Küresel Krizde BDDK ve Bankalar İsmail ERDEMİR BDDK Başkan Yardımcısı Uluslararası İstanbul İktisatçılar Zirvesi I 2009 21-2222 Mayıs 2009 İstanbul
Sunuş Planı Küresel Kriz -Krizin nedenleri ve Etkileri - Krize Karşı Alınan Tedbirler - Yeni Finansal Mimari BDDK Faaliyetleri - Bankacılık Denetiminde Güçlü Altyapı - BDDK nın Aldığı Tedbirler Krizin Türk Bankacılık Sektörüne Yansımaları - Realize Olan Etkiler - Muhtemel Etkileri Karşılama Gücü Son Söz 1
Küresel Krizin Nedenleri Uzak Doğu ülkeleri ve petrol üreten ülkelerin sahip olduğu yüksek rezervler ABD ve bazı Gelişmekte olan ülkelerin yüksek cari açıkları 2001 2005 arası düşük faiz dönemi ve parasal genişleme Spekülatif amaçlı petrol başta olmak üzere hammadde ve varlık fiyatlarının artması Küresel risk algısında aşırı düşüş, güvenli bir ortam oluşması, Yeni finansal ürünlere olan talebin artışı Riskli finansal araçlara yatırımların artması, sermaye hareketlerinin hızlanması Serbest fonların kayıt dışı olmasına göz yumulması, denetlenememesi Tezgah üstü piyasaların hacminin çok artması Gelişmiş ülkelerde bankacılığın daha az likit hale gelmesi, Likidite ihtiyaçlarını ağırlıklı olarak bankalar arası piyasalardan karşılamaları, Uluslar arası piyasalarda finans piyasalarının gelişimi teşvik edilirken reel sektörün göz ardı edilmesi, rekabet gücünün çoğu ülkede kaybedilmesi Uluslararası finansal piyasalar otorite yapısının karmaşık olması Otoritelerin krizin küreselleşmesini erkenden öngörememesi Kredi krizinin likidite krizine dönüşmesini engellemek için destek paketlerinin uygulanmasında geç kalınması 2
Küresel Krizin Seyri Küresel krizi birkaç temel göstergede tespit etmek mümkündür. MSCI Dünyada, Haziran 2008 den itibaren devam eden düşüş, Şubat 2009 dan sonra yerini yükselişe bırakmıştır. 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 MSCI-World Morgan Stanley Sermaye Endeksi (Dünya) Eki.03 Oca.04 May.04 Ağu.04 Kas.04 Şub.05 May.05 Ağu.05 Kas.05 Şub.06 May.06 Ağu.06 Kas.06 Şub.07 May.07 Ağu.07 Kas.07 Şub.08 May.08 Ağu.08 Kas.08 Şub.09 May.09 2 0 Std. sapma BFCIUS te, 2007 Temmuz dan itibaren devam eden düşüş, 2008 Kasım ayından itibaren yerini yükselişe bırakmıştır. -2-4 -6-8 -10 BFCIUS Bloomberg Financial Condition Index-US Kas.03 Mar.04 Tem.04 Kas.04 Mar.05 Tem.05 Kas.05 Mar.06 Tem.06 Kas.06 Mar.07 Tem.07 Kas.07 Mar.08 Tem.08 Kas.08 Mar.09 3
Küresel Krizin Etkileme Kanalları Doğrudan Etkiler: Ticaret Kanalı Küresel krizin Türkiye gibi ekonomilere etkilerinin olması kaçınılmazdır. 2006 2007 2008 2009 2010 Dünya Hasılası (%Değ.) 5.1 5.2 3.2-1.3 1.9 Ticaret Hacmi Tahminleri (% Değ.) Dünya Bankası 9.8 7.5 6.2-2.1 6.0 Dünya Ticaret Hacmi IMF (Gelişmiş Ekonomi İthalat Hac.) 7.5 4.7 o.4-12.1 0,4 IMF (Yükselen Ekon. İhracat Hac.) 11.2 9.5 6.0-6.4 1.2 OECD Bölgesi İthalat Hacmi 7.8 4.6 1.9 0.1 3.1 25 Dış Ticaret Gelişmeleri 250 20 Milyar Dolar 200 Türkiye nin Dış Ticaret Performansı 15 10 İhracat 150 100 5 İthalat İhracat-Yıllık (Sağ Eksen) 50 0 İthalatYıllık (Sağ Eksen) 0 01.08 02.08 03.08 04.08 05.08 06.08 07.08 08.08 09.08 10.08 11.08 12.08 01.09 02.09 03.09 4
Küresel Krizin Etkileme Kanalları Yükselen piyasa ekonomilerine yönelik sermaye girişlerinde azalma beklenmektedir. Doğrudan Etkiler: 1.000 900 800 Milyar Dolar 928,6 Sermaye Kanalı 700 600 500 400 300 200 100 Yükselen Piyasalara Toplam Özel Sermaye Girişi (Net) 319,8 284,4 230,2 236,7 204,9 170,6 135,4 145,6 117,8 333,3 523,5 564,9 465,8 165,3 0 1995 1996 Kaynak: IIF 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ger.Tah. 2009 Tah. 5 4 (%) Toplam Özel Sermaye Girişi (Net) Özel Doğrudan Sermaye Girişi (Net) GSYH'ye Oran 3 Özel Portföy Yatırımı (Net) 2 1 0-1 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009T 2010T 2011T 5
Küresel Krizin Dolaylı Etkileri Enerji ve ürün fiyatlarındaki gerileme enflasyonist baskıları azaltmaktadır. Gevşek para politikası faiz oranlarının gerilemesine neden olmaktadır. Fiyatlar ve Faiz (% Değ.) 2006 2007 2008 2009 2010 Ürün Fiyatları (% Değ.) Petrol Dışı (Dünya Bankası) 29.1 17.0 22.4-23.2-4.3 Petrol Dışı (IMF) 23.2 14.1 7.5-27.9 4.4 Petrol Fiyatı (Dünya Bankası) 20.4 10.6 42.3-26.4 1.8 Petrol Fiyatı (IMF ) 20.5 10.7 36.4-46.4 20.2 Tüketici Fiyatları G-7 Ülkeleri (1,2) 2.2 1.7 3.3 1.6 2.1 Gelişmiş Ekonomiler 2.4 2.2 3.4-0.2 0.3 Yükselen ve GOE 5.4 6.4 9.3 5.7 4.7 Euro Alanı OECD (OECD) 2.2 2.1 3.4 1.4 1.3 Faiz Oranları (LIBOR, %) ABD doları mevduat 5.3 5.3 3.0 1.5 1.4 Euro mevduat 3.1 4.3 4.6 1.6 2.0 Yen mevduat 0.4 0.9 1.0 1.0 0.5 6
Krize Yönelik Küresel Öneriler ve Tedbirler Öneriler Sermaye yeterliliği güçlendirilerek piyasada güvenin sağlanması Likidite yönetimi başta olmak üzere risk yönetim süreçlerinin bütün unsurlarıyla güçlendirilmesi Bilanço dışı kalemler dahil risk yönetiminin denetim sürecinin yoğunlaştırılması OTC türevlerinin organize borsalar bünyesine çekilmesi ve bunun yapılabilmesi için her türlü vergi ve diğer desteğin sağlanması Bilânço dışı kalemlere ilişkin muhasebeleştirme, değerleme, raporlama ve açıklama standartlarının geliştirilmesi Menkul kıymetleştirme süreçleri başta olmak üzere piyasada şeffaflığın ve hesap verilebilirliğin güçlendirilmesi Kredi derecelendirme sisteminin düzenleme, uygulama ve denetim yapısının yeniden yapılandırılması Otoritelerin risklere karşılık verebilme kabiliyetinin geliştirilmesi, Tedbirler Fikir genel olarak benimsendi, kısmen uygulamaya geçirildi ve ilgili çalışmalar devam etmekte Fikir genel olarak benimsendi, kısmen uygulamaya geçirildi ve çalışmalar devam etmekte Fikir genel olarak benimsendi. Çalışmalar devam etmekte. Fikir genel olarak benimsendi. Çalışmalar devam etmekte. Fikir genel olarak benimsendi. Çalışmalar devam etmekte. Fikir genel olarak benimsendi. Çalışmalar devam etmekte. Fikir genel olarak benimsendi, kısmen uygulamaya geçirildi ve ilgili çalışmalar devam etmekte Fikir genel olarak benimsendi, kısmen uygulamaya geçirildi ve ilgili çalışmalar devam etmekte 7
Yeni Finansal Mimari İhtiyatlı gözetimin artırılması, düzenlemelerin güçlendirilmesi, denetçiler arasında uluslararası işbirliğinin kurulması, Uluslararası finansal kurumlara ilişkin reformların yapılması, Uluslararası finansal piyasalarda bütünlüğün sağlanması, Kriz yönetiminde sınır ötesi işbirliğinin arttırılması (Ülke içinde) finansal hizmetlere erişimin artırılması Zayıf bankalara yönelik düzenleme ve uygulamaların geliştirilmesi, Stres testleri dahil olmak üzere kurumların risk yönetim süreçlerinin gözden geçirilmesi, Merkez Bankası operasyonlarının kriz dönemlerinde esnek ve etkin bir yapıya sahip olmasının sağlanması, Güveni tesis edecek şekilde mevduat sigortasına ilişkin düzenlemelerinin gözden geçirilmesi, 8
Türk Finansal Sektörün Yeniden Yapılandırılması Kriz Öncesi Durum Makroekonomik İstikrarsızlık Yüksek Kamu Kesimi Açıkları Kamu Bankalarının Sistemi Çarpıtıcı Etkileri Risk Algılama ve Yönetiminin Zayıflığı Bankaların Düzenlenmesi ve Denetlenmesine Yönelik Uluslararası Standartların Uygulanmasında Karşılaşılan Eksiklikler ve Gecikmeler 2001 Krizi Likidite Açığı YP Açık pozisyonu ve kur riski Sermaye yetersizliği Sorunlu Bankalar Krizden İstikrara TBS Makro Politikalar Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı Kamu bankalarının yeniden yapılandırılması TMSF ye devredilen bankaların çözümlenmesi Özel bankaların sağlıklı yapıya kavuşturulması Bankacılık sektörünü etkin ve rekabetçi bir yapıya kavuşturacak yasal ve kurumsal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi 9
Bankacılık Denetiminde Yasal ve Kurumsal Altyapı Düzenleme Altyapısı Denetim ve Gözetim Sistemi Kurumsal Kapasite ve İletişim 10
Düzenleme Altyapısı Bankacılık Kanunu 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu ile uluslararası standartları karşılayan yasal çerçeve Diğer Düzenlemeler 5464 Sayılı Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu Alt Düzenlemeler Bankaların Likidite Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik Bilgi Sistemleri Denetimine İlişkin Yönetmelik Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketlerinin Kuruluş ve Faaliyet Esasları Hakkında Yönetmelik 11
Gözetim ve Denetim Sistemindeki Gelişmeler Denetim Yapısı Risk Odaklı Denetim uygulamasına geçilmesi Yeni denetim yaklaşımlarının hayata geçirilmesi (Bilgi sistemleri denetimi) Gözetim sisteminin güçlendirilmesi Piyasa Disiplinine Katkı Kamuya sunulan bilgi ve sunum çeşitliliğinin arttırılması (Finansal Piyasalar Raporu, BDDK İnternet Sitesi, Haftalık Bülten, FinTürk, v.b.) 12
Kurumsal Kapasite ve işbirliği Yurtiçi İşbirliği Bilgi ve İşbirliği Anlaşması (HM, BDDK, TMSF, TCMB) Sistemik Risk İşbirliği Anlaşması (HM, BDDK, TMSF, TCMB) Finansal Sektör Komisyonuna işlerlik kazandırılması Uluslar arası İşbirliği Konsolide denetime ilişkin işbirliği kapsamında yeni mutabakat zabıtları imzalanması Sektörler ve uluslar arası bütünleşme kapsamında çeşitli düzeyde eğitim dahil etkinliklere iştirak edilmesi Kurumsal Kapasite Daire Başkanlığı Sayısının 10 dan 14 e yükseltilmesi İnsan kaynaklarının nitelik ve nicelik olarak güçlendirilmesi 13
Küresel Krizin TBS ye Yansımaları 2006 Kasım ayı: SYR, hedef rasyo olarak %12 ye çekilmiştir. 2007 Haziran ayından itibaren likidite rasyosu uygulanmaya başlamıştır. Bazı bankaların bir dönem sermaye benzeri kredilere olan aşırı isteği frenlenmiş ve sermaye benzeri krediler kadar nakit sermaye getirmeleri istenmiştir. Haziran 2008 de Basel II ertelenmiştir. Yeni lisanslar konusundaki çekingenliğimiz bazı bankalarımızı daha güçlü sermayedarlarla oldukça iyi fiyatlarla buluşturmuştur. Bankalarımıza hedge fonlar sokulmamıştır. Sermayedar olmalarına izin verilmemiştir. Kaldıraçlı ürünlere hep kuşkuyla yaklaşıldı ve izin vermemeye gayret gösterilmiştir. Bankacılık sektörünün özkaynak yapısını daha da güçlendirmek amacıyla bankaların kâr dağıtımına sınırlama getirilmiş ve bankaların kâr dağıtabilmesi BDDK onayına bağlanmıştır Kamuoyunda Karşılık Yönetmeliği olarak bilinen yönetmelikte değişikliklerle gidilmiştir. 14
Sektörün Krizlere Karşı Pozisyonu Kanun gereği bankalarımız kurumsal yönetim ile risk yönetimine dair uygulamalarını yaygınlaştırmaya çalışmışlardır (bağımsız üye, risk yönetimi sistemi v.d.). Bankalarımız 2001 krizinden önemli dersler çıkarmışlardır (ihtiyatlı yaklaşımların önemi, risk kültürünün önemi, ortaklar-profesyonel yönetim v.d.). Mesleki organizasyonların (TBB, TKBB, İç Denetim, Risk Yöneticileri Derneği) etkinliği artmış, mesleki ilkelerin ihdası ve uyumluluk yönünde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bankalarımızın müşterilerine karşı duyarlılıklarında önemli aşamalar kat edilmiştir (Hakem heyeti, çağrı merkezleri v.d.). 15
Küresel Krizin Türkiye Ekonomisine Yansımaları Reel Kesim Sanayi Üretimi ve İmalat Sanayiinde Kapasite Kullanımı Sanayi Üretimi ve Kapasite 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0-30,0 Kap.Kul. (Sağ Eksen) Sanayi Üretimi Kap.Kul. MD (Sağ Eksen) San. Ür. MD 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 01-08 02-08 03-08 04-08 05-08 06-08 07-08 08-08 09-08 10-08 11-08 12-08 01-09 02-09 03-09 04-09 Reel Kesim Güven Endeksi ve Seçilmiş Bileşenler 120 110 100 Reel Kesim Güven Endeksi 90 80 70 60 50 40 Toplam istihdam (Gelecek 3 ay) Yatirim harcamasi RKGE 16
Küresel Krizin Türkiye Ekonomisine Yansımaları Hanehalkı Hanehalkı Borç Yükü 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Milyar TL 101,6 Tüketici Kredileri 1,7 82,7 14,7 Kredi Kartı Borç Bakiyesi 1,3 Tüketici Finansman Şirketi Kredileri 12,6 59,9 1,2 10,7 38,9 85,2 1,8 7,5 68,9 18,1 48,0 8,0 0,9 4,4 29,7 0,4 1,7 5,9 12,8 2003 2004 2005 2006 2007 2008 110 40 90 20 70 Tüketici Güven Endeksi 50 0 Tuketici Guven Endeksi Genel Ekonomik Durum (3 Ay oncesine gore mevcut donem) Tasarruf etme uygunlugu (Mevcut donem) Tuk. Finansmani amaciyla borc kullanma ihtimali (Gel.3 aylik donem) -Sağ Eksen Tasarruf etme ihtimali (Gelecek 6 aylik donem) Sağ Eksen 17
Küresel Krizin TBS ye Kesin Veriler Çerçevesinde Etkileri Sektörün SYR si yasal sınır olan %8 in oldukça üstünde seyretmeye devam etmektedir. YPNGP nin özkaynaklara oranı %1 in altında kontrollü bir görünüm arzetmektedir. Kredilerin takibe dönüşüm oranı oranı Mart ayında %4,5 düzeyindedir. Aktif ve özkaynak kârlılıkları devam etmektedir. Bankaların yurt dışından bulduğu toplam kaynak miktarı ilk çeyrek itibarıyla düşmüştür. Temel Büyüklükler (Milyar YTL) 2006 2007 Mar.08 Ara.08 Mar.09 Mar08-Mar.09 Değişim Aktif 499.7 581.6 634.0 732.5 754.3 19,0 Özkaynak 59.5 75.8 76.0 86.4 91.9 20,9 Kredi 219.0 285.6 319.6 367.4 366.4 14,6 Mevduat 307.6 356.9 389.8 454.6 467.1 19,8 Türev İşlemler 107,2 160,4 232.3 196.4 253.4 9,1 Temel Finansal Sağlamlılık Göstergeleri (%) 2006 2007 Mar.08 Ara.08 Mar.09 SYR 22,3 18,9 17,2 18,0 18,5 YPNGP /Özkaynaklar 0,5-0,3 1,2 0,0 0,6 Kredilerin Takibe Dön.Oranı 3,8 3,5 3,1 4,1 4,5 Karşılıklar/Takipteki Alacaklar 89,7 86,8 84,8 79,8 77,8 Aktif Kârlılığı (ROA) 2,5 2,8 2,8 2.0 2,1 Özkaynak Kârlılığı (ROE) 19,2 21,8 21,9 16.5 17,3 Dış Piyasalardan Sağlanan Kaynakların Gelişimi Milyar Dolar 2006 2007 Mar.08 Ara.08 Mar.09 Sendikasyon Kredileri 12,5 13,2 13,2 11.2 10.0 Seküritizasyon Kredileri 9,2 13,1 13,0 12.4 12.2 Toplam 21,7 26,4 26,2 23.6 22.2 18
Küresel Krizin TBS ye Kesin Veriler Çerçevesinde Etkileri-2 2009 yılı ilk çeyreğinden tüketici kredilerinin büyüme hızında belirgin bir yavaşlama görülmemektedir. Bireysel Kredilerve KOBİ Kredileri (Milyar YTL) 2006 2007 Mar.08 Ara.08 Mar.09 Mar.08- Mar.09 % Değ. Bireysel Krediler 69,1 95,0 101,0 116.6 115.1 14.0 Kredi Kartları 21,5 27,1 27,6 34.3 33.5 21.4 KOBİ Kredileri 58,1 80,7 85,9 86.2 84.1-2.1 Bankacılık Temel Yapısal Göstergeleri Benzer durum KOBİ kredileri için de geçerlidir. Bin Adet 2006 2007 Mar.08 Ara.08 Mar.09 Mevduat Hesabı Sayısı 86.131 91.063 94.400 90.557 93.141 Katılma Hesabı Sayısı 1.414 1.623 1.697 1.849 2.134 Kredi Müşteri Sayısı 30.685 35.403 34.343 38.181 38.259 Kredi Kartı Müşteri Sayısı 25.580 27.658 24.284 25.677 25.649 Kr. Kartı Tak. Düş.Müşt. Say. 1.008 1.086 1.268 1.563 1.852 2.000 1.800 Bin Kişi 2009 yılının ilk çeyreğinde takibe düşen kredi kartı müşteri sayısının yükseldiği görülmektedir. 1.600 1.400 1.200 1.000 800 Kr. Kartı Tak. Dğş. Müşt. Say. 06.05 06.05 03.08 06.08 09.08 12.08 03.09 19
Küresel Krizin TBS ye Güncel Veriler Çerçevesinde Etkileri 600 Milyar TL Günlük Geçici 88,00 Toplam kredi ve mevduat tutarının artış hızında bir yavaşlamaya işaret etmektedir. 500 400 86,00 84,00 300 82,00 200 80,00 100 78,00 0 76,00 14.05.2008 30.06.2008 29.09.2008 31.12.2008 31.03.2009 30.04.2009' 15.05.2009 KREDİLER MEVDUAT KREDİ/MEVDUAT (Sağ Eksen, %) 20 18 16 Milyar TL GÜnlük Geçici 4,48 4,54 4,26 5,00 4,50 4,00 Mart-Nisan 2009 döneminde tahsili gecikmiş alacak tutarında bir yükselme gözlenmektedir. Mayıs ayının ilk yarısında ise artış azalmıştır. 14 12 10 8 6 4 2 3,06 2,99 3,06 3,58 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0 0,00 14.05.2008 30.06.2008 29.09.2008 31.12.2008 31.03.2009 30.04.2009' 15.05.2009 TGA TK/(Krediler+TK) -Sağ Eksen, % 20
Küresel Krizin TBS ye Güncel Veriler Çerçevesinde Etkileri Senaryo (Milyon YTL) Nakdi Kredilerin %1 inin Zarara Dönüşmesi Nakdi Kredilerin %5 inin Zarara Dönüşmesi Gayri Nakdi Kredilerin %1 inin Zarara Dönüşmesi Gayri Nakdi Kredilerin %5 inin Zarara Dönüşmesi Zarar SYR (%) Aralık 2008 Mart 2009 SYR Değişimi (Puan) * Zarar/ Özkaynak (%) Zarar SYR (%) SYR Değişimi (Puan) ** Zarar/ Özk. (%) 2.988 16,69-0,53 3,42 2.944 17,19-0,50 3,19 14.941 14,53-2,69 17,09 14.721 15,14-2,55 15,96 844 17,07-0,15 0,97 875 17,54-0,15 0,94 4.221 16,47-0,75 4,83 4.376 16,95-0,74 4,74 Not: İller Bankası verileri hariç tutulmuştur. * Aralık 2008 dönemi ortalama SYR si %18,00 dir. **Mart 2008 dönemi ortalama SYR si %18,50 dir. 21
Son olarak Bankacılık sektörü olumsuzlukların etkilerini artırıcı değil, bilakis olumsuzlukların etkilerini azaltan bir konuma gelmiştir. Su ana kadar küresel krizin bankacılık sektörü üzerindeki etkileri de yok denecek düzeydedir. Türk Bankacılık Sektörü dış kaynaklı olumsuzlukların etkilerini güçlü sermaye yapısı ile göğüsleyebilecek konumdadır. Diğer kuruluşlarla işbirliği içerisinde küresel krizin etkileri asgari düzeyde tutulacaktır. 22