Dönü üm sürecinin tarihi kent merkezleri üzerine etkileri: Isparta örne inde bir inceleme

185 Dönü üm sürecinin tarihi kent merkezleri üzerine etkileri: Isparta örne inde bir inceleme ka ÇET N Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik-Mimarl k Fakültesi Mimarl k Bölümü Bina Bilgisi A.B.D. Anahtar Kelimeler Isparta, tarihi ticari kent merkezi, fiziksel ve yap sal dönü üm, de im. ÖZET Kentsel yap daki fiziksel de im ve bunun ehir biçimleni ine yans mas çok geni zaman dilimlerinde gerçekle mektedir. Kentin mekansal ve i levsel yap de imine ili kin çal malar aç ndan tarihi kent merkezleri, siz veriler içerir. Bu alanlar, yüzy llara dayanan deneyimlerin bir sonucu olarak ortaya ç kt klar için, kentin birikim düzeyi en fazla olan kesimleridir. Bu ara rma iki soruya cevap aramaktad r: (1) Isparta da ya anan dönü üm süreci gerçekten de ülkenin geneli ile uyumlu bir çizgide mi devam etmi tir? Ve (2) Isparta ölçe inde bir kentin tarihi ticaret merkezinden elde edilen bilgiler, bir veri taban olu turmaya elveri li midir? Ara rma Isparta üzerine yaz lm tarihi kaynaklara, gözlemlere ve bir ölçüde varsay msal saptamalara dayand lmaktad r. 17. yüzy ldan günümüze uzanan geni zaman diliminde gerçekle en fiziksel yap daki de me süreci; ekonomik, sosyal ve idari sistemdeki dönü ümlere ba olarak, üç ayr dönem halinde incelenmektedir. Her dönem alan s rlar n tespiti için, alan n ana bile enleri olan binalar n konumlar, i levleri, birbirleri ve yak n çevreyle olan ili kilerinin analiz edilmesi gerekmi tir. Bunlar, alan içinde var olan akslarda hangi tür yap ve i levlerin yo unla anlamaya dönük de erlendirmeler aç ndan önemlidir. Ancak burada bahsi geçen binalar n yap ld klar döneme ili kin mimari ifade tercihleri incelenmemi tir. Bu ara rma ile Isparta tarihi kent merkezinde, belirlenen tarihsel süreçte, ortaya ç kan mekansal dönü ümler ve bunlar n kent biçimleni ine yans mas anla labilecektir. Bu sayede çal man n bir sonraki amas olu turacak olan ve kentin co rafi alan tan mlayan di er ehirler üzerine yap lacak benzer ara rmalar aras nda kar la rmal çözümlemeler yapma olana sa layacak veriler elde edilebilecektir. The effects of transformat on on h stor cal urban centers:an analysis of the Isparta case Keywords Isparta, historical commercial urban center, physical and structural transformati on, change ABSTRACT The physical transformations in the urban structure and its subsequent reflections on the configuration of the city are processes that take place across a considerable amount of time period. The historical urban centers provide invaluable data for studies regarding the spatial and functional structure changes in the city. Since these spaces have been constituted by centuries of experience, they are the parts of the city where urban accumulation is the greatest. This research seeks to answer two questions: (1) Has the process of transformation in Isparta carried on in tandem with the rest of the country? And (2) Are the data attained from a city s historical commerce center, one that is on the scale of Isparta, productive to set up a dataset? The research is predicated on historical sources on Isparta, observations, and putative findings. The physical transformation period that takes place in a lengthy time period dating back to the 17 th century is analyzed in three distinct phases, related to the transformations of economic, social and administrative systems. In order to determine the contours of each field, the analysis of buildings as the main constitutive element of the fields was necessary, which involved the analysis of their location, the interaction among such buildings as well as their close neighborhood. The latter are significant in assessments that try to capture the types of structures and functions which have become concentrated within the axes of the fields. Nevertheless, the preferences of architectural expression pertaining to the time period have not been investigated. With this study, the spatial transformations and their reflections on the urban configuration in the historical urban center of Isparta, within the specified historical period, will be comprehended. Consequently, data that will enable a comparative analysis among similar studies on other cities that are fundamental in defining the geographical terrain of Isparta will be attained, which is considered as the next step for this research. * Sorumlu yazar (Corresponding author) e-posta: scetin71@gmail.com

1. Giri Günümüzde ya anan fiziksel, ekonomik, çevresel ve fonksiyonel bozulmalar nedeniyle kentsel deformasyona u ram alanlar nda, imar planlar yla geli tirilen alanlarda da y p yeniden yapma yöntemiyle de imi öngören bir süreç ya anmaktad r. Kentlerdeki tarihi dokunun yo un oldu u çevrelerin korunmas na yönelik gerçekle tirilen kentsel dönü üm ya da yenile tirme uygulamalar ile önceki yüzy llarda olu turulmu kentsel dokular üzerinde, yeni toplumsal ve mekansal ili kiler in a edilmek istenmektedir. Ancak elde edilen sonuçlar ço u kez kentlerin tarihsel, kültürel ve do al alanlar n özgünlüklerinin yok olmas na neden olmaktad r. Kentlerin tarihsel geli im süreçleri içinde ticari, kültürel, e itsel ve mesleki örgütlenme biçimlerindeki de im, fonksiyonel bir dönü ümü gerekli k lmaktad r. leti im teknolojileri, turizm ve ticaret sektörlerindeki yeni ili kiler mevcut fiziksel yap n elverdi i olanaklar yetersiz bularak yeni yap sal de imlerin ya anmas na ivme kazand rmaktad r. Yeni i levlere elveri li alanlar üretme yolundaki aray lar ise, kent merkezlerindeki mekansal dönü ümün as l nedenini olu turmaktad r. Gereksinim duyulan yeni mekansal taleplere uygun ortam n temini yönündeki beklentiler, eski üretim ili kilerine göre örgütlenen kent merkezlerini dönü türmekte ve bu yolla özgünlü ünü kaybetmektedir. Tarihi kentlerin ulusal ve uluslar aras düzlemde as l kimlik de erini olu turan yerel unsurlar sürdürülebilir bir gelecek aç ndan önem ta maktad r. Çünkü bu alanlar kentlerin geçmi leri ile gelecekleri aras ndaki ba temsil etmektedir. H zl de im sürecini en etkin ya ayan alanlardan olan tarihi kent merkezlerinin varl sürdürülebilir k lmak, toplumsal süreklilik aç ndan da önem ta maktad r. Bu gerçekten hareketle, içinde kendine has tarihi ve kültürel miras unsurlar bar nd ran Isparta iline ait tarihi kent merkezi bu ara rman n konusu olarak belirlenmi tir. 2. Amaç ve kapsam 186 llarda s kl kla rastlanabilmektedir 3. Fakat Isparta gibi küçük Anadolu ehirleri için bu türden çal malar oldukça s rl düzeydedir. 17. yüzy ldan itibaren giderek artan ticari hareketlilik sonucu 19. yüzy lda bölgesel ölçekte bir ticaret ehrine dönü en Isparta, 1950 lere kadar mevcut fiziksel yap büyük ölçüde koruyan bir kent olarak geli mi tir. 1980 lerden sonraki süreçte ise kendisine yeni geli me alanlar seçmeden, eski geleneksel doku üzerinde büyüme çabas ve srar nedeniyle tarihi dokusunda önemli kay plar ya am r. Köklü bir tarihsel geçmi i olan kentin ya ad de im süreçlerini ortaya koymak, kentin süreklili i ba lam nda önem ta maktad r. Bu ara rma ile amaçlanan da Osmanl Döneminde yönetimsel dizilimde Konya vilayetine ba Hamit Sanca n n merkezi, Cumhuriyet döneminde ise küçük ölçekte bir kent olarak geli en Isparta n n tarihi kent merkezindeki fiziksel ve yap sal geli me süreçlerinin, 17. yüzy l ba lar ndan günümüze, sosyo-ekonomik yap ya ba olarak incelenmesi ve süreç içinde gözlemlenen mekansal yap de imlerinin ortaya ç kar labilmesidir. Burada as l odaklan lan yer kentin tümü de il, merkez fonksiyonlar içinde bar nd ran tarihi ticari aland r. Alana özel bilgilerin bir k sm n arazi çal malar sonucunda elde edilmi, di er bir bölümü de ar iv ve literatür ara rmalar yla derlenen tarihi harita ve foto raf gibi kaynaklardan temin edilmi tir. Ayr ca daha önceki ara rmac lar n çal malar na dayanarak, kent tarihine ili kin ortaya konmu olan bulgular nda çal ma aç ndan önemi büyük olmu tur. Çal man n zamansal aç dan ba lang, Osmanl Anadolu kentinin karakterinin oturdu u dönem olan 17. yüzy l 4 kabul edilmi tir. Tahrir defterleri, nüfus say mlar, salnameler (y ll klar), kent tarihine ili kin kaynaklar ve haritalardan yararlan larak tarihi kent merkezin 17-18. yüzy llar ile 19. yüzy ldaki durumunu gösteren haritalar çizilmi tir. Tarihsel ve mekansal analiz yöntemleriyle süreç üç ana ba a ayr lm ve elde edilen veriler yard yla tarihi ticari merkezdeki mekansal de imler ortaya konmu tur. Bulgular tablolara aktar lm ve dönemler itibar yla bulgular ba alt nda tart lm r. Osmanl Dönemine ili kin ülkesel merkez niteli indeki am, Halep, Ba dat 1 gibi Ortado u ehirleri veya Selanik, zmir, stanbul 2 gibi liman ehirleriyle ilgili geni zaman boyutundaki dönü ümleri inceleyen çok miktarda ara rmaya rastlamak mümkündür. Ayn ekilde Cumhuriyet dönemine ait ba ta Ankara olmak üzere belli birtak m çal malara özellikle son 1 F. Fries, Tanzimat Dönemi Yönetmeliklerinin Bir Ta ra Kentinin mar ve Yenilenmesi Üzerine Etkileri: Osmanl mparatorlu u Sonunda am, Osmanl Mimarl n 7 Yüzy Uluslarüstü Bir Miras, YEM Yay nlar, 1999, Dumond P., F. Georgeon (ed.), Les villes ottomanes a la fin de l Empire, L Harmattan, Paris, 1992. 2 Çelik Z., 19. Yüzy lda Osmanl Ba kenti-de en stanbul, Tarih Vakf Yurt Yay nlar, stanbul, 1996; Kasaba R., Do u Akdeniz de Liman Kentleri (1800-1914) n. Ç. Keyder, E.E. Özveren and D. Quartier (Eds.), zmir, Tarih Vakf Yurt Yay nlar, stanbul, 1994; Eldem E., Gofman D. And Masters B., Do u le Bat Aras nda Osmanl Kenti (Halep, zmir ve stanbul), Tarih Vakf Yurt Yay nlar 136, (Çev.:S. Yalç n), stanbul, 2000. 3. Aslano lu, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarl 1923-1938, ODTÜ Mim. Fak. Yay nlar, 2001, Ankara; Ba kent Üzerine Mekan Politik Tezler, Ankara n n Kamusal Yüzleri, G.A.Sarg n (der.), leti im Yay nlar, stanbul; S. Bozdo an, Modernizm ve Ulusun as :Erken Cumhuriyet Türkiye sinde Mimari Kültür, Çev:Birkan T., Metis Yay nlar, stanbul, 2002;.Tekeli, Modernite A rken Kent Planlamas, mge Kitabevi, Ankara,, 1998;G. Tankut, Bir Ba kentin mar Ankara: (1929-1939), Anahtar Kitaplar Yay nevi, stanbul, 1993 4 Halep, zmir ve stanbul un incelendi i çal mada 15. ve 16. yüzy llar olu um dönemi, 17. ve 18. yüzy llar olgun bir denge dönemi, 19. yüzy l ise bir çökü dönemi olarak vurgulanm r. (Eldem E. vd. s.17).

187 3. Tarihi kent merkezlerinin de imi Kentsel yap n dönü ümünü inceleyen çal malarda 5 mekansal yap kentsel mekan, ba eylemler, bu eylemler aras ndaki ili kiler ve bunlar n ehir mekan ndaki göreli da mlar na dayan larak incelenmektedir. Yap sal dönü üm sürecinde zaman kesiti önemlidir. Sosyo-ekonomik yap, mekansal yap, fiziksel yap ili kileri Osmanl Anadolu kentlerinde h zl bir de im süreci göstermemi tir. 17. yüzy ldan itibaren ba layan Anadolu-Osmanl kentinde mekansal yap n ve buna ba olarak geli en fiziksel yap n de imi bir bak ma bölgesel ölçekteki sosyoekonomik yap ve örgütlenme ili kilerinin bir göstergesi olarak ele al nabilir. 17.yüzy l, Anadolu da kentsel örgütlenme aç ndan bir dönüm noktas olu turur. Yüzy l ba lar nda devam eden Celali ayaklanmalar, talan, ya ma olaylar ve k rsal kesimden kente göç gibi d bask lara kar Anadolu kenti, kendi bütünlü ünü korumak amac yla h zl bir örgütlenme sürecine girmi tir (Aktüre, 1978, 43). Ayn dönemde loncalara ba zanaat üretiminin örgütlenme yap nda ortaya ç kan de iklikler de, kentsel olu umu etkilemi tir. Kentle me h n henüz yava oldu u bu süreçte kent merkezleri, geleneksel i lerin yer ald zanaat türü küçük üretimin ve ticaretin yo unla merkezi konumda pazar ve al veri alanlar r. Konut ve i yerleri farkl la mad için kentin merkezi durumundaki i yerleri, ayn zamanda yönetim, denetim ve ticaretle u ra an kesimin konut alan r (Osmay, 1998, 139). Henüz daha sanayi toplumuna geçilmedi i için kent merkezleri kentin sadece karar verme ve denetleme i levlerinin gerçekle tirildi i alanlar olman n çok ötesindedir. 19. yüzy n ikinci yar nda merkeze ba devlet yönetiminin d etmenlerle de im süreci içinde, merkeze ba yerel yönetim örgütlerinde nicelik ve nitelik aç ndan de iklikler getiren 1870 tarihli Vilayetler Kanunu kar lm t r. Bu karar vilayet merkezine stanbul dan atanan devlet memurlar n yerle tirilmesi sorununu gündeme getirmi ve yeni tan mlanan yönetim i levlerini bar nd rmas için yeni bir merkez in a edilmi tir (Aktüre, 1978). Ayr ca 19. yüzy l ortas ndan itibaren Anadolu kenti, d etmenlerin etkisiyle de bir de im sürecine geçirmi tir. Kentlerdeki üretimin hammaddesi olan ürünlerin iç pazarlar yerine, d pazarlara yönlenmesi sonucu bölgeler aras ticarette önemli bir de im ya anm, tar msal ürünler Avrupa da h zla geli en talebi kar lamak üzere d pazara kaym, bu da mal ak m ili kilerinde ve yönünde önemli bir de ime neden 5 Aktüre, belli bir zaman kesitinde bir ehrin fiziksel yap n eylemlerin mekandaki yer seçiminden ortaya ç kt sav yla Anadolu-Osmanl kentlerindeki ehirsel yap n de me sürecini gösteren bir model olu turmu tur. bkz. Aktüre S. 17. Yüzy l Ba ndan 19 Yüzy l Ortas na Kadarki Dönemde Anadolu Osmanl ehrinde ehirsel Yap n De me Süreci, ODTÜ Mimarl k Fakültesi Dergisi, Cilt:1, Say :1, 1975, s.106, Ayr ca bkz.:adel, A.., deology and Physical Patterns of Arabic Urbanization, Ekistics, c.33, n.195, 1972, 113-123, P.P non, Anadolu ve Balkanlardaki Osmanl Kentlerinde Kentsel Dokular Tipolojisi Üzerine Bir Deneme, Osmanl Mimarl n 7 Yüzy Uluslarüstü Bir Miras, YEM Yay nlar, 1999, s.166-179). olmu tur. Tar m ürünleri lehine geli en bu dönü üm, 19. yüzy ldaki yerle im sistemini de dönü türmü tür. Kamusal rl kl yeni yönetim merkezi, büyük çapl yang nlar önlemek amac yla gerçekle tirilen yeni kentsel reformlar sonucunda ortaya ç kan geometrik biçimli yeni alan düzenlemeleri ve genellikle d ticaretle ilgilenen Avrupal tüccarlar ve onlar n yerel arac lar n sahibi oldu u üst gelir seviyesine hizmet eden ma azalar, Anadolu kentinde bu dönemde ortaya ç kan mekansal yap de iminin bir sonucudur (Aktüre, 1978, 5) Cumhuriyet Dönemine gelindi inde ise kentle menin ve nüfus art h n yava oldu unu ve kent merkezlerinin tar msal ve s rl ölçüde tar m d üretim hizmeti sunan mekanlar oldu unu görmekteyiz. Bu süreçte tar ma dayal küçük üretim çal malar, geleneksel merkezin en önemli faaliyet alanlar olu turmaktad r. Pek çok kentte bu dönemde ikili bir merkez görülür: Yeni geli en yönetim levleri ve bunlara yönelik hizmetlerin sunuldu u eski kent dokusuyla bütünle en geleneksel merkez. Gerek i levsel bütünlük, gerekse ula m ve ileti im alt yap n k tl bu iki merkezin ço u kez birbirine çok yak n, hatta iç içe mekanlar olarak seçilmesine neden olmu tur. Geleneksel kent merkezleri hanlar ve çar lar bölgesinde yerle mi, zanaat türü üretim ili kilerinin, perakende ve toptan ticaretin yer ald alanlard r. Kentin tarihi dokusu içinde konut alanlar ndan farkl la, fakat organik ba sürdürmektedir (Osmay, 1998, 141). Cumhuriyet döneminin çok önem verilen konular ndan birini olu turan demiryolu ve istasyon yap lar bir bak ma Erken Cumhuriyet Dönemi ile özde le mi bir kamu giri imidir. stasyonlar n yap ld kent alanlar yeni geli me sahalar olarak belirlenir, kent merkezi demiryolu a lar na do ru kayd r. Yine bu süreçte Ankara modeline uygun olarak belirlenen geli me aks, yeni kamusal mekanlarla donat r. Dönem boyunca kentlerin planlar bir ekilde büyümelerine önem verilir, hemen her Anadolu kentinin- hatta baz kasabalar n- ça da ideallere uygun yeni kent planlar, önemli bir k sm yabanc olan planc larca çizilir. Bu dönemde ço unlu u olu turan köylü kesiminin yan s ra say ca artan çi s ve orta s f, ana toplumsal kademeleri olu turmaktad r. 1932 de nüfus 15 milyon civar nda iken, bunun yakla k 12 milyonu k rsal kesimde ya amaktad r. 1940 larda nüfus 17 milyon civar ndad r ve ulusal gelir içinde % 48 lik payla tar m sektörü yine en ön planda gelmektedir (Köksal& lkin, 1973, 16). 1950 lerde kentlerde özel sektörün a rl k kazanmas ile sanayile me h artm, köyden kente göç olgusu ile kent nüfuslar beklenmedik düzeye yükselmi ve büyüklükleri belediye s rlar n d na ta r. Gecekondu olgusunu da beraberinde getiren bu süreçte tüm kentsel altyap sistemi yeniden biçimlendirilmek zorunda kalm r. Kentsel nüfus 1950-1960 aras nda toplam ülke nüfusuna oranla %80 e varan bir art göstermi, en yüksek de erine de 1965-1970 aras nda ula r (D E, 1995, 44). Özellikle büyük kentler 1950-1980 döneminde do al nüfus art n üç kat oranda göç alarak büyümü lerdir.

188 Büyük kentlerin nüfusunun yakla k %30 u gecekonduda ya amaya ba lam r. 1960 tan sonraki Be Y ll k Kalk nma Plan döneminde küçük üretim faaliyetleri kentlerin geleneksel merkezi i alanlar ve yak n çevresinde geli mi tir. Metropoliten kentlerde tarihi kent merkezlerinde yo unla an küçük üretim faaliyetleri, çevrelerini tahrip ederek geli mi tir. 1970 lerde merkezi i alanlar nda ya anan de imlerin ba calar hizmet ve ticaret sektörlerinde ya anan dönü ümler olu turmu tur. Bu sektörler, kentlerin yeni merkezlerine do ru kaym r. Kent merkezlerinde ise, yükselen rantlar kar layabilmek amac yla bireysel dükkanlardan, çok say da dükkan n yer ald pasajlara geçilmi tir. Bu süreçte kent merkezlerinde, ana caddelerde dönü üm geçiren ve y p yeniden yap lan binalar perakende ticaretin yo unla pasajlar haline getirilmi tir (Osmay, 1998, 143-145). Ayr ca metropollerden küçük ehirlere kadar hemen her kente yay lan küçük sanayi siteleri, bu döneme özgü kamusal alanlard r. 1980 lere do ru gelindi inde konut yap nda da önceki dönemlere oranla büyük bir art ya and görülmektedir. Kat mülkiyetine olanak tan yan yasa ile birlikte bireysel mülkiyete ait az katl binalar y larak yerlerine çok katl apartmanlar yap lm r. Dönemin konut pazar nda en fazla paya sahip kesimini yapsatç olarak tan mlanan küçük sermaye sahibi müteahhitler olu turur. Bunlar arac yla merkezden çepere do ru etki alan geni leyen, kat mülkiyetine geçmek suretiyle lev de tiren ve yükselen bir kentsel geli me dönemi ya anm r. 1980 lerden sonra büyük sermaye gruplar n gayrimenkule sistematik olarak yat m yapmaya ba lad klar görülür. Önemli yap sal dönü ümleri beraberinde getiren bu süreçte, devletin konut sektörü içinde oynad rol ciddi bir ekilde de im geçirmi tir. Piyasada rol alacak aktörlerin yeni biçimlere ve ölçülere al mas desteklemek amac yla Toplu Konut Yasas ç kar lm r. Toplu Konut daresi 1990 lar n ilk yar nda alternatif bir piyasan n önünü açmak için kayda de er bir üretim yapm r. Ayr ca çok yayg n olmasa da bu dönemde büyük ölçekli sermaye toplu konut alanlar na yat m yapmaya ba lam r. Bu geli melerle birlikte 1990 lar boyunca konut çevrelerinin çehreleri de mi ve kentlerin çeperleri gruplar halinde üretilen kümelerden olu an yerle melere dönü mü tür (Bilgin, 1998, 267). Bu yeni alanlar kent merkezlerinde yo unla an faaliyetlerin ana ula m akslar izleyerek yeni alt merkezlere do ru kaymas na neden olmu tur. Bunlar içinde geni kitleler için bir çekim merkezi olan al veri merkezleri, yeni tüketim biçimlerini yönlendiren sosyalle me araçlar olarak dikkat çekmektedir. 4. Isparta tarihi kent merkezinin de imi Yukarda belirtilen genel çerçeveden de anla ld gibi, tarihi kent merkezleri zaman içinde bir fonksiyon de imine ram r. Alt yap ve alansal büyüklük aç ndan olanak sunmayan tarihi kent merkezleri ya köhnele tikleri için terk edilmi yada y p yeniden yap lma biçiminde sistematik bir de ime zorlanm r. Bu genel çerçeveye ba olarak, Isparta tarihi kent merkezi özelinde ortaya ç kan de im ve dönü ümler, bu bölümde incelenmektedir: 4.1. 17 ve 19. Yüzy l Ortas Tarihsel süreçte Psidya bölgesinin önemli yerle im merkezlerinden biri olan Isparta, Lidyal lar döneminde kurulmu tur. Ancak kentin as l geli im süreci Roma döneminde kaydedilir. Bu dönemde Isparta n n önemli bir piskoposluk ve ticaret merkezi oldu u, tuz ve arap ihraç edildi i bilinmektedir. 15.yüzy n ortalar nda Osmanl egemenli ine giren kent, 16. yüzy lda güneybat Anadolu daki önemli pazarlardan biri haline gelmi tir. Kentin ticaretinde dokumac k ve yak n çevresindeki ormanlardan elde edilen adragan zamk önemli bir yer tutmaktad r. XV. Yüzy la do ru ise hal k d piyasalarda önem kazanmaya ba lam r (Isparta l Y ll, 2003, 65). Isparta n n Paleolitik ça lardan beri bir yerle im yeri olmas nda uygun iklim ko ullar, verimli topraklar ve suya sahip olmas n önemli bir pay bulunmaktad r. Kaynaklarda kentin ilk yerle im yeri, ayn zamanda bir su kenar olan Belönü Çay civar ndaki Sülübey Mahallesi oldu u belirtilir. Kutlubey, tepelerin eteklerinde kurulan ehrin o y llarda ba, bahçe olarak kullan lan, imdiki Kutlubey Camii nin bulundu u alana do ru geli ece ini hesaplam ve 1417 nda buraya bir cami yapt rm r ( ekil-1) (Böcüzade, 1983, 73). Bu tarihten itibaren kentin merkez bölgesi Kutlubey Mahallesi olarak an lan alan olmu tur. Camiler, hamamlar, bedesten ile kentsel i levlerin örgütlendi i bir merkez olarak geli en Kutlubey ve Çelebiler Mahalleleri, 16. yüzy ldan itibaren artan ticari hareketlilikle birlikte, kentin merkez bölgesi konumuna yükselmi tir. Firdevs Bey zaman nda yap lan 1561 tarihli Mimar Sinan Camii ve onun vakfiyesi Bedesten, 1549 tarihli Bey Hamam ve Dalboyuno lu Hamam, 1590 tarihli Hac Abdi ( plikçi) Camii bu dönemde gerçekle tirilen imar faaliyetleridir (Böcüzade, 1983, 111) ekil-1). Ayn süreçte kentin yerle im sahas Belönü Çay ve Karaa aç Mahallesi aras nda bir geli me gösterir (Kayal, 2005, 10). 18. yüzy la kadar Isparta, Göller yöresinin önemli bir ticaret merkezi olmaya devam etmi, dokuma ürünleri ve gülcülük en kayda de er ticaret nesneleri konumuna yükselmi tir. Etnik aç dan da çe itlilik gösteren kentte 1872 y nda yap lan say mda 5 Rum, 1 Ermeni ve 22 Türk olmak üzere toplam 28 mahalle tespit edilmi tir. Bunlardan Çavu, Temel, Kemer Mahallelerinde H ristiyanlar n ya ad, Emre Mahallesinde ise, Rum ve Müslümanlar n birlikte ya ad belirtilmektedir (Akdemir, 2008, 109). 1831 say na göre Isparta n n nüfusu 9196 olarak belirtilmi tir (Çad rc, 1991, 49). 1883 (1330) tarihli Konya Vilayet Salnamesinde (1883, 220) de 6237 Müslüman, 2807 Rum, 235 Ermeni erkek nüfus ve 3220 hanenin oldu u kaydedilmi tir. emsettin Sami, Kamusu l A lam da (1996, 857-858) Isparta n n nüfusunu 17 000 ki i olarak belirtmi ve bunun 4500 nün gayri Müslim oldu unu aç klam r. Kentte Rum ve Ermenilerin ticaretle, Türklerin gülcülük, tabakç k, tekzipçilik, hal k ve bak rc k gibi say 32 yi bulan zanaat koluyla u ra klar bilinmektedir (Demirgil, 2007, 14-16).

189 19.yüzy la kadar olan dönemde bölgesel merkez Konya ya ba bir sancak olan Isparta, tipik bir geleneksel Türk kenti görünümündedir. Bu dönemde kentin merkez bölgesini ekil- 2 de görüldü ü gibi Kutlubey (Ulu) Cami, Mimar Sinan (Firdevs Bey) Camii ve plikçi (Hac Abdi) Camii taraf ndan belirlenen üçgen alan olu turmaktad r. 1782 de Kavakl Camii nin in as ile merkez güney bat yönüne do ru bir miktar ilerleme gösterse de as l geli me Mimar Sinan ve plikçi Camii aras ndaki aks üzerinde ya an r. Bu aksta in a edilen Büyük Bedesten ve Üzüm Çar, Dalboyuno lu Hamam, Halil Hamit Pa a kitapl, muvakkithane, ç rak okulu ve yüz kadar dükkan (Böcüzade, 1983, 77) bölgeye canl k katan yap lar olmu tur. Bu aç dan Isparta n n bedestenler çevresinde geli en kent morfolojisine uygun bir yap da geli ti i söylenebilir. Kent merkezinde bak rc, semerci, nalbant, dokumac, iplikçi gibi birbirinden farkl fonksiyonlara sahip i kollar kendi içlerinde, arasta ad verilen çar larda kümelenmi lerdir. Manifaturac ve tuhafiyecilerin bulundu u Kasavet Çar, kebapç, helvac, lokantac ve f nc lar n bulundu u Helvac ve Kebapç Çar, semerci ve bak rc lar n bulundu u Tuz Pazar, üç soka a ayr lm manifatura ma azalar n bulundu u Üzüm Pazar, bak rc lar, kalayc lar, yorganc lar ve terzilerin bulundu u Bak rc lar arastas bunlara örnek gösterilebilir (Kat rc lu, 1958, 87). Konutlar ise, bu ticari merkezin d nda Belönü Çay n kuzey kesimini olu turan ve Aksu Caddesi, Belönü Çay, Fabrika Caddesi, Kaymakkap Meydan ile s rlanan e imli arazide yer almaktad r. Plans z geli en sanayi öncesi tüm ehirlerde oldu u gibi bu dönemde Isparta da, sokaklar organik dokuya sahip, merkez bölgesi levsel da ma ba karma k bir yerle im yap özelli i ta yan bir kent görünümündedir. 4.2. 19.Yüzy l Osmanl geleneksel yap 19. Yüzy lda imparatorlu un kendi içinde geçirdi i siyasi örgütlenmeler ve sosyo-ekonomik yap daki de imler nedeniyle önemli bir dönü üm sürecine girmi tir. Tanzimat tan önce Osmanl devlet yönetimi adliye ekil-1: Eski bir gravürde Isparta (Kaynak: Lazeraydis, 1888-1889) ve ordu olmak üzere iki ana kuruma dayanmakta iken, Tanzimat ile birlikte mülki yönetim olarak adland lan üçüncü bir kurum olu turulmu tur. Mülki yönetimde çal an memurlarda önemli bir art n meydana gelmesiyle devlet yönetiminde sivil bürokrasi büyük a rl k kazanm r (Karal, 1962, 320-332). Devlet yönetimindeki bu yenilik 19. Yüzy l Osmanl kentlerinin yönetimini de tirmi tir. Kent yönetiminin ve kurumsal yap n de im süreci 19. Yüzy l sonlar na do ru Anadolu kentlerinin arazi kullan mlar na, yönetici merkezin nüvesi olan Hükümet Kona, Belediye Binas, Hastane, Okul, Mahkeme Binas, Karakol gibi kamusal yap lar ile K la gibi yeni i levleri sokmu tur. Böylece kentsel mekanda yeni çekim noktalar ortaya km r (Dosto lu& Oral, 1999, 222). Kamusal yap daki bu de imlerin Isparta kentinin mekansal normlar nda da de imi zorunlu hale getirmi tir. Tanzimat la ba layan yenile me hareketlerine paralel olarak kentin ticaret ve konut bölgelerinin birle iminde Kaymakkap Meydan n n do u yönünde yeni bir kamusal merkez ortaya ç km r. Bu geli me ile birlikte 1876 y nda Mutasarr f Hasan Tahsin Pa a zaman nda yeni Hükümet Kona yap lm ( ekil-3) yap 1888-1889 tarihinde yenilenmi tir. 1916 da kona n güney yönünde Belediye Binas ile 1898 de bat yönünde Talimhane Meydan aç lm r. Meydan n do u yönüne ise 1904 y nda Askerlik Dairesi in a edilmi tir. ekil-4 ten de izlenebildi i gibi bu sürecin ard ndan kent merkezi, devlet bürokrasisinin konumland yönetsel merkez yönünde kayma göstermi tir. 19. yüzy l ticaret hayat n getirdi i ve teknolojinin sundu u olanaklar ve haberle me kanallar ndaki de im, Osmanl kentlerinin bölge ve dünya ile ili kilerini buharl gemiler ve demiryollar ile kurulmas sa lam r. Ula m sisteminin kentlere girmesi mallar n naklinde antrepolar n kurulmas beraberinde getirmi, otel ve istasyon yap lar 16. yüzy l kervansaraylar n yerini alm r. Ayr ca d ticaretin artmas postane yap lar ve bankac k kurumlar n olu turulmas zorunlu hale getirmi tir. Yeni ekonomik ili kiler içinde, Bat kültürüne yönelme liman kentleri ba ta olmak üzere lüks tüketim ma azalar, tiyatrolar, e lence yerleri gibi ya am biçimini etkileyen bina tiplerini beraberinde getirmi tir (Tekeli, 1987, 881).

190 ekil-2: 17. ve 18. Yüzy llarda Isparta tarihi kent merkezi (Kaynak: Oelsner Plan ndan yararlan larak çizilmi tir) ekil-3: Tören Caddesine yönlenen eski Hükümet Kona (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001)

191 ekil-4: 19. Yüzy lda Isparta tarihi kent merkezi (Kaynak: Oelsner Plan ndan yararlan larak çizilmi tir) Yeni kamusal yap lar nedeniyle Isparta tarihi kent merkezi, bu süreçte önemli bir de im geçirmi tir. Önceki yüzy llarda Kaymakkap Meydan n merkez alan s rlar içinde bir mekansal da m söz konusuyken, 19.yüzy ldan itibaren kent merkezi Hükümet Binas ve çevresi olmu, en önemli yol aks da Tören Caddesi haline gelmi tir ( ekil-5). Ulu Cami, Hükümet Binas ve Belediye Binas n tan mlad bu yol Osmanl modernle me hareketinin Isparta daki en önemli yans mas olarak geli mi ve Tanzimat Dönemi nde olu an ekil-5: Tören Caddesi (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001) zmir-ayd n Demiryolu nun 1909 da E irdir e kadar uzat lmas, Isparta da ticaretinin yönünün, Antalya dan zmir liman na do ru kaymas na neden olmu tur. Demiryolu ba lant Isparta esnaf n kulland ürünlerin Ayd n ve ak ba lant gelmesini, ham deri kavaf mallar, afyon, kök boya, bal mumu ve zamk gibi ürünlerin de Ayd n yoluyla kamusal oda, eski kent merkezine ba lam r. Tören Caddesi üzerinde 1898 de Mutasarr f Hüsnü Bey zaman nda Kad nlar Cezaevi ve Bankas binalar yap lm, daha sonra özel idare binas, belediye eczanesi ve reji dairesi gibi di er kamusal yap lar ilave edilmi tir. Aç lan bir ba ka önemli yol aks ise, üzerinde dadi Mektebi, Tümen Karargah ve mahvelinin yer ald Pavyonlar Caddesi (26 Mart Caddesi) olmu tur. zmir Liman na ula lmas sa lam r. Girdi i bu yeni pazara h zla uyum gösteren kentte, özellikle hal k h zla geli mi ve kent Bat Anadolu hal k merkezleri aras nda önemli bir yer edinmi tir (Küçükerman, 1990). zmir merkezli ark Hal Kumpanyas n n kentte bir ube açmas yla hal k çok daha düzenli bir ticarete dönü mü tür 6. Ayr ca 19. yüzy ldaki sosyo-ekonomik yap n de imine paralel olarak, Isparta merkezindeki geleneksel esnaf çar lar n olu turdu u alanlar n yan s ra, Gökçay Deresi civar nda ve Debba hane Mahallesi nde deri i leme tesisleri kurulmu tur. Tablo-1 de görüldü ü gibi Tanzimat la birlikte valiliklere ba özel tatarlar n kald lmas sonucu Isparta merkezinde zmir Müdürlü üne ba bir genel Posta daresi olu turulmu ve Kerimpa a Han nda bir postane aç lm r. Ayr ca Ak ehir merkezli telgraf hatt Isparta ya kadar uzat lm, eski Harem Dairesinin yerinde bir telgrafhane ile Osmanl Bankas ubesi hizmete girmi tir. Bu dönemde kentin alt yap hizmetlerine de rl k verilmi tir. Sidre Tepesi nden gelen sel sular engellemek üzere bir kanal yapt lm, H ristiyan 6 1908 de zmir de kurulan The Oriental Carpet Manifactures Limited adl irket hal üretiminde U aktan sonra en büyük a rl Isparta ya vermi, burada 2160 tezgahl k bir imalathane kurmu tur (Isparta l Y ll, 2003, s., 66).

192 mahallelerinde ç kan yang nda yanan yüz kadar evin yerine yenileri yapt lm r (Böcüzade, 1983). Yeni düzenleme organik dokuda geli mi geleneksel konut alanlar ndan farkl, geometrik dokulu bir sistemle olu turulmu tur. Modernle me sürecinde yürütülen çal malara paralel olarak itim faaliyetlerine giderek daha fazla önem verilmi ve okul yap m çal malar h z kazanm r. Belirtilen süreçte Maarif Nezareti illerde, sancaklarda, ilçelerde iptidaiye, rü tiye ve idadiye mektepleri açmaya ba lam r (Kat rc lu, 1958, 95). Isparta da da 1861 y nda Rü tiye Mektebi in a edilmi, plikçi Caminin vakfiyesi üzerinde 1875 te nas Rü tiyesi (K z Orta Okulu), 1895-1904 y llar nda dadi Mektebi ( imdiki Milli E itim Müdürlü ü Binas ), 1904 y nda Mimar Sinan Camii yan nda Dar ül Muallim-i ptidaiye Okulunun (Ö retmen Okulu) in as gerçekle tirilmi tir. Ayr ca 1902 nda 4 ilkokul yap e itime aç lm r. 4.3. Cumhuriyet dönemi Isparta n n ilk plan 1938-1944 y llar aras nda Alman ehirci Prof. Oelsner dan manl nda, Kemal Ahmet Aru taraf ndan yap lm r ( ekil-6). Oelsner, raporunda geleneksel dokuya sahip tarihi kent merkezinin korunmas ve yeni geli me aks n Hükümet Binas ndan stasyona giden cadde yönünde olmas gerekti ini belirtmi tir. Raporda ayr ca kent merkezine yönelik Belediye Park n yan nda yer alan Hapishanenin kald larak yerine ehir oteli yap lmas, yeni aç lacak caddenin meydanla birle en k sm n arkadla kapat lmas, merkezde yer alan yol geni liklerinin 20 metrenin alt na dü memesi gibi tavsiyeler bulunmaktad r (Oelsner Raporu, 1942, 1780). ekil-6: Cumhuriyet Döneminin ilk plan : Oelsner ve Kemal Ahmet Aru Plan (Kaynak: Isparta Valili i, 2001) Oelsner in önerileri do rultusunda Cumhuriyet rejimin ilkelerine göre içeri i belirlenen ve yeni düzenin kendi mekansal pratiklerini ortaya koyacak, eskisinden farkl bir mekansal düzenlemeye ihtiyaç duyulmu ve bu amaçla dönemin simgesel bir yap olan stasyon Binas n kent merkezine ba layacak olan caddenin aç yap lm r. stasyon Caddesi olarak adland lan bu cadde, Erken Cumhuriyet Dönemi boyunca ulus-devletin örgütlendi i ve kendi mekansal üretimlerini gerçekle tirdi i bir faaliyet alan olarak geli mi tir ( ekil-7). ekil-7: Cumhuriyet Döneminin en prestijli caddesi: stasyon Caddesi (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001)

193 Eksen boyunca in a edilen K z Enstitüsü, Ülkü lkokulu, Vali Kona ile modern konut yap lar, tarihi kent merkezinden ve geleneksel dokudan uzak, Cumhuriyetin idealleri do rultusunda bir geli me çizgisi gösterir. Aks n devam nda çok önemli bir temsili biçim olarak tasarlanan Büyük Isparta Park ise Cumhuriyetin Isparta daki en önemli sosyal dönü üm projesini olu turmaktad r (Çetin&Ha temo lu, 2007, 63). 1939 y nda park n hemen kar nda ve eski kona n yerinde yeni bir Hükümet Kona in a edilmi tir. Fakat yeni kona n yönü ne tarihi merkeze, ne de eskisi gibi Tören Caddesine döndürülmü tür. stasyon Caddesi nin tarihi kent merkezine ba land noktada konumlanan bu çok önemli kamu yap, yeni geli me aks na do ru yönlendirilmi tir ( ekil-8). Kentin süreklili i ba lam nda önemli bir k lmaya neden olacak bu düzenlemenin ard ndan, tarihi kent merkezinin geçmi ten beri süregelen mekansal niteli inde ciddi bir de im ya anm r. Bu süreçle birlikte Kaymak Kap Meydan da eski önemini büyük ölçüde kaybetmi tir. Ancak ya anan de imlere ra men tarihi ticari kent merkezi, 1950 li y llara kadar var olan mekansal yap büyük ölçüde korumu tur. O y llarda çekilen baz resimlerde ( ekil-9), 19. yüzy ldaki ehirsel dokunun varl hala korudu u aç kça görülmektedir. ekil-8: Tarihi Kent Merkezinin yeni Hükümet Kona ile ili kisi (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001) ekil-9: 1950 lerde çekilen bu resim kentin eski mekansal özelliklerini (Yeni Hükümet Binas d nda) Cumhuriyet Döneminde de korudu unun bir göstergesidir (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001)

194 1977 y nda Isparta tarihi kent merkezinde yakla k 400 hektarl k bir alan Gayrimenkul Eski Eserler An tlar Yüksek Kurulu karar ile 1. ve 2. derece sit alan olarak ilan edilmi tir. Alan, geleneksel konut bölgesi, Üzüm Pazar n bulundu u yap adalar n tamam, Mimar Sinan Camii, Bedesten Çar ve Hükümet Kona n bulundu u k mlardan olu maktad r. Ancak 1984 y nda Kültür ve Turizm Bakanl Ta nmaz Kültür Varl klar Yüksek Kurulu ba ka bir kararla sit alan rlar kald rm r (Türk, 1995, 54). Tarihi kent merkezindeki fiziki ve mekansal bozulmada bu karar n önemli etkileri olmu tur. lk olarak Üzüm Pazar, Bedesten ve plikçi Camiini ba layan do rusal aks trafik ak ile iki yönde kesintiye u rat lm r. Hükümet Park önünden geçirilen 20 metrelik Aksu Caddesi ile Pa a Hamam n önünden geçen 20 metrelik yollar da tarihi dokunun parçalanmas na neden olan di er önemli trafik akslar olu turmu tur. Tarihi kent merkezi Isparta kent bütünü içinde merkez fonksiyonlar n zorland bir alan niteli indedir. Mevcut ticari merkeze yak nl, alan hem ticaret hem de konut bölgesi olarak çekici lmaktad r (Türk, 1995). Ancak çok katl ticaret yap lar ve apartmanlar tarihi ticari merkez üzerinde büyük bir tehdit unsuru olu turmaktad r. 1960 l y llarda in a edilen iki çok katl ticaret yap, alan n geleneksel dokusunun bozulmas na neden olan uygulamalar olarak göze çarpar. Bunlardan birincisi geleneksel konut alanlar tarihi ticari merkeze ba layan ve kundurac k mesle ini icra eden esnaf n yer ald alan üzerine in a edilen Manifaturac lar Çar r. Di eri ise, plikçi Camii hizas nda alana geleneksel çar özeli ini veren s ra dükkanlar n y lmas sonucu in a edilen Isparta Otelidir. Her iki yap geleneksel konut alanlar ile tarihi ticari merkez aras nda var olan ak kan geçi i engellermi ve on kat yüksekli indeki gabarileri ile tarihi ticari merkezin karakterinin bozulmas na neden olmu tur ekil-10). ekil-10: Geleneksel Doku çinde Isparta Oteli ve Manifaturac lar Çar (Kaynak: Isparta 1880-1980, 2001) 1970 lerden itibaren h z kazanan apartmanla ma süreci, geleneksel doku üzerinde y bir etki yaratm r. 1980 lerin sonlar ndan itibaren yap yo un olarak gerçekle tirilen çok katl apartmanlar, tarihi kent merkezi ile geleneksel konut alanlar aras ndaki ili kiyi önemli ölçüde zedelemi tir ( ekil- 11). 1990 l y llarda gerçekle tirilen çevre düzenleme çal malar sonucu, Kebapç lar Arastas, Bedesten ve Hükümet Kona n s rland rd alan tümüyle bo alt larak tan ms z hale getirilmi tir. Bo lu un alt otopark ve al veri merkezi olarak düzenlenmi, güney ve bat yönünden otopark giri ve ç lar verilmi tir. Üzüm Çar n n bulundu u mda da nitelik kayb na neden olan kat ilaveleri ve geni saçak uygulamalar yap lm, ancak sonraki y llarda bunlar n bir bölümü y kt lm r ( ekil-12). 1990 l y llarda, Kaymakkap Meydan n n bat yönünde bulunan dü ük gabarili dükkan ve hanlar n bulundu u alanda yap lan yeni düzenlemeler sonucu bütün bu yap lar y lm yerine çok katl Belediye Han in a edilmi tir. Bu yap da t pk di er yüksek yap lar gibi geleneksel özelli ini koruyan Bak rc lar Arastas ve manifatura dükkanlar n yer ald çar n meydanla olan ba koparm r. Ulu cami ve çevresinde yürütülen çevre düzenleme çal malar sonucunda ad rvan yerinden al nm ve Ulu Cami avlusuna ta nm r. Ard ndan varl 1970 lere kadar devam ettiren eski Belediye Binas, Bankas, Kad nlar Cezaevi ve ehir Oteli gibi Tören Caddesine karakteristik özelli ini veren yap lar, y lmak suretiyle ortadan kald lm ve Tören Caddesi yol olma niteli ini büyük ölçüde kaybetmi tir. Daha sonraki y llarda cadde, dönemin yerel yöneticilerince rekreatif amaçl kullan ma aç lm, fakat gerçekle tirilen tüm bu çal malar, alana eski niteli ini kazand rmaya yetmemi tir.

195 ekil-11: Tarihi kent merkezi ile geleneksel konut alanlar ay ran çok katl yap lar (Kaynak: K rz lu, 2006) ekil-12: Geni saçak uygulamalar ve kat ilavesinden sonra Üzüm Çar n Durumu (Kartpostal),

5. Bulgular 196 Bu bölümde Isparta tarihi kent merkezinin geli imi, üç ayr tarihsel süreçte, i levsel analiz yöntemiyle kar la lm r: Konut alanlar, 17 ve 18. yüzy llarda Kutlubey Mahallesini tan mlayan bir alanla s rl yken, 19. yüzy lda bu alan n rlar Sermet, skender ve Turan mahalleleri do rultusunda geni lemi, Cumhuriyet döneminde ise stasyon Caddesi yönünde kayma göstermi tir (Tablo-1). Ticaret yap lar ilk dönemde Kaymakkap Meydan n çevreleyen ve Bedestenden plikçi ve Kutlubey Cami akslar nda geli ti i, ikinci dönemde Bu day Pazar, Pavyonlar Caddesine ba lanan yeni cadde ve eski Halk Pazar yönünde geli ti i, Cumhuriyet döneminde ise Cumhuriyet, Mimar Sinan ve kent garaj yla sonlanan Bu day Caddesi boyunca yo un olarak geli ti i görülmü tür (Tablo- 1). Kentin, 16. ve 17. yüzy llarda nispeten dura an bir özellik gösterdi i, 18. yüzy lda ise in a edilen bedesten ve çevresinde yer alan çar lar nedeniyle önemi giderek artan bir ticaret kentine dönü tü ü görülmü tür. Bu dönemde iplik ve dokuman n kent ticaretinde önem kazanmas, hal k, gülcülük, tabakl k ve ayakkab k gibi farkl i kollar n yayg n uygulama olana bulmas, kentin 19. yüzy l ortalar nda sa layaca ticari ilerlemeye zemin haz rlam r. Özellikle tabakl k ve kundurac k sanat öylesine ilerlemi tir ki, stanbul da esnaf, ayan, eyhülislam dairesi, saray erkân ve sultanlar Isparta sar, Isparta k rm denilen sahtiyanlardan yap lan mest ve pabuçlar giymi lerdir (Güllü, 1937). 1870 lerde dört yüzden fazla tezgah ve k rk üç tabak leme tesisinde üretilen ürünler ülke s rlar n d na kadar ula an geni bir ihraç kapasitesine ula r (Süldür, 1951, 49). Yine 19. yüzy lda Rum tüccarlar n giri imi ile ark Hal Kumpanyas n n Isparta da bir ube açmas, Isparta hal lar n zmir uluslar aras pazar na aç lmas na olanak sa lam r. Ünü dünyaca tan nan Isparta hal, kent ekonomisine önemli bir sermaye ve i hacmi yaratm r. 19. yüzy lda Tanzimat Reformlar n n getirdi i de im hareketi ve dünya ticaretinin biçim de ikli i devletin sosyo-ekonomik ve siyasi yap n önemli ölçüde de mesine neden olmu, bu süreçle birlikte geleneksel kent morfolojisi de de im sürecine girmi tir. Bu yüzy lda Isparta n n ortaya koydu u en önemli de im, di er bütün Osmanl kentlerinde oldu u gibi valilik, belediye, askerlik dairesi, okul gibi kamu binalar n yan nda banka ubesi, reji dairesi, otel gibi daha önce rastlanmayan yap tiplerinin, ortaya ç kan kamusal odak çevresinde kümelenmesi olarak gözlenmi tir. Ayr ca 1914 y nda ya anan büyük deprem felaketi ve Bedesten den plikçi Camii avlusuna kadar olan alanda ve H ristiyan mahallelerinde ç kan yang nlarda büyük miktarlarda binan n yok olmas sonucu ortaya ç kan alanlar n reformlar çerçevesinde düzenlenmesi de kent merkezindeki de ime ivme kazand rm r (Tablo-1). Bunun sonucu olarak önceki yüzy llarda kentin ticaret ve konut olarak tespit edilen i levsel bölünmesine, 19. yüzy lda yönetsel bir merkez ilave edilmi tir. Bu dönemde bölgesel ölçekte bir ticaret merkezi konumuna yükselen Isparta, bu özelli ini 1980 li y llara kadar sürdürebilmi tir. Bu y llarda uzun bir süre varl devam ettiren geleneksel çar lar, Belediye, Hükümet Kona, Bankas, ehir Lokali gibi yap lar, kentsel yenileme çal malar çerçevesinde kaybetmi tir. Y lan tarihi çar lar n ve hanlar n yerinde çok katl i merkezleri ve otel in a edilmi tir (Tablo-1). Bir tarihi kentsel alan n karakteri, tekil bina karakterleri ile bunlar n çevresinde bulunan mekanlar n karakterlerinin bile kesinden olu tu u söylenebilir. 17. ve 18. yüzy llarda Isparta tarihi kent merkezinin karakterini olu turan yap lar ticaret, e itim ve dini nitelikli yap lar ile çe me ve hamam benzeri di er yap lardan meydana geldi i anla lmaktad r (Tablo-2). 19. yüzy lda ise, var olan ticaret yap lar n çe itlilik ba lam nda art gösterdi i ve daha bütünle ik arasta benzeri çar larda topland, bunlar n da ayn sokak/sokaklarda kümelenerek gruplar olu turdu u belirlenmi tir. Bu Dönemde ayr ca tarihi ticaret merkezindeki kentsel alanlar n bünyesine idari yap lar ad verilen bir yeni yap grubunun ilave edildi i görülür (Tablo- 2). Cumhuriyet Dönemine gelindi inde ise, ta t yollar nedeniyle alan n süreklili i büyük ölçüde zedelendi i için, organik sokak dokusunda deformasyonlar meydana gelmi tir. Bunun sonucunda arastalar eski i levlerini yitirmi, teknolojik geli melerin de etkisiyle yeni i levler yüklenmi lerdir. Devam eden süreçte arastalar olu turan dükkanlar n da ço u y lm, yerlerinde çok katl yap lar in a edilmi tir. Ancak bu dönemin ba lar nda mekansal bütünü olu turan binalar büyük ölçüde varl klar korumu, bunlara yeni rejimin öngörüleri çerçevesinde halkevi, sinema, kent park gibi yenileri eklenmi tir (Tablo-2). Okul binalar yine ayn i levle kullan lm, fakat yeni e itim sistemine uygun hale getirilmi lerdir. Ayr ca Oelsner Plan yla belirlenen de imler çerçevesinde Pazar yerleri ve mezarl klar tarihi kent merkezinden daha uzak bir alana ta nm lard r. 6. Sonuç Bu ara rma Isparta n n tarihsel süreçte iki önemli mekansal de im ya ad göstermektedir: Birincisi, 19. yüzy n ikinci yar nda di er pek çok Anadolu kentinde oldu u gibi üretimin hammaddesi olan ürünlerini iç pazar yerine d pazarlara yönlendirmesi nedeniyle, ürün ak n yönünde ve ili kilerde bir de im ya anm, bu da kendi ticari ko ullar n gerektirdi i mekansal de imleri beraberinde getirmi tir. Ayn dönemde yönetimsel yap da gerçekle tirilen reformlar nedeniyle kente gelen asker ve sivil bürokratlar n da, kentin sosyal yap n de imine önemli etkileri olmu tur. kinci önemli de im süreci ise, ülkemizde ya anan geli melere paralel olarak 20 yüzy n son çeyre inde y p yeniden yapma sürecinin yo un olarak ya and dönemdir. Bu döneme kadar Isparta h zl bir kentle me süreci ya amam, tipik bir Anadolu kenti olma özelli ini korumu tur. Tarihi ticaret merkezindeki mekansal ili kilerin yeniden yorumland 1980 lerden itibaren ise, kentsel mekanda var olan mevcut geleneksel yap n büyük ölçüde de ime u rad anla lmaktad r. Çal madan elde edilen sonuçlar, Isparta da ya anan dönü üm sürecinin, ülke geneli ile uyumlu bir çizgide devam etti ini göstermesi bak ndan önem ta maktad r. Ayr ca buradan elde edilen bulgular ba ta belirtilen daha genelle mi bilgiler içeren veri taban n olu turulmas nda, önemli bir bilgi girdisi sa layabilmi tir. Ancak bu çal ma sadece bir kentin yap sal ve i levsel dönü ümlerini incelemektedir. Bu sonuçlar benzer demografik özellikte, tarihsel süreci günümüze kadar devam ettiren ve belirlenen co rafi alan n tan mland di er yak n kentler (Afyon, Denizli, Burdur, Antalya, Konya vb.) üzerinde yap lacak ba ka çal malarla desteklenirse, kar la rmal çözümlemeler yapacak nispette bir bilgi birikimi sa lanabilir. Böylece daha sa kl bir mekansal çözümleme modeli elde edilebilir. Bu nedenle daha geni co rafi alan tan mlayan bir genelleme yapabilmek için, daha fazla say da kent üzerinde, benzer sorgulamalar yapan ba ka ara rmalara ihtiyaç bulunmaktad r.

197 Tablo-1: ncelenen Dönemlerde Tarihi Ticari Bölgenin levsel Analizi levsel Alanlar 17.-19. Yüzy l Ba 19. Yüzy l Cumhuriyet Dönemi Konut Alanlar Mimar Sinan, plikçi ve Kutlubey Camilerinin belirledi i ticari bölgeyi çevreleyen alanlar Yar çap Kaymakkap Meydan n ndan Kavakl Cami ne kadar olan dairesel alan ile yönetsel merkezi çevreleyen alanlar Önceki döneme ilave olarak stasyon Caddesi ve buna aç lan yollar n belirledi i bölge Ticaret (dükkan, han, depo, pazaryeri) Kaymakkap Meydan ve çevresi (Bedestenden plikçi Camine kadar olan aks) Kutlubey Camiinden Bu day Pazar ve Halk pazar na kadar olan alanda 12 han, 3 Pazar yeri, 300 civar nda dükkan bulunmaktayd stasyon Caddesi, Yeni Karakol Binas, Halk Pazar, ve Garipler Mezarl na imdiki Belediye ve Hal Saray ) kadar olan alan Yönetsel Merkez Yok Tören Caddesi ve çevresi Hükümet Kona ndan stasyon Caddesi ne do ru geli en aks Kamu Yap lar (Okul, cami vb.) Kutlubey, Mimar Sinan, plikçi ve Kavakl Camii, Bedesten, çe meler, muvakkithane Hükümet Kona, Belediye, Rü tiye, dadi ve 4 S byan Mektebi, Postane, la, Ceza Evi Yeni Hükümet Kona, Üç ilkokul, z Meslek Lisesi, Tekel Binas, Jandarma, Bankas, Halkevi Binas Küçük Sanatlar Eski Bu day Pazar (mutaflar, yorganc lar), Eski Üzüm Pazar (yemeniciler, dokuma i leri),tuz Pazar (semerciler, helvac lar) Bak rc lar Arastas (bak rc lar, kalayc lar, terziler), plikçi Camii Avlusu (Kasaplar, yemi çiler) Bayram Çar (tuhafiye, sarraf, camc, bakkallar), helvac lar, kebapç lar, mumcular, saraçlar, ya lar, balc lar arastas Gazhane (demirciler, kaynakç lar, tamirhane). dikiciler, pabuççular, çizmeciler, çar kç lar n bulundu u 42 ayakkab imalathanesi. Daha önceki dönemlerde ortaya kan küçük sanatlar, varl klar 1950 li llara kadar koruyabilmi tir. Bu gün sadece Üzüm Pazar ve Matbaalar Caddesi nde az say da küçük sanatlarla u ra an i yeri vard r. stasyon ve Demiryolu Tesisleri Yok 1909 y nda zmir-ayd n demiryolu E irdir e kadar uzat lm r 1936 y nda Bozanönü-Isparta ba lant kurulmu tur Önemli Yol Akslar Mimar Sinan ve plikçi Camii ile Bedesten Kavakl Camii aras ndaki yol akslar Tören Caddesi, Pavyonlar Caddesi, Mimar Sinan Caddesi stasyon Caddesi ve bunu dik kesen yollar, Cumhuriyet Caddesi, Hastane Caddesi

198 Tablo-2: Isparta Tarihi Kent Merkezinde Kullan mlar na Göre Yap Türleri Ticari Yap lar itim Yap lar dari Yap lar Di er Kamusal Yap lar Dini Yap lar -bedesten -medrese -yok -çe me -cami -ma aza -idadi -hamam -mescit 17-18.Yüzy l -han -rü tiye -mezarl k -tekke -f n -s byan mektebi -pazar yeri -türbe -az nl k mektebi -kilise 19.yüzy l -dükkan -ma aza -han -f n -deri ve ayakkab imalathanesi -depo -medrese -idadi -meslek okulu -rü tiye -ilkokul -s byan mektebi -az nl k mektebi -hükümet kona -belediye -telgrafhane -postane -k la -cezaevi -çe me -hamam -mezarl k pazar yeri -kütüphane -otel -banka -cami -mescit -tekke -türbe -kilise -reji dairesi Cumhuriyet Dönemi -dükkan -ma aza -han -f n -deri ve ayakkab imalathanesi -eczane -çok katl i han -ilkokul -orta okul -meslek okullar -hükümet kona -belediye -telgrafhane -postane -k la -cezaevi -karakol -tekel binas -çe me -hamam -kütüphane -otel -banka -halkevi -sinema -kent park -cami -mescit -türbe -kilise 7. Kaynaklar 1. Akdemir, S., XVIII. Yüzy n lk Yar nda Isparta, Isparta Valili i l Kültür ve Turizm Müdürlü ü Yay nlar :2, Isparta, 2008, s.109. 2. Aktüre S., 19.Yüzy l Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap Çözümlemesi, O.D.T.Ü. Mimarl k Fakültesi Bask Atölyesi, Ankara, 1978. 3. Bilgin,., Modernle menin Ve toplumsal Hareketlili in Yörüngesinde Cumhuriyet in mar, 75 Y lda De en Kent ve Mimarl k, Tarih Vakf Bilanço 98 Dizisi, Tarih Vakf Yay nlar, stanbul, 1998, ss.236-255. 4. Böcüzade,.S., Kurulu undan Bu Güne Kadar Isparta Tarihi, Cilt:1-2, Çev.: S. Seren, Serenler Yay nlar, stanbul, 1983. 5. Çad rc, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap lar, Ankara, 1991.

199 6. Çetin, S.& Ha temo lu, H.., Cumhuriyetin Isparta daki Simgesi: stasyon Caddesi, Mimarl k Dergisi, No.338, s.60-65, 2007. 7. Türkiye Cumhuriyeti, D..E. 1995, s.44. 8. Demirgil, S., Mazideki Isparta-1, Isparta Belediyesi Kültür Yay nlar, Isparta, 2007. 9. Dosto lu, N.T.& Oral, E.Ö.Bir Osmanl Ba kenti Olarak Bursa n n Tanzimat tan Cumhuriyete Fiziksel De im Süreci, Osmanl Mimarl n 7 Yüzy Uluslarüstü Bir Miras, YEM Yay nlar, s.221-229, 1999. 10. Güllü, Ö., Isparta ktisadiyat n Tarihsel Durumuna Bir Bak : II / Dikicili in, Kundurac n ve Kavafl n Bir As rl k Tarihçesi, Ün Dergisi, Cilt:3, Say :36, ubat- Mart 1937. 11. Isparta l Y ll, Isparta Valili i, Isparta, 2003. 12. Isparta 1880-1980, Isparta Valili i, Isparta, 2001. 13. Kayal, B., Isparta Kent Merkezinde Bulunan Sivil Mimarl k Örneklerinin Günümüzdeki Durumlar, Koruma Sorunlar ve De erlendirme Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2005. 14. Karal, E.Z.,Osmanl Tarihi, Ankara, T.T.K. Yay nlar, 13. Seri, Cilt:8, No:16, 1962. 15. Kat rc lu, N., Bütün Isparta, Bereket Matbaas, Ankara, 1958. 16. rz lu, I., Isparta Kenti mar Planlama Çal malar nda Sorun Olu turabilecek Konular n Ara lmas, SDÜBAP, Proje No:769, 2006. 17. Konya Vilayet Salnamesi, 1883 senesi, s.220. 18. Köksal B.A.& lkin A.R. Türkiye de ktisadi Politikan n Geli imi 1923-1973, Yap ve Kredi Bankas A.., Binbirdirek Matbaac k Bas mevi, 1973, s.16. 19. Küçükerman Ö., Bat Anadolu daki Türk Hal k Gelene i çinde zmir Liman Ve Isparta Hal Fabrikas, Sümerbank/Sümerhal, stanbul, 1990. 20. Osmay S., 1923 ten Bu Güne Kent Merkezlerinin Dönü ümü, 75 Y lda De en Kent ve Mimarl k, Tarih Vakf Bilanço 98 Dizisi, Tarih Vakf Yay nlar, stanbul, 1998, ss.116-139. 21. Sami,., Kamusu l a lam, T pk Bas m, Cilt.II, Ankara, 1996, s.857-858. 22. Süldür, E. Isparta Tarihi, Cilt: I, Üstün Sanat Matbaas, zmir, 1951. 23. Prof. Oelsner, Isparta ya 1942 A ustosundaki Seyahatin Raporu, Ün Dergisi, Cilt: 11, Say :127-128, 1942. 24. Tekeli., Tanzimat tan Cumhuriyete Kentsel Dönü üm, Tanzimat tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, 4. Cilt, leti im Yay nlar, stanbul, 1987. 25. Türk, A., Kentsel Koruma Yakla mlar nda Kentsel Kimli in Korunmas : Isparta Örne i, Yüksek Lisans Tezi, stanbul Teknik Üniversitesi, Ocak 1995.