$%'( 5)'&##$&$"(#((."$&$%"% &"+&"?"&#@($$&+$($&"?"&#@'& #!$#"#($& $&"%&#"+(&""$$% $&$-$+$&"&".)$&$&!" ++ % ). " % )" %&( $ " $++$& $(!"&"$%")$&+()$$&'() ) - +&# A& " &.) $& #%%& -0( $% ' ())-#(# B)$#'(5)*&/"&&$($&0 /$$&'&#$&!" Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936), Ignaz Goldziher ile birlikte modern islamoloji-oryantalizm çalrmalarnn kurucusu kabul edilir. 1 Batda Hurgronje nin makalelerinden derlenen Selected Works of Snouck Hurgronje adl eserdeki baz Franszca bölümleri sözlü olarak tercüme eden ArR. Gör. Dr. Msmail TaRpnar ve bu yazy yayn öncesinde okuyarak fikirleriyle ona katkda bulunan Yrd. Doç Dr. Said Polat a burada terekkür ederim. Marmara Üniversitesi Mlahiyat Fakültesi. 1 Bkz. Mark Batunsky, Carl Heinrich Becker: From Old to Modern Islamology. Commemorating the 70th Anniversary of Der Islam als Problem, s. 295, International Journal of Middle East Studies, Vol.13, No. 3 (Aug. 1981, s. 287-310); Schacht, onu Goldziher ile birlikte teknik anlamda Mslami ilimler le ilgili çalrmalarnn barlatcs olarak görür. Bkz. J. Schacht, C. S. Hurgronje, s. 192, Der Islam, 23. Band, 1936, Berlin und Leipzig; G.-H. Bousquet and J. Schacht, Selected Works C. Snouck Hurgronje, s. VII, Leiden, E. J. Brill, 1957; A. de Groot da modern Mslam arartrmalarn barlatan oryantalistler olarak bu ikisi ile

&/B Mslam hukuku çalrmalarn barlatan ana sima olmasnn yannda siyaset adam kimliui ve özellikle Hollanda nn Endonezya 2 sömürge politikalarnn belirlenmesi üzerindeki büyük tesiri ile sömürge oryantalizmi nin 3 de en tipik temsilcisi görünümündedir. Hurgronje nin oryantalizm tarihindeki yeri ve hayat ile ilgili olarak günümüzde yaplan tartrma ve arartrmalar, oryantalizm alannda ortaya koyduuu görürlerinden daha fazla dikkat çekmektedir. Öyle ki bu konu üzerindeki tartrmalar oryantalizm tarihinin baz noktalarda yeniden deuerlendirilmesini gerektirecek boyutlarda görülmektedir. 4 # 8 Oubat 1857 tarihinde, Hollanda nn Brabant bölgesinde bulunan Breda ilinin kuzey douusundaki Oosterhout kasabasnda doudu. 5 Babas burada papaz idi ve gençliuinde onun da papaz olmas kararlartrlmrt 6. EUitimine douduuu kasabada barlad, lise tahsilini ise Breda da yapt. Üniversiteye girebilmek için özel hocalardan Latince ve Yunanca dersi ald. 1874 ylnda üniversiteden kabul alarak ayn yl Hollanda Leiden Üniversitesi nde Teoloji euitimine barlad. 7 Üniversitede Mbranicenin yannda seçmeli ders olarak Arapça ve sâmi filolojisi okudu. Son derece bararl bir euitim hayat geçirerek 8 1878 ylnda ilahiyat/teoloji euitimini tamamlad ve sonrasnda çalrmalarn tamamen oryantalizm ile snrlad. 9 Het Mekkaanche Feest: Mekke de Hac adyla hazrladu doktora tezini 24 kasm 1880 de üstün barar ile savunarak doktor unvan kazand. Bu tezde haccn tarihini, Mslam daki önemini, hacdaki tören ve adetleri inceleyip haccn Arap putperestliuinden kalma bir adet olduuu sonucuna varmrt. 1880-81 euitim ylnda Strasburg Üniversitesinde euitimine devam ederek burada özellikle Theodor Nöldeke nin derslerine devam etti. 1881 ylnda Strasburg dan döndüuünde Hollanda nn en büyük sömürgesi durumundaki, halknn büyük çouunluuu Müslüman olan Endonezya için memur yetirtirmek birlikte Theodor Nöldeke ve Julius Wellhausen i de sayar. Bkz. D-A, Hollanda, XVIII, 230. 2 Bu dönemde kaynaklarda Endonezya için, Hollanda Hindistan (Netherlands India), Hollanda DoUu Hindistan (Dutch East Indies), DoUu Hint Adalar vb. isimler kullanlmaktadr. 3 Edward Said, Oryantalizm, s. 528 (trc. Selahattin Ayaz), Pnar Yaynlar, Mst., 1989. 4 Bkz. P. SJ van Koningsveld, C. Snouck Hurgronje ba du l-mulâhazât havle nerâtâtihî elilmiyye ve s-siyâsiyye fî Hollanda, s. 433 (trc. Kasm Sâmerraî, Alam el-kütüb, VII/4, Riyâd 1986, s. 433-441). 5 Abdurrahman Bedevî, Mevsûatu l-müste+rikîn, s. 245, Beyrut 1984. 6 Angelo Pesce, Mekke münzü mieti âmm ev mecmûati C. S. Hurgronje er-râi a, s. 9, London, 1986, Immel Publishing. 7 A. Bedevî, 245. 8 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI. 9 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI, M. Hakk Kad, Holland da Oarkiyat AraRtrmalar, s. 104. DoUu Bat, s. 20, Ankara, 2002, (s. 83-110).

/"&&$($&.>CD = üzere kurulan ve Leiden üniversitesine baul bulunan bir enstitüde Mslam la ilgili dersler okutmak üzere hoca olarak tayin edildi. 10 Burada Mslami ilimler ve Mslam hukuku dersleri verdi. 1884 ylnda Arap yarmadasna olan merhur ziyaretini yapt. Msr da ksa bir süre kaldktan sonra Cidde ye geçti ve orada Hollanda konsolosluuunda AUustos 1884 den, Oubat 1885 e kadar (alt ay) kald. Bu esnada bir yandan de gezisinin esas amac olan Mekke yi ziyarete hazrland. 11 Müslüman olup Abdulgaffâr adn alarak 12 21 Oubat 1885 ylnda Mekke ye ulart. Alt ay da burada kald. Burada ulemadan Mslam hukuku ve usul-i fkh vb. dersler ald. Ancak AUustos aynda hac günleri barlamadan adnn karrtu bir skandal sebebiyle Osmanl yönetimi ondan Mekke yi terk etmesini istedi. 13 O da önce Cidde ye geldi ve sonrasnda Arap yarmadasn terk ederek Hollanda ya döndü. Bu srada hacc ibadetine sadece günler kalmrt. Hollanda ya döndükten sonra Arap yarmadasnda geçirdiui dönem ve hazrladu malzemeyle ilgili Mekka kitabn yazarak bunu 1888 ve 1889 yllarnda yaynlad. Bu kitap en önemli eserlerinden biri olarak onu seçkin oryantalistler arasna yerlertirdi. Hollanda ya gelince, 1886 ylnda Leiden de tedris hayatna barlad ve ayrca Delft Rehrinde Endonezya da çalranlarn euitiminin yapldu özel bir enstitüde ders verdi. W.T. Juynboll un vefatndan sonra 1887 ylnda Delft de onun yerine geçmesi teklif edildi ancak o Leiden de kalmay tercih etti ve orada Mslam hukuku hocas olarak tayin edildi. Snouck Hurgronje nin Leiden e profesör olarak tayin edilmesiyle birlikte üniversitedeki Mslamoloji alanndaki çalrmalarn rengi deuirerek bu çalrmalar modern oryantalizmin doumasna zemin hazrlayacak bir Rekilde Mslamn sosyal baulam içerisinde arartrlmasna yöneldi. Snouck Hurgronje nin bu tarz çalrmalarnn önemli örneklerinden biri Mekka barlkl kitabyd. 14 1889 ylnda, 1906 ylna kadar kalacau Endonezya ya gönderildi. Batavia Rehrinde DoUu Hindistan Adalarnda (Endonezya) yeni açlmr bir ofis olan Arap ve Yerel Halk MRlerini AraRtrma Bürosu na danrman olarak atand. 15 Görevi Endonezya daki Müslümanlarla ilgili hassas problemlerin çözümünde 10 Angelo Pesce, s. 9. 11 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV. 12 Angelo Pesce, 11. 13 Angelo Pesce, 16. 14 Bkz. M. Hakk Kad,104 15 Bkz. Harry Benda, C.S. Hurgronje and the Foundation of Dutch Islamic Policy in Indonesia, s. 340, The Journal of Modern History, Vol. 30, No: 4 (Dec., 1958, s.338-347),

&/B Hollanda hükümetine danrmanlk yapmakt. 16 Hurgronje Endonezyada da iki ayr kimliue sahipti: Bunlarn ilki bir batl olarak Hollanda sömürge idaresinde çalran bir yetkili, ikincisi ise halk arasnda sosyal anlamda Müslüman 17 olarak yarayan bir mühtedi idi. 1891 ylnda Hollanda sömürge idaresinin DoUu Dilleri ve Mslam Hukuku DanRman oldu. Hollanda sömürge güçlerine karr direnirin en youun olduuu ve Hollanda nn tam hakimiyeti altna girmemir olan Açe de 1891-1892 yllar arasnda kald. Mkinci büyük kitab olan De Atjehers i (Açe liler) yazmak için burada çok genir malzeme toplad. Sonraki yllarda Endonezya daki diller, etnik yap ve Rehirler ile ilgili arartrmalar yapt. Sumatra ya seyahat etti. Bu bölgenin dilini öurendi ve kültürel ve etnografik özelliklerini inceledi. Endonezya da kaldu yllar boyunca Hollanda nn sömürge idaresinin Mslami politikalarn etkiledi ve hatta gerçek anlamda bu politikann çouu noktada kurucusu oldu. 18 1906 ylnda, 1889 dan beri, on alt yldr yaramakta olduuu Endonezya dan Hollanda ya geri döndü. Hollanda ya döndüuünden itibaren Hollanda hükümetinde Araplarla ilgili ve Mslami MRler müsterarlu görevini devam ettirdi. Böylece ölümüne kadar ki süre boyunca ilmi hayatnn yannda siyasi hayat kesintiye uuramad. 19 Bu durum onu salt ilmi arartrma yapmaktan alkoydu- Uundan 1906 ylndan 1936 ylna kadar ilmi açdan önceki çalrmalar kadar önemli eserler vermediui söylenebilir. Leiden üniversitesinin en önemli Arap filologlarndan olan De Goeje 1906 ylnda emekli olunca Hurgronje onun yerine Arapça ve Mslam Profesörü olarak tayin edildi. 20 Bu Rekilde Leiden deki oryantalist arartrmalarda merkezi rolü De Goeje den sonra Van Vollenhoven ile birlikte Snouck Hurgronje üstlendi. Leiden üniversitesinde says kabark olan öurencilerine Mslami ilimler ve Açe dili ile ilgili dersler vermekle birlikte ayrca üniversite bünyesinde Hollanda sömürgelerinde görev almak üzere memur yetirtirmek amacyla kurulan Hindoloji bölümünde Mslam dini ile alakal girir mahiyetinde dersler okuttu. 1914 ylnda seri konferanslar vermek üzere Amerika ya davet edildi ve burada verdiui konferanslar kitap halinde nerredildi. Hurgronje, Mlki 1873 ylnda Paris te yaplan Uluslararas Oryantalist Kongreleri nin 1931 de Leiden de yaplan 18. toplantsna barkanlk etmirtir. Leiden üniversitesindeki kariyeri 16 Angelo Pesce, 10. Ayrca bkz., Robert Van Niel, Christiaan Snouck Hurgronje: In Memory of The Centennial of His Birth, s. 592, The Journal of Asian Studies, Vol. 16, No.4, Aug., 1957, (s. 591-594). 17 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV. 18 Robert Van Niel, 592. 19 Robert Van Niel, 592; Koningsveld, 433; M. Hakk Kad, 104. 20 Jacques Waardenburg, Islamic Studies in Dutch Scholarship Mapping Islamic Studies, s. 73, Ed. Azim Nanji, 1997, New York, (s. 68-94)

/"&&$($&.>CD esnasnda Berlin, Kahire ve Cambridge üniversitelerinden kendisine kürsü teklif edilmirtir. Hurgronje 1906 ylnda Leiden Üniversitesinde irgal ettiui kürsüdeki Arapça ve Mslam profesörlüuünden 1927 ylnda emekli olarak ayrld. 21 Emekli olduktan sonra da derslere devam etti ve ölümüne bir ay kalana kadar özellikle Açe dili dersi veriyordu. 22 Hurgronje 1936 ylnda ksa bir rahatszlktan sonra yetmir dokuz yarnda vefat etti ve Leiden kadim mezarlunda topraua verildi. Hurngronje birçok oryantaliste hocalk yapmrtr. Bunlarn bazlar Arent Jan Wensinck (1882-1939), J. Schacht, Theodorous W. Juynboll, Johannes Heindrik Kramers tir 23 $$%&#'"("# Yukarda ksaca temas edildi%i gibi Hurgronje özellikle ülkesinin sömürge politikalarndaki aktif konumuna karn sömürge halk tarafndan Müslüman bir alim olarak alglanmas, kendisinin de özel hayatndan hiçbir ekilde bahsetmemesi ve hayatyla ilgili bilgilerin snrl olmas sebebiyle hakknda baz tartmalar yaplmakta olan bir oryantalisttir. Son yllarda özellikle ahsi evraklarnn ve baz resmi ariv belgelerinin incelenmesiyle onun hayatndaki karanlk noktalar daha fazla bilinir hale gelmeye balamtr. 24 Burada oryantalizm tarihi açsndan önem tad% için onun hayatnn baz kapal yönlerine ksaca de%inilecektir. )*&"### Onunla ilgili ilk gündeme gelen tartrma Mekke gidiri ve Mekke den snr dr edilmesidir. Hurgronje nin Mekke ye geliri büyük ölçüde siyasi bir arka plana sahip olup bu seyahatin Hollanda hükümeti tarafndan finanse edildiui ve siyasi hedefleri olduuu konusunda onun hakknda en iyimser dürünen yazarlar dahi sessiz bir kabul tavrn tercih etmirlerdir. 25 Bu ziyaretin nedenlerinden biri Mekke ye gelen Endonezyal haclarn, Osmanl PadiRah II. Abdülhamit in 21 J.Waardenburg, 73. 22 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIX. 23 Wensinck Leiden deki kürsüsünde onun halefi olmurtur. DiUer öurencisi olan Schacht n ise, Gotthelf Bergsträsser ile birlikte barlca hocas Hurgronje dir. 24 Özellikle Leiden Üniversitesi öuretim üyesi ve oryantalizm tarihçisi Van Koningsveld, kendisinden önce konuyla ilgili yaplan tartrmalar inceleyerek, Hurgronje üzerinde Rahsi evraklarna ve yazrmalarna varncaya kadar genir çapl arartrmalar yapmrtr. Koningsveld, 1985 ylndaki bir çalrmasnda Hurgronje nin kimliui üzerinde yaplan tartrmalarla ilgili Hollandaca, Arapça ve Endonezya dilinde yazlan makale saysnn yüzü artun ve bu saynn her geçen gün arttun ifade eder. s. 433. 25 Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV.

&/B Panislamizm propagandalarndan ne kadar etkilendiuini incelemektir. Koningsveld özellikle Lahey devlet arrivlerini inceleyerek bu seyahatin Cidde de Hollanda aleyhine faaliyet gösteren Endonezyal haclarn tespiti ve ilim adna yaplmasnn Hollanda hükümeti tarafndan kararlartrldun tespit etmirtir. 26 Hurgronje nin Mekke den Osmanl makamlar tarafndan çkarlmas da birden çok batlnn ilgilendiui, Teyma tar diye bilinen, üzerinde Aramice dini metin içeren ve yöredeki en eski tarihi kalnt olduuu söylenen bir tarihi eserin kaçrlmas skandalna adnn karrmas sebebiyledir. Fransz gezgin Charles Huber, 1879 ylnda bu tar bulmur ancak epigrafi uzman olmadu için tar tanmlayamamrt. Hüber, 1883 ylnda yanna Alman epigrafi ve Sami dilleri uzman Julius Euting u da alarak bölgeye döndü. Hurgronje arkadar olan Euting tar ile ilgili bilgileri ve yazlarn kopyasn kaydetti. Bu iki arartrmac Osmanl dan izin almakszn yürüttükleri bu çalrma esnasnda tar satn aldlar ve yükleriyle birlikte Hail e gönderdiler. Buradan Euting, Kudüs e; Huber de Hail e döndü. Ancak Huber yolda klavuzlar tarafndan öldürüldü. Dönemin oryantalistlerinin pek çouunun ilgilendiui tar ile ilgili olarak Euting ulartu bilgileri Huber den ayrldktan sonra Nöldeke ye ulartrd ve o Euting a atfla tar ile ilgili nerriyatn yaparak onu ilim dünyasna tantt. Ernest Renan ise Fransz Huber in gayretleriyle ortaya çkarlan bu tar ile ilgili nerriyatn bu Rekilde Almanlar tarafndan yaplmasn ve Huber in katksna yer verilmemesini Riddetle elertirdi. 27 Bu arada Fransz Temps gazetesi, Cidde deki Fransz konsolosu Lostalot tan aldu bilgilerle, Huber in barna gelenleri yazd ve Hurgronje nin Almanlar adna tar ele geçirmeye çalrtun bildirdi. Söz konusu yaz Arapça ve Türkçeye de tercüme edildi. Hurgronje nin gerçekte Mslam benimsemediuini, kendisini Mslami ilimlere vakfeden bir Müslümandan çok bütün amac eser kaçakçlu olan bir Hristiyan olduuu söylentisi yayld. Hükümet yetkilileri bunlar üzerine Hurgronje ye derhal Mekke yi terk etmesiyle ilgili emri okudular ve Cidde ye kadar iki polis ona erlik etti. Hurgronje Mekke yi ve Arap yarmadasn terk ederek Hollanda ya hareket etti. 28 % '&+, Hollanda nn askeri ve ekonomik açdan Endonezya da zirvede olduuu bir dönemde Cava nn batsndaki bölgede bir ayaklanma patlak vermirti ve Hollanda güçleri Sumatra adasnn kuzeyindeki Açe idaresiyle Riddetli bir savara girmirti. Açe lilerin Mslam adna yaptu ve Mekke ulemasnn verdiui fetvadan 26 Koningsveld, 434. 27 Angelo Pesce, 15. 28 Angelo Pesce, 15.

/"&&$($&.>CD sonra Riddetlenen savar Hollanda nn Endonezya da girirtiui en kanl çarprmalara sahne oldu. Snouck Hurgronje nin Mekke deki tecrübesinin ve ilirkilerinin devreye sokulmas ve Endonezya da Hollanda adna çalrmas bu esnada gündeme geldi. Zira o Açe li baz liderleri Mslam ve din karderi olarak Mekke de tanmr onlarn inanç ve davalarn anlamrt. MRte Hurgronje nin Endonezya seyahatinin ilk ve esas hedefi Açe bölgesi idi. Bir Mngiliz gemisiyle çok gizli bir Rekilde, Müslüman Endonezyal tandklarnn da yardmyla Açe sultan ile görürmek için yola çkarak Sumatra sahillerine gelmir ve Açe snrnn içine szmay planlamrt. Hurgronje hiçbir yazsnda bahsetmediui bu giririmle devletine bilgi aktarmay planlamaktayd. Ancak Açe deki yerel Hollanda komutan buna izin vermediui için Açe seyahati yarm kalmr, Hurgronje, Açe deki misyonunu birkaç sene sonra (1891-1892) gerçeklertirebilmirtir. 29 )--#.)--/ Hurgronje nin Müslümanl% seçiinin Mekke ye ve Kâbe ye girebilmek, Mekke ulemasyla yakn iliki kurmak ve bu bölgede yaayan Endonezyal halk tanmak gayesiyle oldu%u onun hakknda en açk bilgileri sunmaya çalan Koningsveld dnda da ço%u yazarn kabul etti%i bir husustur. O Müslümanl% seçmi ve bunu açkça ifade etmitir. 30 Mekke ve Endonezya da kald% sürelerde de sosyal olarak Müslümandr. Hurgronje nin Hicaz Müslüman toplumuna ve Endonezya halkna olan adaptasyonu incelenmesi gereken önemli bir fenomen olarak de%erlendirilir. G.-H. Bousquet nin söyledi%i gibi, Hurgronje birinci snf bir oryantalist olmakla birlikte aratrd% toplumda yaamak istemesi ve bunu büyük bir ustalkla baarmasyla da Oryantalizm tarihinde biricik örnektir. Onun dndaki hiçbir oryantalist Kâbe nin gölgesinde dini tahsil yapmamtr. O bu bölgelerdeki hayatnn her aamasnda tam bir Müslüman gibi davranabilmitir. 31 Snouck Hurgronje Endonezya da iken Müslümanlar açsndan Mekke de ders görüp orann ulemasyla genir ilirkileri olan bir Müslüman dr ve Müslüman kyafeti giymektedir. Hatta ona hitaben yazlan baz mektuplarda Cava 29 Hurgronje Açe savarnda özellikle yerel ulemaya karr acmasz bir mücadele yürütülmesi gerektiuini savunmur ve savarn gelirimi de onun ikna edici olduuunu göstermirtir. Açe savar ve Hurgronje nin bu savartaki rolü hakkndaki kitabnda K. van der Maaten, Hurgronje yi, Açe savarn yürüten General Van Heutsz un klc olarak niteler. Bkz. M. Hakk Kad, 106-107. 30 Sî Azîz b. Haddad el-cezâirî nin yazdu bu mektupta Röyle bir ifade vardr: Sen Müslüman olduuunu artk herkese duyurdun ve Mekke ulemas da senin Müslüman olduuuna Rahitlik ediyor. Hurgronje Goldziher e yazdu bir mektupta ise Röyle der: Müslüman olmayann insan saylmadu bir toplumda bir kirinin Müslümanlarla Müslüman olmasn engelleyecek bir Rey olmadu kanaatindeyim. KiRi bu Rekilde davranarak zorunlu olarak Rahsiyetini kaybetmez. Bu benim Rahsi tecrübemle söylediuim bir Reydir. Koningsveld, 435. 31 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIV, XVI.

&/B diyarnn +eyhülislam ya da Cava müftüsü eyh Allame Abdulgaffar 32 ifadeleriyle hitap edilmesi ve ondan fetva istenmesi insanlarda onun MüslümanlU ile ilgili bir kurku olmadun ortaya koymaktadr. Koningsveld Endonezyallarn onun çifte kimliuini bildiklerini gösteren bir belgeye rastlamadun belirtir. Öyle ki Hurgronje misyonu dourultusunda Endonezya da Müslüman toplumun içine iyice girerek iki kez evlilik yapmr ve bu evliliklerden çocuklar olmurtur. 33 ' Kitaplarnn dnda iki yüz civarnda makalesi olan Hurgronje nin bu eserleri, idari ve siyasi ilikiler, etnografya ve do%rudan slami ilimler eklinde üç alana ayrlabilir. Ancak bu üç alanda da merkezi kavram slam ve slam halklar ve kültürleridir. Hurgronje eserlerinin çok büyük bir ksmn Hollanda diliyle, baz eserleri ise Almanca ve Franszca yazlmtr. Hurgronje nin temel eserlerini u ekilde sayabiliriz: 1. Het Mekkaansche Feest, Leiden,1880 (Hollandaca) Yukarda ksaca bahsedilen bu eser o dönemde halen hayatta olan Dozy nin slam öncesi Mekke deki bayram ve panayrlarla ilgili kitabnn bir devam niteli%indedir. 34 Hurgronje, Dozy nin tezine itiraz etmektedir. Buna göre Dozy, Hac ibadeti ve içindeki ritüellerin Mekke de bulunan bir Yahudi kabilesinden kopyalanmak yoluyla slam a girdi%ini ileri sürerken Hurgronje, Hac ibadetinin kayna%nn Mekke deki putperest yerli adetleri oldu%unu ve bunun Peygamber tarafndan brahim Peygamber arac yaplarak slam a mal edildi%ini ileri sürer. 35 2. Mekka, Mit Bilderatlas, Den Haag (Lahey), 1888-1889 (Almanca) BasldUndan itibaren bir klasik haline gelen bu eser iki ciltten olurmaktadr: I. Cilt in alt barlu, Oehir ve Halk (1888, 228 s.); II. cilt in alt barlu ise, ÇaUdaR YaRamdan dr (1889, 397 s.) Bu ikinci cilt Mngiltere nin Cidde eski konsolosu J. H. Monahan, tarafndan Mngilizceye tercüme edilmirtir: Mekka, in the Latter Part of the 19th Century: (Daily Life, Customs and Learning, The Muslim of the East Indian-Archipelago), Leiden, (Late E.J. Brill Ltd), London (Luzac&Co.) 1931. 36 32 Koningsveld, 436. 33 Bu evliliklerden douan çocuklarnn nesebi Hollanda hukukuna göre tannmyordu. Koningsveld 1982 ylnda Snouck Hurgronje nin oulu Yusuf ile Endonezya da görürtüuünü bildirmektedir. Bkz. Koningsveld, 437. 34 M. Hakk Kad, 104. 35 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI- XII. 36 J. H. Monahan, Mngiltere nin Cidde eski konsolosu olup, kitabn ikinci cildini yer yer ksaltarak tercüme etmir ve tercümeyi Snouck Hurgronje bizzat gözden geçirmirtir. Tercümenin

/"&&$($&.>CD < Oehir ve Halk barlun taryan ilk cilt Mekke Rehrinin özet bir topografyasn ve Peygamber zamanndan itibaren 1885 e kadar tam bir tarihini sunar. Snouck Hurgronje Hicaz tarihiyle ilgili çouunluuu Alman olan batl yazarlarn yazdklar üzerindeki genir bilgisinin de katksyla bu alanda zamanmza kadar temel kaynak olma özelliuinin koruyan bir kitap olurturmurtur. Bu ciltle birlikte baslan resim albümü Rudur: Bilder-Atlas zu Mekka, Haag, Martinus Nijhoff, 1888. Günlük Hayattan barlun taryan Mkinci cilt ise ilk ciltten daha önemlidir. Bu cilt Mekke toplumunun hayatnn deuirik yönlerini tasvir etmekte olup etnografik ve sosyal antropolojik bir eserdir. 37 Dört bölümden olurur. 1- Günlük Hayat, 2- Aile Hayat, 3- EUitim, 4- Javallar. Kitap, dini sosyal baulam içinde ele almr olmasnn da etkisiyle oryantalist çalrmalar için yeni bir tarz ve metot ortaya koyarak bir dönüm noktas olurturuyordu. 38 Kitap iki cilt halinde yaynlandktan sonra kitaba yeni bir resim albümü eklenmirtir: 39 Bilder Aus mekka, Mit Kurzem Erlauterndem Texte, Leiden, E.J. Brill, 1889. 40 3. De Atjèhers, Batavia-Leiden, 1893-1894, c.i-ii (Hollandaca) Açe Halk adn taryan bu eser, 41 Bousquet nin tabiriyle 42 meslekten etnograf edasyla yazlmr olup genel olarak yöredeki Mslam müesseseleri ve Müslüman halk ile ilgili gözlem ve incelemeleri içerir. Ayrca eser modern dilbilimi açsndan da önemli görülmektedir. 43 Snouck Hurgronje bu kitabn Hollanda Hindistan genel valisinin talebi üzerine Mslamn Açe lilerin siyasal, sosyal ve 1970 ve 1997 (Leiden, Brill) yllarnda yeni basklar yaplmrtr. Eserin Arapça tercümesi de mevcuttur: Birinci cilt: Safahât min târihi Mekketi l-mükerreme (trc., Ali Avde er-ouyuh, Muhammed Mahmud Seryani, Ma rac Nevvab Mirza) Mekke, Dâretü l-melik Abdülaziz, 1999/1419, (307 s.). Mkinci cilt: Mekketü'l-mükerreme: fi nihayeti'l-karni's-sâlis a+er el-hicri, (trc. Mi'rac b. Nevvab Mirza, Muhammed b. Mahmu Süryani)[y.y.], Nadi Mekke es-sekafi El- Edebi, 1990. (580 s.) 37 Koningsveld, bu kitabn Mekke deki dini euitim öuretim ve adetlerle ilgili olan önemli ve uzun baz parçalarnn Radûn Ebu Bekir adnda Mekke deki Caval bir kiri tarafndan onun için olurturduuu raporlardan alndun öne sürmektedir. s. 435. 38 Bkz. M. Hakk Kad, s. 104. 39 Eser Angelo Pesce nin sunuruyla Arapça olarak da nerredilmirtir: Mekketü l-mükerreme münzü mieti âmm ev mecmûâtü Snouck Hurgronje, Angelo Pesce (ed.), Immel Publishing Ltd, London, 1986. 40 Bu eserdeki resimler Hurgronje Mekke den ayrldktan sonra fotouraf çekmesini öurettiui ve Mekke tabibi dediui bir Rahs tarafndan ona gönderilen fotouraflardan olurmaktadr. Snouck söz konusu resimlerin bir barkas tarafndan çekilerek kendisine gönderildiuini söylemekle birlikte bu kirinin ismini vermemektedir. Angelo Pesce, s. 19. 41 Eser, O sullivan tarafndan Mngilizceye tercüme edilmirtir: The Achenese, Leiden, 1906 ve AMS Press 1984. 42 G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XVIII. 43 J. Schacht, 193.

&/B dini yaramlarna etkisini ortaya koymak için hazrlandun belirtir. 5. Verspreide Geschriften Van C. Snouck Hurgronje 44, A. J. Wensinck (yayna haz.) Bonn-Leipzig, 1923-1927. (c.i-v., Bonn-Leipzig, 1923-25, c.vi., Leiden, 1927). Bu eser onun en önemli makale ve diuer yazlarnn, kendisi hayattayken öurencisi A.J. Wensinck tarafndan alt cilt halinde bir araya getirilerek nerredilmesinden olurur. Bunlarn dördüncü cildi iki cüz halinde nerredildiui için baz kaynaklarda toplam yedi cilt olduuu ifade edilir. Her bir cildin barlu Röyledir: 1. Mslam ve tarihi ile ilgili yazlar, 2. Mslam hukuku ile ilgili yazlar, 3. Arap yarmadas ve Türkiye ile ilgili yazlar, 4. Hollanda-Hint adalarnda (Endonezya) Mslam ile ilgili yazlar, 5. Dil ve edebiyatla ilgili yazlar, 6. Kitap tenkitleri, deuirik yazlar fihristler ve Hurgronje nin yazlarnn bibliyografyas. 6- Selected Works Of c. Snouck Hurgronje, Edited -in English and Frenchby G.-H. Bousquet and J. Schacht, Leiden, E.J.Brill, 1957. Hurgronje nin douumunun yüzüncü yl münasebetiyle hazrlanmr bir kitap olup Hurgronje nin Mngilizce ve Franszcaya tercüme edilmir olan ve bir ksm ise bu kitap için tercüme edilen baz makalelerinden derlenmirtir. Eserin editörleri, Hurgronje nin eserlerinin çouunun basksnn tükenmir olmas sebebiyle bu eseri onun barka yerde kolaylkla bulunamayacak çalrmalarna mütevaz bir girir olarak nitelerler. Eserdeki baz makaleler Runlardr: Islam, Le Droit Musulman, On the Nature of Islamic Law, The Foundation of Islamic Law. 7- Nederland en de Islam, Brill, Leiden 1915 (138 sayfa). Hollanda ve Mslam adn taryan ve konferans metinlerinden oluran bu eserinde döneminin Mslam ile baulantl güncel meselelerini ele alr. 45 8- Mohammedanism, Lectures on Its Origin, Its Religious and Political Growth, and Its Present State, New York: G.P. Putnam's Sons, 1916, (184+12 sayfa). Kitap Amerika, Dinler Tarihi Seminerleri adyla Dinler Tarihi Seminerleri Amerikan Komitesi nin desteuiyle Amerika ve Avrupa nn en seçkin bilim adamlar tarafndan verilen bir konferans zincirinde 1914 ylnda Hurgronje tarafndan verilen dört konferans metninden olurur. Kitapta dört bölüm vardr ki bunlar dört ayr konferanstr: I- Some Points Concerning The Origin of Islam. II- The Religious Development of Islam. III. The Political Development of Islam. IV-Islam and Modern Thought. Buradaki konferanslar, Columbia, Yale, Pennsylvania, ve diuer baz Üniversitelerde verilmirtir. Kitabn e-book Reklinde bir versiyonu Gutenberg projesine dahil edilmirtir. 44 Christiaan Snouck Hurgronje un Farkl Kitaplar. 45 M. Hakk, Kad, 107.

/"&&$($&.>CD 9- Ambtelijke Adviezen van C. Snouck Hurgronje, 1889-1936. (Ed.) E. Gobee - C. Adriaanse, ( s- Gravenhage, 1957-1965), 3 cilt. Hükümetine sunduuu Mslam la ilgili resmi tavsiyelerini içerir. 46 10- Het Gajo land en Zijne Bewoners, Batavia, 1903. Gayo bölgesi ve halklaryla ilgili bir kitaptr. $$$01 Hurgronje Batdaki modern oryantalizm çalmalarnn ve özellikle de %slam hukuku aratrmalarnn öncülerindendir. 47 Onun fkhn mahiyeti ve karakteristik özellikleri ile ilgili gelitirdi3i düünceler ve kulland3 terminoloji batllarn konuyu anlay üzerinde uzun süren tesirler brakmtr. 48 Ondan sonra yaplan daha detayl çalmalarla baz görüleri tabii olarak eski gücünü ve geçerli3ini yitirmi olsa da bu etki kendini göstermeye devam etmektedir. Hurgronje farkl yazlarnda fkhn tarihi baulam içindeki gelirimi, fkhn tabiat, ana karakteristik özellikleri, hüküm kaynaklar ve fkhn hüküm kaynaklarnn temeli olarak gördüuü icma konusuyla yakndan ilgilenmirtir. Hurgronje öncelikle %slam n kelimenin tam anlamyla bir hukuk dini oldu3u görüündedir. 49 Genel olarak %slam kültürü içinde fkhn yerini böyle tespit etmesine ra3men fkhn karakteristik özellikleri ile ilgili genel yarglar nispeten olumsuzdur. Hurgronje nin genel yarglardan en etkili görüneni fkhn bir hukuk sistemi olmad3 düüncesidir. Ona göre fkh bir hukuk sistemi olmayp deontology dir. 50 Hurgronje nin deontoloji teriminden kastetti3i ey fkhn esasnda dini görevler sistemi ya da baka bir deyile ferdin (sübjek- 46 Bu eser INIS (Hollanda-Endonezya Mslami AraRtrmalar MRbirliUi Enstitüsü) tarafndan Endonezya diline tercüme edilmirtir: Nasihat-nasihat C. Snouck Hurgronje, Semasa Kepegawaiannya Kepada Pemerintah Hindia Belanda, 1889-1936, Jakarta., 1990-1992, c. I- VI. 47 Avrupa bilim dünyasnn fkha olan ilgisinin Hurgronje tarafndan barlatldu genel kabul görmektedir. Bu husus, söz konusu ilginin sömürgecilik pratik baulamnda ortaya çktu iddias üzerinde önemli bir etkendir. Bkz. Baber Johansen, Contingency in a Sacred Law, Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh, Brill, Leiden, 1999, (Studies in Islamic Law and Society, Edited by Ruud Peters and Bernard Weiss, Volume: 7), s. 42-43; G.-H. Bousquet ve J. Schacht da oryantalist çalrmalarda Mslam hukukunun temellerini Hurgronje ve Goldziher in attun belirtirler. Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. VIII. 48 Hurgronje nin Mslam hukuku ile ilgili görürlerine ularlabilecek ve bizim de bu çalrmada yararlandumz temel kaynak yukarda bahsettiuimiz Selected Works of C.S. Hurgronje adl eserdir. UlaRlmas daha kolay olsa da Mohammedanism kitabnn özellikle hukuk dürüncesi açsndan pek fazla farkl bir özellik tarmadu söylenebilir. Bunun drnda ikinci el kaynaklar ve onun fikirlerini aktaran çaudar çalrmalar da bu konuda faydal olmaktadr. 49 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 48. 50 Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, 256, 259, 262; Baber Johansen, 43. Ayrca Bkz. Murtaza Bedir, Oryantalistlerin Mslam Hukukunun Mahiyetine Dair TartRmalar, s. 371-374, Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batda Mslam ÇalRmalar Sempozyumu, Ankara, 2003, (s. 371-389)

&/B tif) haklarndan ziyade görevlerinin sistemi oldu3udur. Fkh din, etik, hukuk ve siyaseti ideal bir toplum imaj oluturma gayesiyle sistemsiz bir ekilde bir ekilde birbirine katp, birbiri içinde eritmitir. Hurgronje, bu yargsna temel baz sonuçlar ba3lamaktadr. Karmzda duran ey bir hukuk sistemi olmad3 için hukuki prensipler ve rasyonel bir teori üzerine kurulmamtr. Dolaysyla onun rasyonel bir analizi baarszlkla sonuçlanacaktr. Onun temeli rasyonellik olmayp tanrnn esrarl ve kolay anlalmaz iradesidir. 51 Ana maddesi görev lerden oluur ve söz konusu görevlerin her biri içinde dini, ahlaki ya da hukuki yönlerin ayrmaz bir ekilde karm söz konusu oldu3u için ona hukuki terimler ve analiz yöntemleriyle yaklalamaz. Fkh, bu özelli3inden dolay Roma Hukuku ve Modern Hukuktan farkldr. Hurgronje yukardaki görüleriyle bir taraftan, Avrupal olmayan bir sisteme, hukuk normlar tayan bir sistem olma rütbesinin verilmesiyle ilgili Avrupa da yaygn olan tereddüdü dile getirmektedir. 52 Di3er yandan ise fkh mukayeseli hukuk çalmasyla anlamann mümkün olmad3n, bunun için %slami Aratrmalar ya da Antropoloji alanyla ilgili, farkl boyutlar olan bir bilimsel çalma gerekti3ini belirlemi olmaktadr. O fkha %slam hukuku/islamic Law demenin do3ru olmad3n ve Avrupal hukukçularn de3iik fkh doktrinlerinin sistematik ba3lamn ve tarihini aratrmak için yeterli donanma sahip bulunmad3n belirtir. 53 Hurgronje nin slam hukukunun genel karakteristikleri ile ilgili di%er bir temel iddias ise fkhn, ibadetler, evlilik, aile ilikileri ve sadaka konular dndaki alanda pratikle uyum ve uygulanma kabiliyeti tamad%dr. 54 Ona göre fkh sadece ideal normlar tar 55 ve hukuki pratik hayat ile ilgisi azdr. Fkh, kurallarnn formüle edildi%i zamandaki toplumunun ihtiyaçlarn ifade eden teri kurallar olmayp, etraflarndaki toplumun bereketli ortamndan kendilerini soyutlam bir grup bilginin çalmasnn ürünüdür. 56 Hurgronje nin fkh ile ilgili genel yarglarndan biri de hukuk ekolleri arasndaki fikir farkllklarnn önemsiz oldu3u ve ihtilaflarn prensiplere ve temel ilkelere ilikin olmad3dr. 57 Dolaysyla fkhn de3iik doktrinleri, her 51 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 256; Baber Johansen, 43. 52 Baber Johansen, 43. 53 Goldziher, Hurgronje nin Deontology (Goldziher bunu Almancaya Pflichtenlehre Reklinde tercüme eder) olduuu tezini kabul etmekle beraber terminolojisinde daha rahat davranr ve fkh hukuki teoloji, dini hukuk, ve bir jurisprudence olarak niteler. Ancak Goldziher, Hurgronje nin kullandu bu kavramdan çkardu sonuçlarla kendini baul görmese de bu alanda farkl bir metodolojik yaklarm da getirmemirtir. Böyle yeni bir konsept ilk olarak sosyoloji alannda gelirtirilmir olup Max Weber e aittir. O fkh bir Kutsal Hukuk (Sacred Law) olarak niteler. Bkz. Baber Johansen, 46; Murtaza Bedir, 374-375. 54 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 260, 262; Baber Johansen, 43. 55 Baber Johansen, 43; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 259, 263-265. 56 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 73-74. 57 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 279; Baber Johansen, 43, 53.

/"&&$($&.>CD = birinin yeerdi3i de3iik ülkelerin de3iik ihtiyaçlar olmasna, her doktrinin e3itim tarz, eserleri, hocalar ve co3rafyalar farkl olmasna ra3men birlik ve bütünlük sergilemeleridir. Farkl ekollerdeki ana prensipler hep ayndr ve fikir ayrlklar detaylardadr. Hurgronje bu sonucu fkhn sosyal hayattan kopuk olmasyla ilikilendirir ve farkl co3rafyalarda yaayan doktrinlerin sosyal hayattaki farkllklar bu hayattan kopukluklar nedeniyle doktrindeki görülerine yanstamadklarn ifade eder. Ona göre fkh mezheplerinin co3- rafyalar ve kurucular farkl olmakla birlikte kendi ayrc karakterleri yoktur. 58 Belirtilen olumsuz yarglarn yannda Hurgronje bir yandan da fkhn gösterdi3i ortak özelliklerin abartmasz hiçbir modern ilim dalnda olmayan bir birlik sergiledi3ini söyleyerek söz konusu yargsnn baz açlardan olumlu taraflar oldu3unu da göstermektedir. 59 Hurgronje %slam hukukundaki müesseselerin ve doktrinlerin kayna3 ile ilgili olarak farkl tonlarda düünceler ileri sürmütür. %badetler alannda O hac ibadetinin kökeninin cahiliye Araplar oldu3unu ve bunun hukukçular tarafndan %slam a sokuldu3unu iddia etti3i gibi ibadetlerle ilgili kazuistik ve detayl düzenlemelerin Yahudilik, Hristiyanlk ve Zerdütlükten alnd3n iddia eder. 60 Önemli hukuk ilkelerinde zaman zaman Kilise Hukuku ve Roma tesirli oldu3unu belirtse de 61 %slam hukukundaki somut bir genel hukuk prensibinin veya hükmün Talmut ya da Roma tesirinde mi ortaya çkt3nn yoksa ayn kültürel durumun Müslümanlar öncekilerle benzer sonuçlara m ulatrd3nn her zaman belirlenebilecek bir durum olmad3n belirtir. O fkhn bu özelli3ini bir baar olarak de3erlendirerek, onu Arap medeniyetinin fethedilen bölgelere adaptasyon baars sayesinde Arapçann büyük bir medeniyet dili olmay baarmasna benzetir ve dönütürücü özümseme olarak niteler. 62 Ayn nokta ba3lamnda fkh Talmut ile mukayese etti3inde fkhn Talmut aratrmalarnda olmayan bir evrensellik tad3n belirtir. 63 Hurgronje nin fkhta en çok ilgilendi%i alanlarn banda slam hukukunun hüküm kaynaklar ve özellikle icma hakkndaki düünceleri gelir. Hurgronje nin icma ile ilgili düünceleri sünnet hakkndaki fikirleriyle irtibatl yönler içerir. Ona göre slam n getirdi%i hukukun ilk kayna% Kur an iken peygamberin otoritesi de Kur an ile ayn seviyeye ulamtr. nsan otoritesinin vahiyle ayn seviyeye konmasna kar yaplan ilk itirazlar peygamberin tasviri idealize edildikçe tedricen ortadan kakm ve Sünnet in kanun koyucu gücü her açdan 58 Baber Johansen, 65; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 262. 59 Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, 279. 60 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 49. 61 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 49. 62 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 51. 63 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 74.

&/B Kur an ile ayn seviyeye gelmitir. 64 Kur an sadece snrl meselelere cevap verdi%i için tasavvur edilebilen her durum için peygamberin davran ile ilgili bilgiye ihtiyaç duyulmu ve peygamberden yaklak yüz elli yl sonra, tedavüle binlerce hadis çkarlmtr. Bu ekilde hadise olan sürekli talep, uydurma hadis arzyla karlanmtr. Sonrasnda oluturulan alt mehur hadis mecmuas özellikle kanun kitab seviyesinde otorite kazanmtr. Fethedilen ülkelerdeki her türlü entelektüel birikim kutsal hadis üniformasyla peygamberin sünnetine dönütürülmü ve slam hukuku faaliyetinde egemen olan cüzi olaylar üzerine yo%unlama e%ilimi ve fikir ayrlklarnda peygamberin sözünden kant bulma iste%i hadis malzemesinin sürekli artmasna yol açmtr. 65 Hurgronje ye göre peygamberin yanlabilirli%i yani hata yapabilece%i dü- üncesi ile ilgili sorular bir süre sonra zihinleri megul etmeye balamtr. Yanlabilir bir kiinin davranlarnn pratikte yanlmaz olarak de%erlendirilmesi, ilk dönem toplumunda balangçta bir tutarszlk olarak de%erlendirilmemitir. lk yllarda iman ve dini gayretin yüksek olmasna ra%men mantki tutarllk ve felsefi düünce olmad%ndan bu bir problem tekil etmiyordu. Ancak daha sonralar vahyin de yanlabilir bir kii aracl% ile gelmi olmas slam n sa%lam görünen temellerinin sarslabilece%ini gündeme getirmitir. Müslümanlar bunu anladklarnda peygamberin yanlmazl% bir iman esas seviyesine yükseltilmitir. Ancak kelamî açdan snrsz bir yanlmazlk söz konusu de%ildi. slam n ana dahili unsurlarnn yanlabilir bir insan üzerinde kurulamayaca% düüncesi ikinci bir deste%e ihtiyaç hissettirdi. Bu yüzden nispeten erken dönemde ümmetin yanlmazl düüncesi formüle edildi ve de%iik formlarda peygambere söyletildi. Böylece Kur an ve Sünnet yorumu da dahil olmak üzere ümmetin bütün uygulamas yine ümmetin yanlmazl% düüncesi üzerine temellendirildi. 66 Hurgronje ye göre ümmetin yanlmazl% düüncesinin ortaya çkmasna etki eden di%er faktörler ise Müslümanlarn metinleri yorumlamada ve sahih nakillerle di%erlerini birbirinden ayrmada zorluk yaamalardr. Ayrca fkh doktrinleri mezhepler eklinde teekkül etti%i dönemde, yerleik mezhep sistemine kar ve mezheplerde keyfi hükümler bulundu%u eklinde itirazlar yükseldikçe fakihler bu itirazlara kar icmann yanlmazl% doktrinine dayanmlardr. Sonuç olarak icma düüncesi artk hiç de küçümsenemeyecek bir önem kazanmtr. 67 Hurgronje ye göre icmann kaynak oldu%una dair deliller öncelikle Kur an ve Sünnet te arand. Ancak burada fasit daire oldu%unu gizlemek imkanszd. Sadece yanlmaz bir toplum Kur an ve Sünneti sa%lam temellere 64 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 48. 65 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 270. 66 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 276. 67 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 54-56.

/"&&$($&.>CD oturtabilir ve güvenilir bir ekilde izah edebilirdi. O halde ümmetin yanlmazl% düüncesini de tekrar Kur an ve Sünnetin otoritesi ile temellendirmek tümüyle anlamsz olmaktadr. 68 Konuyla ilgili Hurgronje nin vard% sonuç icmann savn kant olarak kullanlmas (müsadere ale l-matlûb) niteli%inde oldu%udur. 69 Hurgronje slam toplumunun (ümmet) yanlmazl% ve icma düüncesi ile Hristiyan Kilise yaps arasnda iliki kurmaktadr. Buna göre Ümmetim hata üzerinde birlemez sözü peygambere söyletilerek toplumun tannm bilginlerinden yanlmaz bir kilise oluturulmu gibi görünmektedir. Ancak ona göre slam bir kilise ve ruhban snf organizasyonundan tümüyle yoksundur. Zira icma düüncesi her yerde ve her zaman tek tip olarak bulunmam ve uygulanmamtr. Ayrca icmann ekli, hangi dönemde gerçekleece%i vb. sorulanlar üzerinde bir uzlama de olmamtr. 70 Nitekim icma pratikte gölge gibi yakalanamaz ele geçirilemez bir ekilde kalm ve hakknda geni tartmalar yaplmtr. Hurgronje belirtilen sebeplerle icma düüncesinin slam toplumunda kilise gibi yanlmaz bir kurum ekline dönümemesinin sebeplerini izah etti%i gibi, o ayrca icma düüncesinin de açkça Hristiyanlktaki kilise yapsnn etkisiyle gelitirildi%ini söyleme noktasnda da temkinlidir. 71 Hurgronje slam n demokratik e%ilimlerin tarafnda olmad%n ve slam kültüründeki anayasa hukuku ile ilgili literatürün daha çok aristokratik ilkelere ba%l kald%n belirtir. Fakihlerin ortaya çkyla da yanlmazlk fakihler grubuna mal edilmi, icma Müslüman fakihlerin icmas olarak görülmütür. 72 En üst tabakadaki müçtehitler bu ekilde inananlar için toplumun en seçkin sözcüleri ve yanlmaz kararlarn olmad% durumda hükümlerine uyulmas gereken en iyi otorite olmulardr. 73 Hurgronje ye göre icma pratikte tüm hukuk için yeterli bir kaynak olmu ve Kur an ve Sünnet dndaki di%er hüküm kaynaklarn gereksiz hale getirmitir. Sadece Kuran ve Sünnetin eksik brakt% konular tamamlamakla kalmayarak bu kaynaklardan çkarlan her türlü prensip de ümmete cmann aracl%yla sunulmutur. Ona göre icma, Kur an ve Sünnetin temellendirilmesi ve yorumlanmas hususunda nihai otorite sahibi oldu%u gibi, kyas re y, örf-adet ve di%er 68 Wael B. Hallaq, On the Authoritativeness of Sunni Consensus, International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No.4 (Nov., 1986, 427-454), s. 429. 69 Hallaq, 429; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 226. Burada Hurgronje icma ile Kur an ve Sünnet arasndaki ilirkinin bu Rekilde ortaya konulmasnn bir tür fasit daire olurturacauna dair Gazzali nin görürlerini tekrarlar görünmektedir ki Gazzâli kendi görürüne yönelik yaplan farazi bir itiraz olarak bu hususu dile getirmekte ve sorunu barka bir yolla çözüme kavurturmaya çalrmaktadr. Bkz. Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-gazzalî. el-mustasfâ min ilmi l-usûl, Bulak, el-matbaatu l-emîriyye, 1322, I, 177. 70 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56. 71 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 275. 72 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 281. 73 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 283.

&/B deliller üzerine temellenen her önerme de, fkha icmann aracl% ile kabul edilmektedir. Bu noktadan hareketle o icmânn, gerçekte bütün hukukun temeli 74 ve slam hukukundaki kaynaklarn kayna 75 oldu%unu belirtmitir. Ona göre icma slam hukukundaki hareket kabiliyeti olan yegane parçadr. 76 Hurgronje ye göre insan düüncesinin süreklili%i anlaynn uyumlu/tutarl bir uygulamasndan baka bir ey olmayan bu doktrin sadece hukuk alanyla snrl de%ildir. Dogmatik inançlarda ve belirli derecelerde bilginin di%er kaynaklarnda da icma düüncesinden faydalanlmtr. 77 Baber Johansen, Hurgronje nin slam hukukunun karakteristik özellikleri ve icma ile ilgili genel yaklamlarn de%erlendirerek Hurgronje nin fkhn ilk bandan beri taraftarlarnca mükemmel ve bütün olarak ilahi bir doktrin olarak de%erlendirildi%ini savundu%unu belirler. Müslümanlar, slam n dahili elemanlarnn yanlabilir bir kii üzerine temellendirilmesi fikrini kabul etmediklerinden icma düüncesine ulamlardr. Johansen e göre Hurgronje basitçe kafasnda kutsal bir hukukta, imkan/zorunsuzluk (contingency) bulunabilece%ini kabul etmemektedir. Johansen e göre ise fukaha bilimsel akl yürütmenin her türlü sonucu üzerinde kesinli%in olmayn kabullenmektedir. nsan fiillerinin tümüyle ilgili bu zorunsuzluk (kesinli%in olmay) düüncesi fkhn bir disiplin olarak temelidir. 78 Hurgronje slam hukuku hakkndaki batda ilk olarak ortaya çkan görüleriyle bu alandaki akademik tartmalar belirlemi ve onun ortaya att% birçok görü ve genel bak açlar geni bir çerçevede oryantalizm çalmalar üzerinde etkili olmutur. Onun slam hukukunu tanmlad% model ve vard% genel yarglar batl aratrmalarn ortak mal haline gelmitir ki, fkhn bir deontoloji, bir görevler sistemi oldu%u slamî Aratrmalarda genel olarak kabul edilmektedir. Yine fkh doktrinleri arasndaki ayrl%n çok ince detaylarda oldu%u fikri, Goldziher bunun tam tersini söylese de batl aratrmalarda genel geçer bir yere sahiptir. Ancak onunu modeli fkhn tek sunum tarz olmad% gibi tarihi aratrmalarn da etkisiyle yeni yorumlar onun görülerinin yerini almaya balamtr. 79 Hurgronje nin slam hukuku ile ilgili etki alan oryantalistlerin dnda Sosyoloji nin kurucularndan ve bat kurumlaryla mukayese ba%lamnda slam hukuku ile de ilgilenen Max Weber e kadar uzanmtr. Baber Johansen, izini 74 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56. Hurgronje nin bu görürü Mcma hakknda Gazzâlî nin dürüncesi ile büyük paralellik gösterir. Gazzâlî icmann dini kaynaklarn en büyüwü olduwunu belirtmektedir. Bkz. Gazzâlî, I, 176. 75 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 289. 76 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 289. 77 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56. 78 G.-H. Bousquet, J. Schacht, 65. 79 Baber Johansen, 46.

/"&&$($&.>CD sürdü%ü birçok yerde bu etkinin aikâr oldu%unu düünür. 80 Hurgronje ayrca Goldziher, Schacht, Bousquet bata olmak üzere birçok müsteriki belirgin bir ekilde etkilemitir. 80 Bu etkinin deuirik örnekleri için bkz. Baber Johansen, 47-48, 53, 66.