TURİZM VE YAPILI ÇEVRE ARASINDAKİ İLİŞKİ: BATUM ÖRNEĞİ

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZM VE YAPILI ÇEVRE ARASINDAKİ İLİŞKİ: BATUM ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Burcu TERAKYE ÜNSAL TEMMUZ - 2012 ANKARA

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZM VE YAPILI ÇEVRE ARASINDAKİ İLİŞKİ: BATUM ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Burcu TERAKYE ÜNSAL Tez Danışmanı Y. Mimar Nejla KARAARSLAN TEMMUZ 2012 ANKARA

KABUL VE ONAY Burcu TERAKYE ÜNSAL tarafından hazırlanan TURİZM VE YAPILI ÇEVRE ARASINDAKİ İLİŞKİ: BATUM ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Nejla KARAARSLAN (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Burcu TERAKYE ÜNSAL Tez Konusu : Turizm ve Yapılı Çevre Arasındaki İlişki: Batum Örneği Tez Danışmanı : Nejla KARAARSLAN Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum.

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgileri akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim.././. Burcu TERAKYE ÜNSAL Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Bu uzmanlık tezi çalışmasında, küreselleşme ile birlikte turizmin değişimi ve çeşitlenmesi çerçevesinde kentsel turizm olgusu incelenmiştir. Kent imajları oluşturulmasının turizmin geliştirilmesi için sıkça başvurulan bir yönteme dönüştüğü vurgulanmış, kentlerin markalaşma çabaları imaj kavramı ile birlikte değerlendirilmiştir. Kentsel turizmin geliştirilmesi için kullanılan yöntemlerin, kentlerin yapılı çevrelerinin dönüşümüne etkisi tartışılmış, bu dönüşümlerin kentin kullanım biçimi üzerindeki etkileri incelenmiştir. Kentsel mekanlar ile turist mekanları arasındaki ilişki, bir turizm kenti olarak dünya pazarında yerini alma isteğiyle şekillenen hızlı bir inşai faaliyetin yaşandığı Batum örneği üzerinden tartışılmıştır. Örnek, ayrıca turizmin bir rekreasyon etkinliği olarak tanımlanan geleneksel tarifi dışına çıkıp, tüketim odaklı bir etkinliğe dönüşümünün tarihsel olarak izlenmesine olanak verir nitelikte özellikler taşımaktadır. Özellikle mimarlık ile ilişkisi açısından turizmin bir görsel tüketim aktivitesine dönüşümü ve bu durumun kentsel turizmin geliştirilmesi amacı ile yenilenen kentlerde uygulanan yöntemleri şekillendirme biçimlerinin incelenmesi bu tezin temel amacıdır. Bu çalışmanın hazırlanması süresince destek ve yardımları ile yanımda olan eşim Kıvanç ÜNSAL, kardeşim Cansu TERAKYE ve iş arkadaşım Nurcihan DOĞMUŞ a; ayrıca çalışmalarımı değerlendiren danışmanım Nejla KARAARSLAN a teşekkür ederim. i

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... v TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM KAVRAMI 1. TURİZM KAVRAMI... 6 1.1. Tanımlar... 6 1.2. Turizm Alanları ve Turist Akışları... 10 1.3. Küreselleşme ve Yer İmajları... 11 1.3.1. Küreselleşmeye İlişkin Teoriler... 12 1.3.2. Küreselleşme Turizm İlişkisi... 13 1.4. Turist Bakışı ve Turizm İmgelerinin Üretimi... 14 İKİNCİ BÖLÜM KENTSEL TURİZM 2. KENTSEL TURİZM... 18 2.1. Kentleşme... 20 2.2. Kentsel Turizmin Tanımı... 20 2.3. Kentlerin Metalaştırılması ve Pazarlama Nesneleri Olarak Kentler... 24 2.4. Kentsel Turizmin Geliştirilmesinde Kamu ve Özel Sektör İşbirliği... 29 ii

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KENTSEL TURİZM AKTİVİTESİNİN KENTLERİN DEĞİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ 3. KENTSEL TURİZM AKTİVİTESİNİN KENTLERİN DEĞİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ... 30 3.1. Hakikilik... 32 3.2. Etkinlik Alanları... 33 3.3. Turist Bölgeleri Tanımlama... 34 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BATUM'U ŞEKİLLENDİREN TARİHSEL SÜREÇ 4. BATUM U ŞEKİLLENDİREN TARİHSEL SÜREÇ... 35 4.1. Gürcistan da Yaşanan Siyasal Değişimler... 35 4.2. Batum Kentinin Gelişimi... 39 4.2.1. Batum da Osmanlı İmparatorluğu Dönemi... 40 4.2.2. Serbest Liman Dönemi... 42 4.2.3. Batum da Rus İmparatorluğu Dönemi... 44 4.2.4. Batum da GSSC Dönemi... 45 4.2.5. SSCB Sonrası Batum... 50 4.2.6. Gül Devrimi nden Sonra Batum... 57 BEŞİNCİ BÖLÜM BATUM'DA TURİZMİN GELİŞİMİ 5. BATUM DA TURİZMİN GELİŞİMİ... 59 5.1. Batum da Turizmin Yakın Tarihi... 59 5.1.1. 1991 Yılı Turist Rehberi... 59 5.1.2. 2004 Yılı Turist Rehberi... 63 5.1.3. 2011 Yılı Turist Rehberi... 65 5.1.4. Batum Turist Rehberi Kitaplarının Karşılaştırılması... 68 5.2. Batum da Yapılı Çevrenin Turizm Alanlarına Dönüşümü... 72 5.2.1. Bulvar (Sahil Yolu)... 73 5.2.2. Avrupa Meydanı ve Özgürlük Meydanı... 86 iii

5.2.3. Mucize Meydanı ve Çevresi... 94 5.3. Batum Kent İmajı... 100 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 106 EKLER... 117 ÖZET... 134 YABANCI DİLDE ÖZET... 135 ÖZGEÇMİŞ... 136 iv

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ AIEST International Association of Scientific Experts in Tourism (Uluslararası Bilimsel Turizm Uzmanları Derneği) CIS Commonwealth of Independent States (Bağımsız Devletler Topluluğu) GSSC Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği UNWTO United Nations World Tourism Organization (Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Organizasyonu) WTA World Tourism Association (Dünya Turizm Derneği) v

TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölüm Tablo, Resim ve Grafikleri Tablo 1.1. Seyahat nedeni ve turizm çeşitleri.... 9 İkinci Bölüm Tablo, Resim ve Grafikleri Tablo 2.1. Kentsel turizmi incelemek için bir sistem... 23 Dördüncü Bölüm Tablo, Resim ve Grafikleri Şekil 4.1. 1878 tarihine ait Batum haritası.... 41 Şekil 4.2. Merkez Cami.... 42 Şekil 4.3. Türk Hamamı ve çevresinde Türk yerleşiminden izler.... 42 Şekil 4.4. 1885 tarihine ait Batum haritası.... 44 Şekil 4.5. Batum Katedrali, Sovyet öncesi dönem posta kartları.... 46 Şekil 4.6. Intourist Otel in 1960 lı yıllardaki görünümü.... 47 Şekil 4.7. Intourist Otel in valiz etiketi, 1930 lu yıllar.... 47 Şekil 4.8. Opera Binası, yıl: 1959.... 49 Şekil 4.9. Tiflis Sineması, yıl: 1985... 49 Şekil 4.10. Sovyet dönemine ait Batum temalı yaka iğnesi.... 50 Şekil 4.11. Anaokulu Binası.... 53 Şekil 4.12. Turist rehberinde anaokulu binasını temsil eden fotoğraf.... 54 Şekil 4.13. Anaokulu, yıl:2005... 54 Şekil 4.14. Riviera Konut ve Ticaret Kompleksi.... 55 Şekil 4.15. Kempinski Otel inşaatı ve arkasında Riviera nın kolonatından bir parça 56 Beşinci Bölüm Tablo, Resim ve Grafikleri Şekil 5.1. Batum Turist Haritası, Yıl:1991... 59 Şekil 5.2. Kıyı şeridinde yer alan eski Sovyet otellerinden örnekler.... 60 Şekil 5.3. Octopus Kafe... 61 Şekil 5.4. 1991 tarihli turist rehberi kitapçığında yer alan iki resimden birincisi.... 62 Şekil 5.5. 1991 tarihli turist rehberi kitapçığında yer alan iki resimden ikincisi.... 62 Şekil 5.6. Batum Turist Haritası, Yıl:2004.... 64 Şekil 5.7. Batum turist haritası, 2011... 66 Şekil 5.8. Otellerin listesinin yer aldığı sayfada bulunan fotoğraflar.... 67 Şekil 5.9. Sayfada yer alan metin Batum kentinin serbest liman dönemini anlatmaktadır.... 68 Tablo 1.1. Seyahat nedeni ve turizm çeşitleri.... 9 Şekil 5.10. 1991 yılı turist rehber kitapçığında gösterilen turistik noktalar.... 70 Şekil 5.11. 2004 yılı turist rehber kitapçığında gösterilen turistik noktalar.... 71 Şekil 5.12. 2011 yılı turist rehber kitapçığında gösterilen turistik noktalar.... 71 Şekil 5.13. Bulvarın A, B ve C bölümleri... 74 vi

Şekil 5.14. 1878 tarihli Batum haritasında Bulvar arazisi.... 74 Şekil 5.15. 1989 tarihli Batum haritasında Bulvar ın ilk hali görülüyor.... 74 Şekil 5.16. Yıllara gore kıyı şeridi çizgisinin değişimini gösteren çizim.... 75 Şekil 5.17. Bulvar ın 2009 da havadan görünümü.... 75 Şekil 5.18. Batum posta kartları, 20.yy. başı.... 76 Şekil 5.19. Bulvar da yeni kentsel mobilyalar ve yeni inşa edilen kafe ve barlar.... 77 Şekil 5.20. Bulvar ın iç kısımlarındaki kentsel mobilyalar... 77 Şekil 5.21. Yeni Batum İskelesi inşaat sahası... 78 Şekil 5.22. Bulvar B kısmının havadan görünümü.... 78 Şekil 5.23. 2011 yılının başlarında Bulvar B kısmının görünümü.... 79 Şekil 5.24. Beyaz Saray ve Akropol restaurantları ile gece klübü binası.... 79 Şekil 5.25. Acara Restaurantı ve sergisi... 80 Şekil 5.26. İkinci konut projelerini tanıtan reklam broşürlerinden örnekler.... 81 Şekil 5.27. Bulvar C kısmının havadan görünümü.... 82 Şekil 5.28. Bulvar C kısmı için tasarımın şematik gösterimi.... 83 Şekil 5.29. Çocuk parkı. Parktak, temel aktivitelerden biri de çocukların çizgi film karakterleri ile birlikte fotoğraflarını çekmek.... 83 Şekil 5.30. Bulvarın bu kısmında bulunan kentsel mobilyalardan örnekler.... 83 Şekil 5.31. Ice Cream Disko binası dijital modeli.... 84 Şekil 5.32. Ice Cream Disko binası inşaatı.... 84 Şekil 5.33. Bulvarın C kısmı yakınında bir kent parçasının yatırımcılara boş arsa olarak sunuluşu.... 85 Şekil 5.34. A harfi ile gösterilen alan Özgürlük Meydanı, B harfiyle gösterilen alan Avrupa Meydanı dır.... 86 Şekil 5.35. 1909 tarihli Batum haritası.... 87 Şekil 5.36. 2005 yılında Özgürlük meydanı... 88 Şekil 5.37. Özgürlük Meydanı.... 89 Şekil 5.38. Özgürlük Meydanı nda yer alan Sovyet konut blokları mavi ile işaretlenmiştir.... 90 Şekil 5.39. Özgürlük Meydanı nda yer alan Sovyet konut bloklarından örnekler ve aralarındaki kumarhane yapısı.... 90 Şekil 5.40. Şekil 5.38 de en solda görülen, tiyatronun karşısında yer alan blok yıkılmıştır.... 91 Şekil 5.41. 20yy başında Postahane binası... 92 Şekil 5.42. Postahane binasında süren inşaat.... 93 Şekil 5.43. Postahane binası için tasarlanan projeye ait bir görsel.... 93 Şekil 5.44. Avrupa Meydanı nda Enrique Iglesias konseri, 2010... 94 Şekil 5.45. 1878 tarihli Batum haritasında Burun Tabyası ve meydanın kent içindeki konumu.... 95 Şekil 5.46. Mucize Meydanı ve çevresinin 2008 den önceki görünümü.... 95 Şekil 5.47. Radisson Blu Otel ve yakınçevresi.... 96 Şekil 5.48. Kempinski Otel inşaatı.... 97 Şekil 5.49. Kempinski Otel, dijital modeli... 97 Şekil 5.50. CMD Ingenieros tarafından tasarlanan park.... 98 Şekil 5.51. Master Plan... 99 Şekil 5.52. Trump Tower ve arka planda Alfabe kulesi dijital modelleme.... 100 Şekil 5.53. Sarp Sınır Kapısı... 101 vii

Şekil 5.54. Bulut Kafe ve Heykeli dijital görselleştirme.... 102 Şekil 5.55. Bulut Kafe ve karşısında cephesi yenilenmiş Sovyet konut bloğu.... 103 Şekil 5.56. Turist haritası üzerinde yer alan Piazza fotoğrafı ve ilgili metin.... 104 Şekil 5.57. Piazza Meydanı (saat 19.00 da çekilmiş fotoğraf).... 104 Şekil 5.58. Piazza nın iç avlusunun üstünün kapanması için bir strüktür önerisi.... 105 viii

GİRİŞ Turizm ekonomiye önemli katkı sağlayabilecek bir aktivitedir; hatta bazı kentlerin temel geçim kaynağını oluşturur. Özellikle de endüstriyel faaliyetin azalması ile birlikte gerilemeye başlayan kentler için turizm popüler bir çıkış yolu olarak görülmekte, yenilenme projelerinin temel elemanlarından biri olarak konumlandırılmaktadır. Turizmin küresel kapitalizm çağında değişen karakterinden kaynaklanan pek çok problem bu tarz yaklaşımları benimseyen kentlerde gözlemlenebilmektedir. Bu çalışmada, kentsel turizmin geliştirilmesi amacıyla kentlerin yapılı çevresinde yaşanan değişimler, bu değişimlerin hangi koşullar altında şekillendiği ve yeni üretilen ya da yenilenen kentsel mekanların kentlilerin günlük yaşamlarını sürdürdükleri mekanlarla ilişkileri incelenecektir. Tezin Konusu Kitlesel turizmin ortaya çıkması için uygun koşulları sağlayan Batı toplumlarındaki modernleşme, turist kavramının da doğmasına neden olmuştur. Seyahat etme ayrıcalığı, yüksek gelir düzeyine sahip ya da aristokrat çevrelerin tekelinden çıkmış orta gelir grubu insanların da ulaşabileceği bir aktivite haline gelmiştir. 19.yy ın başından itibaren Batı da popüler dergilerde turizm yazılarının yayınlanmaya başlaması bu değişimin bir göstergesidir. Fazla sayıda insanın kitlesel hareketlerine evrilen turizm, çekim alanlarının yani bu kitlelerin çoklukla tercih ettiği ziyaret alanlarının da dönüşmesine neden olmuştur. Bu alanların en önemlilerinden olan kentler, diğer başka etkenlerin yanı sıra kentsel turizmin artışı ile de birlikte, üretimin merkezleri olmaktan temsil, güç merkezleri ve tüketimin mekanları haline gelmiştir.

Ekonomik fayda amacı ile turist alanlarna dönüştürülen kentler ve yeni turist alanları oluşturulması, güne ayak uydurmak ve küresel dünyada ismini duyurmak için kaçınılmaz bir süreç olarak sunulur. Bu anlatım biçimi, sermayenin kentin dönüşümündeki rolünün gelişme olarak tanımlanmasını destekler niteliktedir. Markalaşma ve pazarlama, rekabetçi turizm endüstrisinin yeni trendleridir. Bu düşünme sistemi içerisinde dünya bir pazar yeri, turistler müşteriler, kentler ise ürünler olarak tanımlanmaktadır. Pazarlama söylemleri, kentleri tüketici ihtiyacına göre geliştirilmesi gereken ürünler olarak değerlendirir (Mailainen ve Rainisto, 2009:25). Turist ilgisi için yarışan kentlerin kendilerine bir kent imajları oluşturmaları neredeyse bir zorunluluk haline gelmiştir. Kent imajları, yeni oluşturulan turist çekim alanları ve turist ilgisini çekeceği düşünülerek inşa edilmiş ya da yenilenmiş yapıları belirli bir bütünün içinde konumlandırırken, turist deneyimine de bütüncül bir anlam katar. Günümüzde, bireylerin kimliklerini tüketim alışkanlıklarına göre tanımladıkları ve kentlerin yaratılan imajları çerçevesinde tüketim maddeleri ile benzer biçimde pazarlandıkları dikkate alındığında, turizm endüstrisinde kendine yer bulmak isteyen kentlerin marka değerlerine sahip olma çabaları, anlaşılabilir bir yaklaşımdır. Güçlü marka değeri olan kentlere yapılan turistik geziler, bireylerin sosyal statülerini yükseltme arzularına hitap eden aktiviteler haline dönüşebilmektedir. Turist alanlarının üretimi genellikle kamu ve özel sektör işbirliği içerisinde gerçekleştirilir. Kamu sektörünün rolü gerekli altyapının sağlanmasından, tanıtma stratejilerinin oluşturulmasına kadar çeşitlenebilmektedir. Büyük ölçekli dönüşüm projelerinde kamu sektörü, gerekli arazilerin sağlanması ve yasal düzenlemelerin yapılması gibi roller de üstlenmektedir. Özel sektörün nihai amacının kâr maksimizasyonu olduğu dikkate alındığında, kamu sektörünün en önemli görevlerinden biri de turizm gelişiminin kentin yapılı çevresi üzerindeki etkisinin olumsuz sonuçlar doğuracak özellikler taşımaması ve turizm geliri için kentlilerin haklarının göz ardı edilmemesini sağlamaktır. 2

Turizm endüstrisi, mekanları belirli imgelere indirger ve mekanların bu imajlar üzerinden pazarlanmasını sağlar. Turist beklentisini ve algısını oluşturan bu imgeler toplamı kolaylıkla algılanabilir ve tüketilebilir bir değerler bütününü oluşturur. Turistin ziyareti sırasındaki hareketi de üretilmiş bu imgeleri arayışı çerçevesinde şekillenir. Bu süreç, büyük oranda yapılandırılmış ve düzenlenmiş turist deneyimlerinin oluşması ve mekanı algılama biçimlerinin tekdüzeleşmesine neden olur. Yalnızca turist ilgisi için inşa edilmiş yapılar ise, turist deneyiminin tek boyutluluğu göz önüne alınarak, farklı katmanlarda anlamlandırmalara olanak vermek kaygısı güdülmeden tasarlanmıştır. Bu tip tasarımların temel kriteri ilgi çekmek, eğlendirmek ya da turist deneyimi için fon oluşturmaktır. Temel turist ihtiyaçlarını karşılayacak yapı çeşitleri oteller, restaurantlar ve ulaşım yapıları gibi düşünülse de, kentsel turizm için bu listeye eklenmesi gereken en önemli unsur turistin bakması ve fotoğrafını çekmesi için uygun olan yapılardır. Ancak kentlerin mevcut mimari yapıları turist ilgisini sürekli kılmak için her zaman yeterli olmamaktadır. Turizmin geliştirilebilmesi için kentlerde yaşanan dönüşümün nedenlerinden biri de budur. Bu bağlamda kentlerdeki mevcut yapıların yeniden işlevlendirilmesi, dış görünümlerinin ilgi çekici olacağı düşünülen biçimlerde değiştirilmesi ve yeni ikonik yapıların kente eklenmesi başvurulan yöntemlerdir. Bu dönüşümün yapısı, sahte olanın hakikinin yerini alması ve mevcut yapının arzulanan görüntüyle örtülmesi eğilimini içerir. Dikkat çekici, ikonik binalar elde edilmek istendiğinde mimarlığın başvurduğu pek çok yöntem vardır. Bunların en popülerleri şöyle özetlenebilir; birincisi, binanın inşa edileceği yerin tarihi ve kültürü ile ilgili imgelere başvurulması ve binanın bu imgelerle dekore edilmesi; ikincisi, mekandan bağımsız olarak, tarih, mitoloji ya da ulusal kimlik sembolleri gibi işaret değeri olan imgelerin tamamen keyfi şekilde kullanılarak binanın ilgi çekici hale getirilmesinin amaçlanması; üçüncü yöntem ise, yeni teknolojiler, inşa yöntemleri ve malzemeleri kullanarak bakanın ilgisini üzerinde toplamayı amaçlayan fütüristik bir görünüme sahip yapılar üretilmesidir. 3

Bu tezde alan çalışması olarak, Gürcistan ın Batum kenti, yakın zamanda gerçekleşen ve hala sürmekte olan turizm amaçlı dönüşümü bağlamında incelenmiştir. Bu dönüşüm süreci içerisinde mimarlığın rolü tartışılmış, yaratılan yapılı çevre ile küresel sermaye arasındaki bağlantı irdelenmiştir. Batum kentinin çalışma alanı olarak seçilmesi için gerekçeler şunlardır; - Kentte büyük ölçekli bir inşaat faaliyeti sürmektedir. Her ne kadar Batum da çoğu eski Sovyet kenti gibi fiziksel olarak ihmal edilmiş durumda olsa da, yeni inşaat faaliyetinin yoğunluğu kentin temel ihtiyaçları ve altyapısı eksiklerinin karşılanması alanında değil, daha çok otel, restaurant ve turist ilgisini çekmesi beklenen yapıların üretimi alanındadır. - Batum daki yatırımların ve dönüşümün planlamasında görev alan grupların uluslararası yapısı dikkat çekicidir. - Kentin bir tatil destinasyonu olarak geçmişinin olması, turist beklentisi ve buna bağlı olarak dönüşen kentsel mekanların karşılaştırılması ile turizmin yapısındaki değişimin anlaşılması için olanak sağlamaktadır. - Kentin yapılı çevresinde de ifadesini bulan, tarihsel, sosyal ve dini olarak çok katmanlı yapısı, kenti dönüştüren iradenin seçmeci tavrının incelenmesine imkan vermektedir. - Yeni otel ve turist alanlarının yapılma biçimleri ve kentin tarihi alanlarında gerçekleştirilen yenileme projelerinin niteliğinin tartışılması, mimarlık ile turizmin geliştirilmesi alanlarının bir kesişimini oluşturmaktadır. Tezin Amacı ve Yöntemi Bu çalışmanın temel amaçlarından biri, turizm için kentlerin dönüşmesinin hangi koşullar altında ve hangi süreçler içerisinde gerçekleştiğinin anlaşılması, olası sonuçların kentin yapılı çevresindeki değişim açısından değerlendirilmesidir. 4

Bu çalışma çerçevesinde, mimarlığın, imaj üretimi ve markalaşma süreçleri içerisindeki yeri ve bu amaçlarla üretilmiş yapılı çevrenin nitelikleri tartışılacaktır. Ana odak noktası üretilen yapıların teker teker ele alınması ve mimari tarzlarının incelenmesi değil, yeni bir kent imajı yaratılması sürecindeki rolleri ve yapılı çevrenin dönüşümü üzerindeki etkileridir. Turist destinasyonlarının neden ve nasıl yaratıldığı, bu sürecin aktörlerinin kimler olduğu, turist hareketinin, algısının, ve bakışının nasıl şekillendirildiği, turizm gelişimi amaçlanarak üretilen mekanların nitelikleri, mimarlığın bu alandaki rolü konuları ele alınacaktır. Bu çalışmada, öncelikle turizm kavramı, küreselleşme süreci ile birlikte değerlendirilmiştir. Daha sonra, kentsel turizmin gelişimi, kentlerin turizm için dönüşümü ve bu dönüşümü şekillendiren imaj üretimi ve pazarlama stratejileri incelenmiştir. Kentsel turizmin kentlerin dönüşümü üzerindeki etkisi, turist beklentisi ile şekillenen yapılı çevre ve kentlilerin günlük mekanları arasındaki ilişki açıklanmıştır. Çalışma alanı olarak seçilen Batum kenti, sahip olduğu turist mekanı çeşitlerinin zenginliği nedeni ile geniş bir alanda inceleme yapılmasına olanak sağlamaktadır. Binalar ve kentsel mekanlar incelenirken; kimlik, seçmeci yenileme anlayışı, soylulaştırma, hakikilik gibi kavramlar tartışılmıştır. Bu tez çalışmasının yöntemi temel olarak, literatür araması ve alan araştırmasına dayanmaktadır. Yürütülen literatür taramasında, turizm alanının kaynakları ile birlikte turist rehber kitapları ve haritaları kullanılmıştır. Web tabanlı İngilizce haber kaynaklarından, incelenen örnek kent Batum ile ilgili güncel bilgi ve tartışmalara ulaşılmıştır. Turizm akademisyeni ve yerel yönetim yetkilileri ile yapılan görüşmeler yolu ile bilgi toplanmıştır. Yürütülen alan çalışmasında, Batum kentindeki turizm aktivitesi yerinde gözlenmiş, mevcut ve yeni eklenmiş tursit çekim noktalarının kullanım biçimleri incelenmiştir. 5

BÖLÜM 1 TURİZM KAVRAMI 1.1. Tanımlar Pek çok kaynakta belirtildiği gibi turizmin tanımını yapmak zor ve risklidir. (Franklin, 2003; Law, 2002). Turizm tekil bir ekonomik aktiviteyi işaret etmediği gibi, etkilerinin nesnel ve rakamsal verilerle ölçülebilirliği de sorunludur. Bu karmaşık tarihsel ve kültürel kavramı tanımlama girişimleri, turizmin indirgemeci bir yaklaşımla değerlendirilmesi ile sonuçlanabilmektedir. Turizmin tanımlarından bazılarına aşağıda yer verilmiştir. Turizmin erken tanımlarından biri, 1954 yılında İtalya nın Palermo kentinde yapılan Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği nce (AIEST-Association International d Experts Scientifigues Tourisme); yabancıların seyahat ve geçici veya devamlı, aslı kazanç elde etme faaliyeti için yerleşmeye dönüşmemek şartıyla konaklamalarından doğan ilişki ve olayların bütünü olarak tanımlanmıştır (Toskay, 1978:25). Mathieson ve Wall (1982,1) ise turizmi şu şekilde tanımlar: insanların normal yaşama ve çalışma alanları dışına geçici süre için hareketleri, ziyaretleri süresince sürdürdükleri aktiviteler ve bu insanların ihtiyaçlarını karşılamak için yaratılan imkanlar/yürütülen hizmetler. Benzer şekilde Buckart ve Medlik e göre turizm; insanların geçici ve kısa süreler için günlük yaşamlarını sürdürdükleri yerler dışına hareketlerini tanımlar (1974,v).

UNWTO (World Tourism Organization) ise turizmi: Turizm en az bir gece en fazla bir yıl olmak üzere konaklamayı kapsayan, kişinin ikamet alanı dışına yapılan tüm seyahat aktivitesini kapsar şeklinde tanımlamaktadır. Turizmi rakamsallaştırma ve turizm ekonomisinin performansını ölçme niyetinin ürünü olan bu resmi tanımlamalar, turizmin daha ilginç ve önemli özelliklerini göz ardı ediyor ve turizmi yolculuk eylemi sonucunda ulaşılan tatil ve rekreasyon aktivitelerine indirgiyor (Franklin,2003:28). Bu tanımlar turizmin tüketimsel, entelektüel, romantik, estetik ve sosyal, tanımlayıcı boyutlarından çok fiziksel ve mobiliteye dayalı yönlerini vurgulamaktadır. Karşılıklı etkileşim boyutunu vurgulayan bir tanım Weaver ve Opperman tarafından yapılmıştır: Turizm; çekicilik yaratma, ulaşım, ağırlama ve turist ve diğer ziyaretçilerin aktivitelerinin yönetimi sürecinde, turistler, işverenler, ev sahibi yönetimler, ev sahibi halk, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları arasındaki etkileşimden doğan kavram ve ilişkilerin toplamıdır (2000:3). Franklin, turizmin her zaman moderniteye bağlı olageldiğini ve modern kültürlerin kaçınılmaz olarak hareket halinde ve araştırmacı kültürler olduğunu iddia eder; turizmin modern hayattan bir kaçış olarak düşünülmesinin anlamsız olduğunu, aksine turizmin modern hayatın en önemli pratiklerinden biri olduğunu belirtir (2003:43). Çağdaş dünyada turizm yalnızca ticaret ve üretim sistemleri ve tüketimin temel taşlarından birini değil aynı zamanda kültürel kapital birikiminin de ana öğelerinden birini oluşturur. Bilgi, kültür ve deneyimlerin alışverişine olanak sağlayarak bu alanlardaki değişime öncülük eder (Shaw, Williams,2007:2). Turizmin en önemli özelliklerinden biri olan mobilitenin birçok farklı formu vardır; mal, bilgi, hizmet ve finansal kaynaklar da insanlar gibi sürekli bir hareket içerisindedir. Bu formlar kaçınılmaz olarak ilişki halindedir. Turistler, örneğin eşyalar (eşyalarını yanlarında götürür ve dönerken anı ya da hediyelik eşyaları kendi yaşam alanlarına taşırlar), ziyaret ettikleri yer ile ilgili bilgi, turizm aracıları tarafından sağlanan hizmetler, ve finansal kaynakların mobilitesini sağlarlar. Bundan da anlaşılabileceği gibi turizm tek başına incelenebilecek bir kavram değil, birçok 8

farklı alanın çakışması ile anlaşılabilecek, çok boyutlu bir sosyal ve ekonomik aktiviteler bütünüdür. Turizmin bedensel mobilite ile yakından ilişkili karakteri son zamanlarda değişim göstermeye başlamıştır. Bunun başlıca nedeni internet kullanımının ve internet teknolojilerinin gelişmesi ile birlikte ortaya çıkan ve sanal turizm potansiyelini de kapsayan sosyal değişimlerdir. Ancak internet aracılığıyla sanal turizmde yaşanan ciddi artışa rağmen bunun bedensel olarak deneyimlenen turizmin yerini alacağına dair somut kanıtlar bulunmamaktadır (Urry, 2002:1). Shaw ve Williams, sosyal iletişim için mekanda bulunmanın gerekliliği nedeni ile mobilitenin turizm için vazgeçilmez bir unsur olduğunu öne sürer (2007:2). Urry, mobilitenin kişinin ikamet alanı dışına fiziksel hareketini içeren durumları kapsaması halinde farklı turizm türlerinin ortaya çıkacağını iddia eder (Tablo 1.1). Tablo 1.1. Seyahat nedeni ve turizm çeşitleri. Seyahat nedeni Yapılan etkinlik Turizm çeşidi Yasal, ekonomik ya da ailesel gereklilikler Sosyal gereklilikler Zamansal gereklilikler (time obligations) Mekansal gereklilikler Canlı izleme gereklilikleri Nesnesel gereklilikler Çalışma, aile etkinliklerine katılma, kamu kurumlarında yapılan işlemler Yüz yüze görüşme, güven oluşturma, beden dili ile iletişim kurma Aile, eş ya da arkadaşlar ile kaliteli zaman geçirme Bir yeri fiziksel duyularla doğrudan deneyimlemek Bir spor karşılaşması, politik ya da kültürel olayı canlı olarak izlemek Belirli bir fiziksel lokasyonda bulunan nesneler üzerinde çalışmak İş ve VFR* turizmi İş ve VFR turizmi Tatil turizmi Tatil, tarih ve kültür turizmi Spor ve kültür turizmi İş turizmi * VFR (Visiting Relatives and Friends) = Aile ve arkadaş ziyareti (Kaynak: Shaw, G., Williams, A. M. (2007). Tourism and Tourism Spaces, London: Sage.) Tablo 1.1 den de anlaşıldığı gibi turizm, mobilitenin en önemli biçimlerinden birini oluşturur. Ancak bu alanda tartışılması gereken başka bir konu da turizmin sosyal süreçler tarafından nasıl biçimlendirildiği ve onları nasıl biçimlendirdiğidir. 9

1.2. Turizm Alanları ve Turist Akışları Turizmin dönüşümü ve değişimi incelenirken Urry nin (2002) alan ve akış kavramlarınının açıklayıcı olacağı düşünülmektedir. Akışın üzerinden yürüdüğü, birbiriyle ilişkili çeşitli bağlantı noktaları oluşturan; makineler, teknolojiler, organizasyonlar, mekanlar ve aktörlerin oluşturduğu alan söz konusu kavramların çıkış noktasıdır. Bu alanlar zaman ve mekanın boyutlarını yeniden tanımlar (Urry, 2002:35). İnsan, bilgi, imaj, para vb. akışlarının sürekliliği bu alanlar üzerinde sağlanır. Urry, bu akışların yirminci yüzyıl insanı için yeni fırsatlar ve arzular kadar yeni riskler de oluşturduğunu belirtir (2002:36). Turizm kapsamında, yukarıda açıklanan alan kavramı, hava alanları, uçuş rotaları, otobanlar gibi belirli bir strüktürü olan ve organize yapılara karşılık gelmektedir. Turizm etkinliğinin büyük kısmı bu alanlar dışında gerçekleştiriliyor olsa da, özellikle kitle turizminin akışının şekillenmesi açısından bir temel oluştururlar. Bu alanlar yalnızca ulaşım rotalarını değil, otel, restoran ve turizm aktivitesine yönelik benzer fiziksel yatırımları da kapsar. Turist algı ve beklentisinde de bu alanların karşılığı, destinasyonların çeşitli medya araçlarınca üretilmiş imajları aracılığıyla oluşur. Yalnızca belirli mekan, kent ya da objeler değil, turizm rotaları da bu alanlar içinde yer alır. Örneğin İstanbul şehrinin fiziksel gerçekliği ile birebir örtüşmeyen bir turist imajı olduğu gibi Karadeniz turu da turist beklentisi ve imgelemine yönelik olarak romantize edilmiş bir alanda yer bulur. Bu şekilde imge ve imgelemler turizmin çekiciliğini arttıracak unsurlar olarak karşımıza çıkar. Turizmin tanımlanmış alanları, özellikle de kitle turizminin akışını belirlemeleri açısından önemli rol üstlenirler. Bu alanların tanımlı yapısı, bazı yerleri turist için görülmesi gereken yerler olarak belirlerken bazı yerlerin önemsiz ve sıradan olarak değerlendirilmesi ve turist akışının bağlantı noktaları arasında yer almaması sonucunu doğurur. 10

Turizm alanları, sahip oldukları yatırım, bilgi ve teknoloji birikimi sayesinde sabit karakterlere sahiptir, ancak bu değişime tamamen kapalı oldukları anlamına gelmemektedir. Tersine, bu alanlar turizmin küreselleşmesi bağlamında sürekli olarak yenilenmekte ve tekrar yapılanmaktadır (Shaw ve Williams 2007:3). 1.3. Küreselleşme ve Yer İmajları Küreselleşme sıkça kullanılan bir terim olmakla birlikte her zaman doğru şekilde kullanılmamaktadır. Küreselleşmenin popüler algılanış biçimi, finansal hizmetler, para birimleri, şirketler, pazarlar, hükümetler ve yönetim, kültürler ve fiziksel hareketliliğin uluslar arası düzeyde yaşanmasına olanak veren yeni dünya düzeni şeklindedir (Shaw, Williams,2007:4). Bu çalışma kapsamında küreselleşme; Urry nin (2000) alanlar ve akışlar olarak tanımladığı hareketlerin sınırlar ötesi karakterini tanımlayan bir kavram olması özelliği ile vurgulanmıştır. Son iki yüzyıldır gelişerek devam etmekte olan küreselleşme süreci, yoğun bir kapital ve insan hareketliliği oluşturmaktadır. Küreselleşme uluslararasılaşmadan farklılaşır; niceliğin yanı sıra niteliksel değişimleri de barındırır. Bu niteliksel değişimler Held tarafından şu şekilde açıklanır: Gezi, göç, çatışma ve ekonomik ilişkilerdeki patlama, insan topluluklarının biçimlerinde değişimlere yol açmıştır. Bu biçimsel değişim, bilgi alışverişi sistemleri ile gelmiş ve yeni bir bölgesel ve küresel insan, ürün ve bilgi hareketliliği oluşturmuştur (2000:1). Küreselleşme, hem fiziksel dolaşım hem de bilgi alışverişi yoğunluğu anlamında uluslararasılaşmadan farklılaşır. Harvey 1989 da zaman-mekan sıkışması olarak tanımını ortaya atmıştır. Urry ise bu kavramın aynı zamanda yeni insan, bilgi, para ve imge taşıyan yeni teknolojilerin bir ürünü olduğunu da yazar. Böylece şaşırtıcı bir hızla ve ölçekte yeni akışlar ortaya çıkar. Zaman-mekan sıkışması ve buna yol açan bağlantılar ve ilişkiler bütünü eşit bir dağılım 11

göstermemekte, karmaşık olmakla birlikte yapılandırılmış bir akışla ilerlemektedir. İnternet ve uydu alıcılari gibi yeni teknolojiler, yerel farklılıkların tamamen ortadan kalkmasına yol açmamış, bunun yerine bireylerin ve yerlerin bunları nasıl farklı kullandığına göre yeni eşitsizlikler ortaya çıkarmıştır. Kentlerin, uçak rotaları ya da internet gibi eski ve yeni alan lara bağlanma şekillerinin farklılaşması gibi, bu bağlantılardan kazanılan edinimleri de değişik boyutlarda olmaktadır. 1.3.1. Küreselleşmeye İlişkin Teoriler Şu anda tartışılmakta olan pek çok küreselleşme teorisi mevcuttur. Küreselleşme teorilerinin farklılaştıkları temel nokta, ulus devlet ve küreselleşme kavramı arasındaki değişen ilişkileri yorumlama biçimlerindedir. Shaw ve Williams küreselleşme teorilerini 3 farklı grup altında inceler: küreselciler, gelenekselciler ve değişimciler (2007:6). Küreselciler, büyük ölçekli ekonomik sosyal ve politik değişimlerin ulus devletlerinin gücünü önemli ölçüde azalttığını savunur (Ohmae; naklen Shaw ve Williams,2007). Bu gelişme Ohmae gibi bazı yorumcular tarafından olumlu değerlendirilirken, diğerleri (Robinson; naklen, Shaw ve Williams,2007) kültürler, yerel ekonomiler ve ekosistemler üzerinde yıkıcı etkileri olan bir vahşi kapitalizm yayılması olarak algılar. Gelenekselciler, önemli değişimler olduğunu kabul etmekle beraber küreselleşmeyi eskiden beri gelişerek devam eden uluslararasılaşmanın yoğunlaşması olarak görürler. Bu görüş içerisinde, ulus devletler ekonomilerin düzenlendiği ana merkezler olarak değerlendirilirler. Bu görüşün en önemli temsilcileri argümanlarını, ulusal sınırlar içinde ve ötesindeki ticaret ve yatırım hareketleri üzerine yaptıkları ampirik analize dayandıran Hirst ve Thomson dır. Değişimciler, küreselleşmenin kaçınılmaz olarak ulus devleti dönüştüren yeni ekonomik politik ve sosyal bir çerçeve oluşturduğunu savunur. Ancak diğer 12

teorisyenlerden farklı olarak küreselleşmenin önemini yitireceğini veya güçlenerek hüküm sürmeye devam edeceğini öngörmezler. Bunun yerine devletlerin sosyal ve mekansal bağlamı ile birlikte yapısı, biçimi ve faaliyet yöntemlerinin de değiştiğini iddia ederler (Held, 2000:3). Yukarıda bahsedilen yaklaşımları özetlemek gerekirse; küreselciler, ulus devletlerin önemini kaybetmesine odaklanır; gelenekselciler, uzun süredir devam eden uluslararasılaşma sürecinin yoğunlaşmasını vurgularken, ulus devletlerin hala önemli konumda olduklarını vurgular; değişimciler ise, ulus devletin gücü ve öneminde yaşanacak değişimlerden bağımsız olarak, artan iletişim ve karşılıklı etkileşim olanaklarının neden olduğu değişimlerin önemine işaret ederler. 1.3.2. Küreselleşme Turizm İlişkisi Küreselleşme ile ilgili yürütülen tartışmalar, turizm kavramının anlaşılması için bir altyapı sağlar. Üretim, tüketim ilişkileri bağlamında turizmin küreselleşmesi bu bölümün konusunu oluşturur. Spirou, küreselleşme ve turizm arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklar: Turizmin küreselleşmesi, diğer endüstriler içen de geçerli olan benzer siyasi ve ekonomik etkenlerin bir sonucudur. Dünya çapında bir finansal sistemin oluşumu, bilişim sektörü ve medyada meydana gelen kültürel ve sosyal değişimler tarafından da desteklenmektedir (2011:39). Küreselleşmenin turizm üzerindeki etkisinin en açık olduğu alanlardan birincisi; küresel bilgi akışının turistin ziyaret edeceği destinasyonu seçmesi sürecindeki etkisi, ikincisi ise küresel sermaye hareketlerinin uluslar arası otel zincirleri ve turist çekim alanları yaratması aracılığıyla turizmi yönlendirmesidir. Turizm ise imge ve objelerin (hediyelik eşya, fotoğraf, turist rehberleri gibi) üretimi ve tüm dünyada dolaşımını sağlayan unsurlardan biri olarak küreselleşmeye katkıda bulunur. 13

Karşılıklı ilişkilerin ve iletişimin yoğunlaşmasının da turizm üzerinde etkileri olmuştur. Mesela ulaşım olanaklarının iyileşmesi ve maliyetinin düşmesi ile birlikte, uzak mesafe yolculuklarının geniş kitlelerce yapılabilmesi olanağı ortaya çıkmıştır. Böylece yeni oluşan turist bölgeleri, mevcut alan lara eklenmiş ya da yeni alan lar oluşturmuştur. ABD vatandaşlarının tatil için Bahamalar ya da Maldivleri tercih etmesi yeni uçuş rotaları ve ulaşılabilir fiyatlar sayesinde mümkün olmuştur. Diğer bir örnek, finans sektöründeki küreselleşme ile birlikte kredi kartlarının yaygın kullanımının turist açısından avantajlar sayesinde turistin dünyanın hemen yer bölgesinde ekonomik güvencesini sağlayabilecek duruma gelmesidir. Bu iki örnek de en akla gelmeyecek yerlerin bile turist akışlarınca oluşturulmuş yeni alan lar içerisinde tanımlanmasına ve bu yönleri ile küresel dünyanın sınırları dahilinde yer almasına imkan vermiştir. Giderek küreselleşen turist deneyimleri, yerel kültürel kimliklerin şekillenmesi ve ifadesinde değişimlere yol açmaktadır. Otantik yerel kültürleri deneyimlemek isteyen turistin talebini karşılamak için kendi kültürünün temsillerini sunan yerel halkın, kendini farklılıkları üzerinden tanımlama yoluna gitmesi pek çok örnekte karşılaşılan bir durumdur. Çağdaş turist kültürü ve bununla ilişkili olarak turistin kendini tanımlama biçimi, karmaşık küresel ağlar ve ilişkiler bağlamında gelişir ve deneyimlenir (Wearing, 2009:93). Giderek daha fazla sayıda şehir ve ülke bu küresel turizm hareketinde kendi alanlarını oluşturma çabası içine girmektedir. 1.4. Turist Bakışı ve Turizm İmgelerinin Üretimi İngiliz sosyolog John Urry nin turizm literatüründe önemli bir yeri olan kitabı The Tourist Gaze 1 de, Michel Foucault tarafından ortaya atılmış olan; düzenli, bir kurum tarafından meşrulaştırılmış ve renkler, çeşitler ve farklılıkları algılaması 1 Urry, J. (2002). The Tourist Gaze, London:Routledge. 14

beklenen şeklinde tarif edilen tıbbi bakış kavramı ile turist aktivitesi arasındaki benzerliği inceler 2. Turistler tatil deneyimlerini günlük aktivitelerinden farklılaştıracak zevkler arayışı içinde yalnızca tüketim maddeleri ve hizmetlerden faydalanmaz aynı zamanda farklı, şaşırtıcı ya da etkileyici imgeler ve görüntüler talep ederler. Bu durum turistin karşılaştığı görüntüleri değerlendiren bir izleyici olarak konumlandırılmasına olanak verir. Urry, turistin bakışının, tıbbi bakışa benzer biçimde sosyal olarak şekillendirilmiş ve sistematize edilmiş olduğunu savunur (2002:1). Turist bakışının, bir kurum tarafından meşrulaştırılmış olduğu iddia edilemese de, turizm profesyonelleri tarafından oluşturulmuş ve desteklenmekte olan bir karakteri olduğu vurgulanmalıdır. Urry (2002), turizm olarak tarif edilen sosyal eylemin bazı özelliklerini şu şekilde tarifler: Modern toplumlarda, boş zaman aktiviteleri ile düzenli çalışma aktivitesi birbirinden net sınırlarla ayrılmış ve biri diğerinin tersini tanımlayacak biçimde şekillenmiş iki farklı alanı tanımlar. Bu nedenle, belirli bir yer ve sınırlı bir zaman içerisinde turist aktiviteleri içerisinde bulunmak modern olarak tanımlanmak için bir gereklilik olarak kabul edilmektedir. Turizm mekanlar arasındaki insan hareketliliğinden ve farklı yerlerde geceleme eyleminden doğar. Yolculuk ve geceleme sınırlı bir süreyi kapsamalı ve nihai niyet sabit ikamete geri dönüş olmakla birlikte, turizm deneyimi turistin günlük yaşama ve çalışma mekanlarından farklı yerleri görme amacı üzerine kurulu olmalıdır. Görülen yeni yerler ile turistin günlük yaşama ve çalışma alanları arasında ayırt edici özellikler olmalıdır. 2 Medical gaze=tıbbi bakış, tourist gaze=turist bakışı 15

Turist bakışının kitlesel karakteri, yolculuk yapmanın bireysel karakterinden farklıdır. Turistik aktiviteler içinde bulunan insanların giderek artan sayısı, ziyaret edilen mekanlarla yeni karşılaşma biçimlerinin doğmasına neden olmuştur. Seçilen ve görülen yerlerin turist tarafından algılanış biçimleri turistik olmayan aktiviteler tarafından (özellikle medya) şekillendirilmiş fanteziler çerçevesinde gerçekleşir. Turist bakışı, kırsal ya da kentsel manzaraları, günlük yaşamı içinde karşılaşmadığı görsel elemanlara özel bir hassasiyet göstererek, olağandışı olanı görmek amacıyla inceler. Bu bakış, bakılan mekana ait daha önce görülmüş fotoğraf, posta kartları ve filmlerdeki görüntülerin arayışı içerisindedir. Bu turist bakışının sonsuz defa yeniden üretimini sağlar. Mesela Paris e giden bir turist, izlediği filmde görülen Eiffel kulesi imgesini aramaktadır, aradığı imgeye ulaştığında onu fotoğraflamak tipik turist davranışıdır. Bu şekilde tekrar üretilen imge, turistin fotoğrafı çevresi ile paylaştığında bir kez daha yayılacak ve tekrar üretimleri için uygun zemini hazırlayacaktır. Turistler çevrelerindeki her şeyle birer işaret olarak etkileşim kurarlar. Urry turistlerin adeta tüm dünyaya yayılmış anlambilimciler ordusu gibi davrandığını, Fransızlık, tipik İtalyan davranışı, Oryantal sahneler, tipik Amerikan şehri ya da geleneksel İngiliz barı gibi işaretlerin arayışı içerisinde olduklarını öne sürer. İşaretler turist bakışını şekillendirir ve turistler de bu işaretlerin peşindedir. Turist bakışı için yeni nesneler üretilmesi süreci profesyoneller tarafından yürütülmektedir. Bu nesneler arasındaki karmaşık ve değişken hiyerarşi, bu nesnelerin kimler tarafından finanse edildiği ve potansiyel turist grubunun değişen sınıf, cinsiyet ve yaş grupları arasındaki tercih farklılıklarına göre değişmektedir. Birbiriyle yakından ilgili son dört tema ve sonuçlarının kentler üzerindeki etkileri, bu çalışma çerçevesinde değerlendirilen temel konular arasında yer almaktadır. 16

İmajlarının pazarlanması turizmin geliştirilmesinde ana unsurlardan biri olarak değerlendirilmektedir, fakat bunun gerçekleşebilmesi için kentin pazarlanabilir bir imaja sahip olması gerekir. Anholt (2010), ülke ya da kent imajlarının, ürün imajlarından farklı olarak, yalnızca iletişim ile değil, politikalarla da ilgili olduğunu öne sürer. Önemli markaların büyük reklam kampanyaları, çekici logoları ve akılda kalıcı sloganları olsa da, bu markaların büyük olmasının arkasındaki asıl neden bu değil, güven yaratabilme yetileridir. Pazarlama kampanyaları yalnızca ürünün satın alınmasını sağlar, tüketici memnuniyeti ise ürünün kalitesi ile bağlantılıdır. Ürünlerden farklı olarak, ülke ve kent imajları yaratılamaz; yalnızca kazanılabilir; böylesine derin kökleri olan bir kavramın, reklam ve pazarlama stratejileri gibi zayıf bir araçla değiştirilebileceğini düşünmek bir yanılgıdır (Anholt, 2010:6). Hükümetler, diğer ülkelerdeki milyonlarca insanın algısını bu yöntemlerle değiştirmeyi hedeflememelidir. Ancak Anholt, ulusal imajlarını iyileştirmek için hükümetlerin yapabilecekleri üç önemli şey olduğunu ileri sürer: öncelikle onlar için en önemli olan ülke ve sektörlerdeki algılarını objektif bir şekilde değerlendirmeli, bu ülke ve sektörlerle ilişkilerini imajlarının nasıl etkilediğini tam olarak anlamalıdırlar; ikincisi, yaratıcı, etkin ve açık bir şekilde iş çevreleriyle ve halkla işbirliği yapılarak, ulusal bir strateji ve o ülkeyi ve halkını, tarihini, gelecek hedeflerini, bünyesindeki yetenek, beceri ve azmi anlatan ortak bir anlatı üzerinde anlaşılmalıdır; üçüncüsü de hükümet tüm sektörlerde, dünyanın dikkatini ve beğenisini kazanmak için adeta bir vitrin oluşturan, üzerinde anlaşılmış olan bu anlatının sürekliliği ve belirtilen amaçlara erişme konusundaki gelişmeyi garantilemeli, gerçekliğini göstermeli ve böylece ülkenin, halkın ve hükümetin sahip olmayı amaçladığı bu imajı hak ettiğini ispatlamalıdır (2010:6-7). Olumlu imaja sahip olmak amacı ile yürütülen politikalar çok iyi olsa bile zaman zaman amaçlanan sonuca ulaşılamadığı görülmektedir. Bunun sebebi politikaların tek başına ulusal kamuoyunda mevcut olan önyargılar ve olumsuz algının değişimi için yeterli olmamasıdır. Strateji, uygulama ve sembolik hareketler 17

ile desteklenmelidir (Anholt, 2010:13). Yukarıda da bahsedildiği gibi strateji, ihtiyaç ve amaç doğrultusunda, tüm aktörlerce ortak bir hareketin organizasyonudur. Bunun uygulanması için yeni finans, kanun, politika, kültür ve eğitim hareketlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Sembolik hareketler ise, uygulamanın belirli bir bölümünü oluşturur; iletişimsel özellikleri olan tüm yapı, düzenleme, yatırım, kurum ya da politikalar özellikle de akılda kalıcı, haber değeri taşıyan, çarpıcı olan, şiirsel, dokunaklı, şaşırtıcı ya da dramatik olanlar bu grupta yer alır. En önemlisi de, bu sembolik hareketlerin stratejiyi temsil etmeleridir; ulusal ortak anlatının aynı zamanda hem parçalarını oluşturur hem de bu anlatıyı ifade etme biçimlerini şekillendirirler (Anholt, 2010:13). 18

BÖLÜM 2 KENTSEL TURİZM 1970 li yıllardan itibaren kitle turizmi kentleri değiştiren en önemli etkenlerden biri olarak görülmeye başlanmıştır (Page,1995:xvi). Kentler yalnızca nüfusun, ekonomik aktivitenin, kültürel yaşamın yoğunlaştığı ve politik gücün bulunduğu yerler değil aynı zamanda turist aktivitelerinin de yoğunlaştığı yerler olmuştur. Kentsel ve kırsal alanlarda yaşayan insanların boş zamanlarını neden diğer şehirlerde turist olarak geçirmeyi tercih ettiklerinin ve bu eylemin ziyaret edilen yerler üzerindeki etkisinin incelenmesi önem kazanmıştır. Kentsel turizm kavramının farklı sosyal kültürel ve politik çevreler üzerindeki etkileri turizm çalışmalarında son yıllarda daha geniş yer tutmaktadır. Kentsel turizm yakın zamana kadar akademik olarak ilgi çekmemiş olsa da, turizm çalışanları ve danışmanları tarafından konu ile ilgili araştırma ve raporlar hazırlanmıştır ancak bu raporlara geniş kitlelerin erişimi, sınırlı sayıda olmaları ve bazen de gizlilik derecesi taşımaları nedeni ile mümkün olmamıştır (Law, 2002:6). 1989 da hem Ashworth (1989) hem de Pearce (1989) turizm çalışmalarının kentleri göz ardı ederek, turizm konularına dengeli bir yaklaşım sergilememelerine dikkat çekmişlerdir. 1985 yılında yayınlanan Büyük Kentlerde Turizm isimli kitapta ise çeşitli kentlerde yürütülmüş vaka çalışmaları toplanmıştır. 1980li yıllarda, özellikle de ekonomik gerilemenin yaşandığı 80li yılların ilk yarısında, eski endüstri kentleri, kentsel merkezlerini yenilemek ve canlandırmak amacı ile turizmin sahip olduğu potansiyelden faydalanmayı planlarına dahil ettiler.

1990 lı yıllarda kentsel turizmi konu eden yayınlarda ciddi bir artış görülmüştür. Vaka çalışmaları, eleştiri ve kuramsal çalışmaları içeren çeşitli kitaplar yayınlanmıştır. Stephen Page tarafından 1995 yılında yayınlanan Kentsel Turizm adlı kitap hala konusunun temel kitaplarından birisi olarak kullanılmaktadır. Law tarafından 90lı yıllar boyunca yazılmış kentsel turizmin gelişimi için stratejiler içeren kitaplar ise bu konudaki çalışmaların öncüleri olmuştur. Ayrıca bu dönemden itibaren çeşitli akademik süreli yayınlar da hazırlanmaya başlamıştır. 2.1. Kentleşme Kentleşme, kasaba ve şehirlerin yaşama, çalışma ve alış-veriş yapma alanları olarak gelişmesini sağlayan güçlü bir itici kuvvettir. Kasaba ve şehirler aynı zamanda insan nüfusunun tanımlı bir alanda yoğunlaştığı yerlerdir; mal ve hizmetlerin üretim ve tüketimine imkan veren ekonomik aktiviteler de bu alanda gerçekleşir. Şehirler çeşitli kültürel ve sosyal aktivitelerin de merkezi olabilir; eğlence, turizm ve serbest zaman aktiviteleri için fırsatlar sunmasının yanı sıra turist ve gezginlerin ihtiyaç duyduğu buluşma alanları, havaalanları ve konferans merkezlerini barındırır. Başka bir deyişle, şehirler yönetimsel güç merkezleri olmakla beraber turistlerin ihtiyaçlarına yönelik hizmetlere göre de gelişmiş yerlerdir. Yine de, kentsel alanlar insanlar tarafından şehri kullanım şekillerine göre farklı farklı değerlendirilir. Giderek daha fazla insan kentsel alanlarda, özellikle de gelişmiş ve gelişmekte olan yoğun metropol bölgelerinde yaşamayı tercih etmektedir. Bu nedenle de kentsel mekanlar üzerindeki çalışmalar antropoloji, ekonomi, coğrafya, politika ve sosyoloji gibi sosyal bilim alanlarında önemli bir yer tutmaya devam edecektir. 2.2. Kentsel Turizmin Tanımı Kentsel turizm terimi temel olarak kentsel mekanlarda gerçekleştirilen turizm aktivitesini belirtir. Kent - kır tanımları genelde yürütülen ekonomik aktivitenin çeşidine göre biçimlenir. Kırsal alanlar, nüfusun çoğunluğunun tarım gibi toprağa dayalı ekonomik faaliyetlerle geçimini sağladığı küçük ölçekli yerleşimler olarak 20

tanımlanırken, kentsel alanlar endüstriyel üretim ve servis sektörünün geliştiği geniş ölçekli yerleşimler olarak tanımlanır. Ancak, yirminci yüzyılda, kırsal nüfusun hızla azalması ve kentsel nüfustaki artış ile birlikte kır ve kenti tanımlayan nüfusa dayalı rakamsal ve ekonomik verilerin geçerliliği sarsılmıştır. Bir yerleşimin kent olarak tanımlanması için kabul edilmiş belirli bir nüfus büyüklüğü bulunmamaktadır. Ancak kentsel turizmden bahsederken hangi alan içerisinde bulunulduğunun daha net anlaşılabilmesi için Avrupa Kentsel Turizm Yönetimleri Federasyonu nun (The Federation of European City Tourism Offices) belirlediği üyelik şartı olan 100.000 nüfus temel alınabilir. Stephen Page(1995), kentleri içerdikleri mekan tiplerine göre bir sınıflama önerisi sunmaktadır: - başkentler (Londra, Paris, New York vb.) ve kültür başkentleri (Roma) - kentsel merkezler ve eski kale şehirleri (Canterbury, York vb.) - büyük tarihi şehirler (Oxford, Cambridge, Viyena vb.) - şehir merkezleri (Manchester vb.) - yenilenmiş kıyı şeritleri (Londra Limanı, Sidney Darling Limanı) - endüstriyel kentler (Bradford vb.) - deniz kenarı tatil beldeleri ve kış sporları merkezleri - turizm için oluşturulmuş entegre tatil alanları - turizm-eğlence kompleksleri (Disneyland, Las vegas vb.) - özel turist hizmet merkezleri (kaplıcalar ve hac bölgeleri) - kültür ve sanat kentleri (Florence vb.) Bu sınıflandırma, çeşitli türlerdeki kentsel merkezlerde yürütülen turizm aktiviteleri arasındaki farkları işaret etmektedir fakat bir kenti yalnızca bir kategori altında incelemek o kentte deneyimlenen turizm aktivitesinin anlaşılmasına yönelik bütüncül bir yaklaşım sağlamakta yetersiz kalacaktır. Bu tarz bir sınıflamada aynı kategori altında sayılan kentler arasında da turizm aktivitelerini belirleyen nitelikleri arasında ciddi farklar olması olasıdır. Judd ve Fainstein (1999) ise turizm kentlerini üç grupta incelemeyi önerir; 21

- turizm kentleşmesi (planlı yada plansız olarak oluşturulmuş deniz kenarı tatil beldeleri) - turistik tarihi kentler, antik kentler (tarihsel, mimari ve kültürel kimlikleri nedeni ile turist çeken kentler) - dönüştürülmüş kentler (ziyaretçi çekmek için yeniden yapılandırılmış kentler) Bu sınıflandırma öncekinden daha basit olmakla birlikte kentlerin büyüklükleri ile ilgili bir veri kullanılmamış olması nedeni ile, yine çok farklı ölçeklerde kentlerin aynı kategorilerde değerlendirilmesi olasılığını içermektedir. Önerilen başlıklar turistik kentleri gruplamak için değil anlamak ve değerlendirmek için kullanıldığında daha doğru sonuçlar elde edilmesi mümkün olacaktır. Kentsel turizmin üç öğesi vardır; kentler, turizm endüstrisi ve turist (Fainstein ve Judd,1995:5). Yalınızca kentin varlığı ve nitelikleri bir turizm aktivitesinin oluşması için yeterli değildir. Ancak bu üç unsur bir araya geldiğinde kentsel turizm etkinliğinden bahsetmek mümkün olabilir. Spirou (2011), kentsel turizmin ortaya çıkışı ve önemi konusundaki araştırmasını dört ana tema çevresinde geliştirir: - Kentler alternatif gelişme yöntemleri arayışı içerisine girdiler. Küreselleşme ile birlikte ekonomik yapılardaki değişim kentler arasındaki rekabetin artmasına neden oldu. Bu da kentlerin girişimciliğe dayalı stratejilerle yönetilmeleri sonucunu ortaya çıkardı. - Kentsel turizmi büyüme stratejisi olarak benimseyen kentler, yapılı çevrelerini bu amaca uygun olarak yeniden şekillendirmeye başladılar. - Turizm nedeniyle yenilenen kent merkezleri, yalnızca turistler için değil, çalışan genç kesim için de bir çekim merkezi haline geldi. Bu durum da kent merkezlerinin yenilenmesi ve canlanmasına katkıda bulundu. - Kente kapasitesi üzerinde bir nüfus yüklenmesi, hem turistler hem kentliler için temel ihtiyaçların karşılanması gereğinin yarattığı yoğunluk, çevre ve 22