EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Editörler: Yaşar ÖZBAY Serdar ERKAN Sırrı AKBABA A. Aykut CEYHAN Esra CEYHAN Zeynep CİHANGİR ÇANKAYA Tuncay ERGENE Mehmet GÜVEN Zeynep HAMAMCI Melek KALKAN Leyla KÜÇÜKAHMET Hülya ŞAHİN Mustafa ŞAHİN Mehmet PALANCI Hikmet YAZICI 4. Baskı
Editörler: Prof. Dr. Yaşar ÖZBAY Prof. Dr. Serdar ERKAN EĞİTİM PSİKOLOJİSİ ISBN 975-9944-919-34-9 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mart 2008 4. Baskı: Eylül 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-3945590) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ İnsanın ihmal edemeyeceği bilgi alanlarının başında kendisi ile ilgili bilgi gelmektedir. Yaşamımızda birçok bilgi türünü edinmemiş olmamız hayatta kalma adına büyük bir sorun ortaya çıkartmaz. Gündelik ve mesleki yaşamın tüm alanlarını kapsayan o kadar farklı bilgi ile bombardıman ediliyoruz ki, bunların birçoğunu belki de hiç ama hiç kullanmıyoruz. Bazen de bazılarına sıra gelmiyor. Aynı durumu insanın kendisini konu edinen bilgi alanları için söylemek doğru olmasa gerek. Adı üstünde. İnsan Psikolojisi. Daha doğrusu bizim, kendimizin, bize ait olan bir dünyanın psikolojisi. Ruhsal olarak nasıl çalıştığımızın ve ne tür özelliklere sahip olduğumuzun bilgisi. Buna lakayıt kalmak ne kadar doğru olur, ne kadar gerçekçi olur veya ne kadar istenilir bir durum olabilir diye düşünmemiz gerekir. Modern yaşamın her tarafını kuşatan eğitim olgusu, her geçen gün insan doğası ile ilgili daha fazla bilgilenmeyi zorunlu kılmaktadır. Eğitimin özellikle bu kadar öncelikli bir konumda ele alınmasını, eğitimcilerin de bu konuda daha fazla donanım sahibi olmalarını talep etmektedir. Bu çerçevede, elinizdeki kitap, sizlere başta kendinizi anlama olmak üzere, eğitim hizmetleri içerisinde karşılaşabileceğiniz eğitimin psikolojik temellerine ilişkin bilgileri bir arada sunma şansı verecektir. Eğitim ve psikoloji alanlarındaki bilgilerimizin bilimsel bilgi ile güncelleştirilmesi bir zorunluluktur. Özellikle insanımızın yaşam kalitesini artırıcı en büyük çabanın eğitimden geçtiği göz önünde bulundurulursa, çocuğa bakış açımızdan insan eğitimine verdiğimiz öneme kadar pek çok konuya daha fazla enerji harcamamız gerekir. Bu amaçtan hareketle yayına hazırlanan kitap için sarf edilen enerjinin bir şekilde toplumsal kalkınmaya hizmet edebilecek olması tarafımızca sevindiricidir. Son olarak bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm yazarlara ve farklı açılardan katkılar sunan tüm arkadaşlara teşekkürü bir borç biliriz. Bu kitapta mesleki ve kişisel yaşamınızda sizlere faydalı olacak bilgiler bulabileceğinizi umuyor, kitabın sonraki basımlarına katkı sağlayacak geribildirimlerinizi bekliyoruz. Yaşar ÖZBAY Serdar ERKAN Ekim 2009 ANKARA iii
1. Bölüm: Eğitim Psikolojisi Bölümler ve Yazarları Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 2. Bölüm: Gelişim Psikolojisinde Temel Kavramlar Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi 3. Bölüm: Fiziksel Gelişim Prof. Dr. Serdar Erkan, Gazi Üniversitesi emekli öğretim üyesi 4. Bölüm: Psikoseksüel Gelişim Yrd. Doç. Hülya Şahin, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 5. Bölüm: Psikososyal Gelişim Doç. Dr. Tuncay Ergene, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 6. Bölüm: Bilişsel Gelişim Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 7. Bölüm: Dil Gelişimi Doç. Dr. Mehmet Güven, Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 8. Bölüm: Ahlak ve Gelişimi Prof. Dr. Sırrı Akbaba, Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı v
9. Bölüm: Davranışçı Öğrenme Yrd. Doç. Dr. Zeynep Cihangir-Çankaya, Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 10. Bölüm: Sosyal Öğrenme Kuramı Doç. Dr. Melek Kalkan, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Anabilim Dalı 11. Bölüm: Bilişsel Öğrenme Yrd. Doç. Dr. Mehmet Palancı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü 12. Bölüm: Hümanistik Gelişim Yrd. Doç. Dr. Mustafa Şahin, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 13. Bölüm: Öğrenmede Güncel Konular Doç. Dr. Zeynep Hamamcı, Gaziantep Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 14. Bölüm: Etkili Öğretim ve Öğrenme Prof. Dr. Leyla Küçükahmet, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Program Geliştirme ve Öğretim Ana Bilim Dalı 15. Bölüm: Motivasyon Doç. Dr. Hikmet Yazıcı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı 16. Bölüm: Etkili Sınıf Ortamı: Sınıf Yönetimi Doç. Dr. A. Aykut Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Doç. Dr. Esra Ceyhan, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü vi
İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Bölümler ve Yazarları...iv İçindekiler...vi 1. Bölüm EĞİTİM PSİKOLOJİSİ (ss: 1/26) Eğitim Psikolojisinin Kapsamı...2 Öğretmen Kimdir?...3 Neden Psikoloji veya Eğitim Psikolojisi...4 Psikolojinin Tanımı...5 Psikoloji Tarihi ve Psikoloji Kuramları...8 Psikolojide Alt Disiplinler...13 Eğitimde ve Psikolojide Araştırma...16 Niçin Araştırma Yapıyoruz...17 Araştırma Yöntemleri...19 Araştırma Bulgularını Yorumlama...23 Kaynaklar...26 2. Bölüm GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TEMEL KAVRAMLAR (ss: 27/50) Giriş...27 Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar...28 Gelişim İlkeleri...33 Gelişimi Etkileyen Faktörler...38 Kaynaklar...49 3. Bölüm FİZİKSEL GELİŞİM (ss: 51/66) Doğum Öncesi Fiziksel Gelişim...51 Bebeklikte Fiziksel Gelişim...52 İlk Çocuklukta Fiziksel Gelişim (3-6 yaş)...54 Çocuklukta Fiziksel Gelişim (6-12 yaş)...56 Ergenlikte Fiziksel Gelişim...56 Duyusal Gelişim...59 Artistik Gelişim...61 Kaynaklar...66 vii
4. Bölüm PSİKOSEKSÜEL GELİŞİM (ss: 67/99) Psikoanalitik Kuram...67 Psikanalitik Kuramın Dayandığı Temel Görüşler...68 Psikoseksüel Gelişim...74 Oral Dönem...74 Anal Dönem...76 Fallik Dönem...78 Gizil (Latent) Dönem...81 Genital Dönem...82 Savunma Mekanizmaları...83 Cinsel Gelişim...86 Bebeklik, Çocukluk ve Ergenlikte Cinsel Gelişim Evreleri...87 Cinsiyet Rolü Gelişimi...92 Cinsel Eğitim...93 Kaynaklar...98 5. Bölüm PSİKOSOSYAL GELİŞİM (ss: 101/130) Giriş...101 Kişilik Gelişimi...102 Kalıtım ve Çevre Etkileşiminin Rolü...104 Anne-Baba ve Diğer Yetişkinlerin Rolü...105 Akran ve Arkadaşların Rolü...107 Sosyal Gelişim...108 Aile ve Değişen Anne Baba Rolleri...109 Yoksulluk, Göç ve Ekonomik Krizler...110 Televizyon ve İnternet...111 Erik Erikson un Psikososyal Gelişim Kuramı...112 Erikson'un Gelişim Krizleri...114 Güvene Karşılık Güvensizlik (0-1 yaş)...115 Bağımsızlığa Karşılık Utanma ve Şüphe (2-3 yaş)...116 Girişimciliğe Karşılık Suçluluk (3-6 yaş)...117 Üretkenliğe Karşı Aşağılık Duygusu (6-12 yaş)...117 Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Karmaşası (12-20 yaş)...118 Yakın İlişkiye Karşı Çekingenlik (20-40 yaş)...120 Üretkenliğe Karşı Durgunluk (40-65 yaş)...120 Ego Bütünlüğüne Karşı Ümitsizlik ve Keder (65 Yaş ve sonrası)...121 Erik Erikson un Psikososyal Gelişim Kuramının Eğitsel Doğurguları...121 viii
Robert Kegan ın Gelişim Kuramı...123 Gelişim Dönemleri...124 Benlik ve Gelişimi...127 Benlik Oluşumunun Kaynakları...128 Kaynaklar...129 6. Bölüm BİLİŞSEL GELİŞİM (ss: 131/148) Jean Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramı...132 Bilgi Kazanımı ve Bilginin Yapısı...134 Çocuklarda Düşünce Yapısı...137 Bilişsel Gelişim Evreleri...138 Vygotsky ve Bilişsel Gelişim Kuramı...144 Kaynaklar...148 7. Bölüm DİL GELİŞİMİ (ss: 149/164) Dil ve İletişim...149 Dil Gelişimiyle İlgili Kuramsal Görüşler...151 Davranışçı Kuram...151 Bilişsel Kuram...152 Psikolinguistik Kuram...153 Karşılıklı İletişim Kuramı...153 Dil-Düşünme İlişkisi...154 Dil-Öğrenme İlişkisi...155 Dil Gelişimi Evreleri...155 Konuşma Öncesi Evre (0-1 yaş)...155 Tek Kelime Evresi (1-1.5 yaş)...156 İki Kelime Evresi (1.5-2 yaş)...157 İlk Gramer (Uzun Cümleler) Evresi (2-5 yaş)...158 Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler...158 Dil Gelişiminin Eğitimsel Doğurguları...161 Kaynaklar...163 ix
8. Bölüm AHLAK VE GELİŞİMİ (ss: 165/203) Ahlakla İlgili Temel Kavramlar...166 Ahlak Kavramının Felsefi Temeli...167 Ahlak Gelişimi Yaklaşımları...169 Psikoanalitik Yaklaşım...170 Davranışçı Yaklaşım...171 Sosyal Öğrenme Yaklaşımı...172 Bilişsel Yaklaşım...173 John Dewey in Ahlâk Gelişimi Kuramı...173 Jean Piaget in Ahlak Gelişimi Kuramı...174 Kohlberg ve Ahlâki Gelişimi...176 Carol Gilligan ın Ahlâk Gelişimi Kuramı...181 Kohlberg ve Gilligan ın Görüşlerinin Karşılaştırılması...183 Eliot Turiel in Nüfuz Alanı Kuramı...184 James Fowler in İnanç Aşamaları...185 Değerler ve Eğitimi...190 Değerler ve Aktarılma Süreci...191 Bazı Değerler ve Eğitimi...192 Hoşgörü...195 Saygı ve Sevgi...198 Doğruluk...199 Kaynaklar...201 9. Bölüm DAVRANIŞÇI ÖĞRENME (ss: 205/243) Giriş...205 Klasik - Tepkisel Koşullama...207 Temel Kavramlar...212 Bitişiklik...212 Sönme...213 Kendiliğinden Geri Gelme...213 Pekiştirme...214 Genelleme...214 Ayırt Etme...215 Zamanlama...215 Üst Düzey Koşullanma...216 Öğrenilmiş Çaresizlik...216 Korku Koşullaması...217 x
Karşı Koşullama...217 Sistematik Duyarsızlaştırma...218 Klasik Koşullama ve İnsan Davranışları...218 Edimsel (Operant-Araçsal) Koşullama...219 Operant Koşullama Süreci...221 Temel Kavramlar...223 Edimsel (Operant) Davranış...223 Pekiştirme...224 Pekiştirme Tarifeleri...226 Sönme...229 Ceza...230 Biçimlendirme (Şekillendirme)...233 Zincirleme...233 Ayırt Edici Uyarıcı...234 Zamanlama...234 Genelleme...234 Ayırt Etme...235 Kaçınma Koşullaması...235 Fonksiyonel Analiz...236 Batıl Davranış...236 Operant Koşullama ve İnsan Davranışları...236 Davranışçı Öğrenme Kuramcılarının Temel Görüşleri...238 Bitişiklik Kuramları...238 Bağlaşımcılık (Bağ Kuramı)...240 Kaynaklar...243 10. Bölüm SOSYAL ÖĞRENME KURAMI (ss: 245/269) Sosyal Öğrenme Kuramının Gelişimi...245 Bandura ve Gözlem Yoluyla Öğrenme...247 Sosyal Öğrenme Kuramının Temel İlkeleri...249 Davranışın Sonuçları ve Modelden Edinilen Dolaylı Yaşantılar...253 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri...256 Kompleks Öğrenmenin Yapısı...263 Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitimsel Doğurguları...265 Kaynaklar...269 xi
11. Bölüm BİLİŞSEL ÖĞRENME (ss: 271/310) Giriş...271 Öğrenmede İçgörü...273 Gizil Öğrenme...273 Bilgi İşlem Yaklaşımı...274 Bellek ve Yapısı...274 Belleğin Temel İşlemleri...276 Kısa Süreli Bellek...278 Uzun Süreli Bellek...280 Bilgi Türleri...284 Ders Çalışma Stratejileri...286 Gestalt Öğrenme...288 Piaget in Eğitimle İlgili Görüşleri...292 Sınıf Ortamı ve Bilişsel Gelişim...293 Ausubel: Anlamlı Öğrenme Kuramı...295 Gagne: Öğretim Durumları Yaklaşımı...296 Bruner: Buluş Yoluyla Öğrenme...299 Bernard Weiner in Yükleme Kuramı...300 Kaynaklar...308 12. Bölüm HÜMANİSTİK GELİŞİM (ss: 311/326) Hümanistik Psikoloji ve İnsancıl Kuram...311 Hümanist Eğitim ve Öğrenme...312 Hümanist Yaklaşımın Öncüleri...313 Abraham Maslow (1908-1970)...313 Carl Rogers ( 1902-1987)...315 Arthur Combs...319 Cecil Holden Patterson...320 Öğrenci Merkezli Eğitim...321 Öğretmen Tutumları...321 Sınıf Atmosferi...323 Kaynaklar...325 xii
13. Bölüm ÖĞRENMEDE GÜNCEL KONULAR (ss: 327/351) Giriş...327 Eğitimde Yeni Yaklaşımlar...328 Aktif Öğrenme Modeli...329 Öğrenci Merkezli Eğitim...331 Yapılandırmacı Öğrenme Kuramı...333 Çoklu Zekâ Kuramı...334 Yaratıcı Eğitim...338 Yeni Yaklaşımların Eğitim-Öğretim Süreçlerine Uygulanması...340 Kaynaklar...350 14. Bölüm ETKİLİ ÖĞRETİM VE ÖĞRENME (ss: 353/378) Giriş...353 İyi Disipline Edilmiş Bir Sınıf...355 Alan Bilgisinde Yeterlilik...356 Ders Öncesi Hazırlık...357 Sınıfla İlk Karşılaşma...360 Derse Zamanında Girme...361 Göz İletişimi Kurma...361 Öğrencinin Amaçlardan Haberdar Edilmesi...362 Derse Öğrencinin Ne Bildiği ile Başlama...363 Öğrencinin Derse Etkin Katılımı...364 Yöntem ve Görsel İşitsel Araçlar ile Öğretimi Zenginleştirme...365 Öğrencilerin Çalışma Oryantasyonlarının İyileştirilmesi...367 Dersin Etkili Sonlandırılışı...368 Öğrenciyi Ders Dışında da Tanıma...369 Herbert Walberg ve Etkili Öğretimin Öğeleri...370 Öğrenme Zamanı...370 Olumlu Pekiştirme...371 İpuçları ve Geribildirimler...371 İşbirlikçi Öğrenme...372 Sınıf Morali...372 Geliştirici ve Düzenleyici Sorular...372 xiii
Ön Düzenleyiciler...373 Flanders Sistemi: Modellerin Bağlanması...373 Model 1: Bilgi Aktarımı Taşıyıcısı...375 Model 2: Tümevarımsal Sorgulama...375 Model 3: Kişilerarası Öğrenme...375 Madeline Hunter: Eğitimin Amacına Ulaşmasındaki Ara Olarak Dersin Planlanması...376 Kaynaklar...378 15. Bölüm MOTİVASYON (ss: 379/405) Giriş...379 İçsel ve Dışsal Motivasyon...381 Motivasyon Kuramları...383 Motivasyon ve Kişisel Faktörler...386 Motivasyon ve İnançlar...391 Motivasyon ve Bireysel Farklılıklar...395 Öğrenme Süreci ve Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme...396 Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme...398 Özet...402 İçsel ve Dışsal Motivasyon...402 Motivasyon Kuramları...402 Motivasyon ve Kişisel Faktörler...402 Öğrenme Süreci ve Öğrenci Motivasyonunu Geliştirme...402 Temel Kavramlar...402 Kaynaklar...403 xiv
16. Bölüm ETKİLİ SINIF ORTAMI: SINIF YÖNETİMİ (ss: 407/445) Sınıf Yönetimi Kavramı ve Boyutları...408 Sınıf Ortamının Fiziksel Olarak Düzenlenmesine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri...410 Sınıfta Gerçekleştirilecek Plan ve Programlara Yönelik Öğretmen Etkinlikleri...410 Sınıf İçerisinde Zamanın Kullanımına Yönelik Öğretmen Etkinlikleri...411 Sınıftaki İlişkilerin Düzenlenmesine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri...412 Sınıftaki Davranış Düzenlemelerine Yönelik Öğretmen Etkinlikleri...423 Disiplin Kavramı ve Disiplin Modelleri...428 Öğrencilerin Problemli Davranışlarını Önlemeye ve Düzeltmeye Yönelik Öğretmen Davranışları...437 Kaynaklar...444 xv
1. Bölüm EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Prof. Dr. Yaşar ÖZBAY * Öğretmenlik mesleği çok yönlü bilgi ve beceri ile donanmış olmayı gerektirir. Öğretmenlik sadece belli bilgi alanını bilme ile sınırlandırılamaz. Öğretmen profili incelendiğinde çok farlı donanım ve kazanımların bir arada olduğu görülür. Öğretmen eğitiminde de bu durum göz önünde bulundurularak, öğretmenin mesleki yaşamında ve sınıf ortamında ne tür bilgi ve becerilere sahip olması gerektiği kitabımızda verilen içerikle yansıtılmaya çalışılmıştır. Öğretmenlik mesleğini yapabilmenin üç temel şarta bağlı olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar: (a) belli bir alanda bilgiye sahip olmak (Türkçe, tarih, fizik, matematik, vb.), (b) sahip olunan bilgilerin başkalarına aktarımı için gerekli bilgi ve becerilerle donanık olmak ve (c) bu ikisinin birlikte olmasını sağlayacak kişisel özelliklere sahip olmak. Öğretmenlik formasyonu kazandırmak daha çok son iki alanla ilgili olarak ele alınması gerekmektedir. Günümüzde oldukça çeşitli bilgi kaynakları öğrenme ve öğretme sürecinde geçerli olan kural ve ilkelerin varlığının önemini ortaya koymaktadır. Bunların bir kısmı konu alanlarına göre özelleşmekle birlikte, birçoğu her konu alanı için geçerli kurallardır. Öğretmenlik mesleği günümüzde birçok bilgi alanı için geçerli olan kuram-araştırma-uygulama ilişkisinin oldukça yoğun yaşandığı bir meslektir. Bu nedenle öğretmen yerinde kuram geliştirici, yerinde araştırmacı ve yerinde uygulamacıdır. Öğretmenin sadece uygulama boyutu ile ilgilenmesi öğretmenlik mesleğine ilişkin kısır döngünün devam etmesine hizmet eder. Böyle bir yapıyla uzun yıllar çalışmış bir öğretmenin, meslek yaşamında değişim adına yenilikler oluşturduğundan söz edilemez. Aksine, günümüzde öğretmenden bu roller de beklenmektedir. Öğretmenin araştırmacı kimliğinin ön plana çıkarması ve sınıf ortamını bilimsel bir laboratuvar ola- * Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı, yozbay@yahoo.com
2 Eğitim Psikolojisi rak kullanması gereklidir. Bu açıdan öğretmenlik mesleği için gerekli olan bilgi kaynakları veya alanları farklı gibi görülse de (planlama, ölçme değerlendirme, gelişim ve öğrenme, eğitim teknolojisi, sınıf yönetimi ve rehberlik gibi) bunların hepsi eğitim bilimi olarak bir bütüne yönelik öğretme sanatına hizmet ederler. Bu bilgi alanlarının bütünleşmesi sonucunda öğretmen öğretme formasyonunu kazanır. Söz konusu alanların içerisinde gelişim ve öğrenme psikolojisi ise bu bütünlüğü sağlayan önemli bir bilgi alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kitap altında toplanan konular ağırlıklı olarak gelişim ve öğrenme kavramları üzerinde odaklanmaktadır. Gelişim ve öğrenme denilince akla eğitim psikolojisi gelmektedir. Her ne kadar eğitim psikolojisi gelişim ve öğrenmeden daha geniş bir anlamı ifade etse de, öğretmen yetiştirmede öğrenci, öğretmen ve sınıf ortamını etkileyen ve düzenleyen özelliklerin tümü öğrenme sürecinin psikolojik boyutunu vurgulamaktadır. Eğitim Psikolojisinin Kapsamı İsterseniz önce eğitim psikolojisin tanımını inceledikten sonra bu tanımın bizi nerelere götürdüğünü görmeye çalışalım. Eğitim Psikolojisi, öğrenme ve öğretim ile bunlara ilişkin faktörlerin incelendiği çalışma alanıdır. Eğitim psikolojisi öğrencilerin anaokulundan öğretim yıllarının sonlarına kadar ne tür değişimlere sahip olduklarını anlamamıza yardımcı olur. Örneğin, eğitim psikolojisi bir lise öğrencisi ile ilkokul beşinci sınıf öğrencisinin sosyal ilişkilerini karşılaştırmamızı sağlayan bilgiler sunar. Aynı zamanda aynı yaş ve aynı sınıfta okuyan öğrencilerin birbirlerinden nasıl farklı olduklarını anlamak için eğitim psikolojisinin bilgisine ihtiyaç duyarız. Eğitim psikolojisi öğrencilerin okul başarı veya başarısızlıklarının gelişimsel ve öğrenme süreçlerine ilişkin nedenlerini bulmamıza da yardımcı olur. Eğitim psikolojisi öğrencilerin zihinsel olarak bilgiyi nasıl kazandıklarını, nasıl işlediklerini ve nasıl süreçlendirdiklerini anlamamıza katkı sağlar. Bunun yanında öğrencilerin hangi bilgileri hangi yaşta kazanabileceklerinin ve bu bilgilerin en verimli olarak hangi ortamlarda kullanılabileceğinin bilgisini sunar. Eğitim psikolojisi kapsamında ele alınan davranışçı, bilişsel ve sosyal öğrenme yaklaşımları, akademik ve sosyal becerilerin gelişimiyle öğrenme süreçleri hakkında kapsamlı ipuçları verir. Eğitim psikolojisi Öğretmen öğretir öğrenci öğrenir düşüncesini çok boyutlu olarak sorgular. Hem öğretmenin öğretmesini hem de öğrencinin öğrenmesini etkileyen binlerce, belki milyonlarca faktör vardır. Etkili öğrenme etkili ortamlarda etkili iletişim ile gerçekleştirilebilir. Öğretmen eği-
Eğitim Psikolojisi 3 timi sürecinde üzerinde en çok durulan noktalardan birisi de sınıf ortamlarının etkili iletişim ortamları olmasını sağlayacak öğretmen adaylarının yetiştirilmesidir. Bu yapı da eğitim psikologlarının çalışmalarıyla gerçekleşmektedir. Eğitim psikolojisi, öğrencilerin öğrenme öncesi ve sonrası neleri bildiklerini ölçebilecek teknikleri öğretir. Ölçmenin ötesinde değerlendirmenin nasıl yapılacağı ve sonuçların nasıl kullanılabileceğinin bilgisini sunar. İnsanı sadece entelektüel bir depo olarak düşünmek yanlıştır. Öğrenilen bilgilerin entelektüel gelişime sağladığı katkıların yanı sıra kişilik ve sosyallik boyutlarında benliğine kazandırılan birer değer olduğu unutulmamalıdır. Herhangi bir bilim dalında otorite olmak, bu bilgileri öğretmede otorite olmayı sağlamaz. Öğretmek de kendi başına bir bilimdir. Bu bilimin önemli bilgi kaynaklarını gelişim ve öğrenme psikolojisi oluşturur. Gelişim ve öğrenmeye geçmeden bu bağlamda tanımlanabilecek öğretmenlik mesleğinin içerik analizini yapalım Öğretmen Kimdir? Öğretmen bir psikoloğun sahip olduğu bilgi düzeyine yakın psikoloji bilgisine sahip olmalıdır. Öğretmen duygusal, sosyal ve fizyolojik olarak sağlıklı olmalıdır Öğretmen problem çözen bir uzman olmalıdır Öğretmen yerinde bir teorisyen, yerinde araştırmacı ve yerinde iyi bir uygulamacı olmalıdır Öğretmen toplumun sosyo-kültürel özelliklerini yansıtan ve yeni hedefleri belirleyen kişi olmalıdır Öğretmen sosyal ve insancıl olmalıdır Öğretmen bilgi satıcısı değil bilgi avcısı olmalıdır Öğretmen değişim eğilimli ve değişime açık olmalıdır Öğretmen Yunus un sevgisine, Mevlana nın engin hoşgörüsüne sahip olmalıdır Öğretmen diğergam (yardımsever) ve sosyal olarak verici olmalıdır Öğretmen öğrencilere demokrasiyi öğreten değil yaşatan ve onlarla öğrenen olmalıdır Öğretmen bir sanatkar olmalıdır Öğretmen yaşamı seven ve sevdiren olmalıdır
4 Eğitim Psikolojisi Öğretmen ileri düzeyde sosyallik ve iletişim becerilerine sahip olmalıdır Öğretmen saygın ve saygılı olmalıdır Öğretmen ileri IQ yanında üstün EQ ya da sahip olmalıdır Öğretmen kendini gerçekleştirerek, mevcut şartları aşma çabası içerisinde olmalıdır Öğretmen aynı zamanda kendine özgü ve yaratıcı olmalıdır Öğretmen insan doğasının olumlu olduğuna inanmalıdır Öğretmen öğrenmeyi öğreten olmalıdır Evet, özetle öğretmen her şey olabilmelidir. Tüm bu özelliklerin bir insanda toplanması mümkün gözükmese de, eğitim psikolojisi ve diğer formasyon dersleriyle öğretmenin sanatkarlık yönünün geliştirilebileceği unutulmamalıdır. Ayrıca tüm bu öğretmen özellikleri, öğretmene fazla sorumluluk ve yükümlülük vermektedir. Fakat bilgi çağının gerektirdiği yapıda öğretmen her şeyi öğreten değil, istenilen bilginin öğrenilmesine rehberlik eden uzman olmalıdır ki bu düşünce öğrenmeyi öğretme olarak bilinmektedir. Neden Psikoloji veya Eğitim Psikolojisi Eğitim Psikolojisi dersine ve böylece psikoloji çalışmaya hoş geldiniz. Çoğunuz, hayatınızın merkezini oluşturan bir bilim dalıyla belki de ilk defa yakından tanışma fırsatı buluyorsunuz. Çoğu zaman kendi kendinize "Bu psikoloji denen bilimin bizimle ilişkisi nedir" sorusunu sormuşsunuzdur. Psikoloji hayatımızın doğrudan veya dolaylı birçok yönüyle ilişkilidir. Bütün insanların çeşitli boyutlarıyla bilgi sahibi olması gereken bir bilim olarak psikoloji, insan davranışlarını anlamada bizlere içgörü kazandırır. Ayrıca, düşünce, duygu, davranış ve tutumlarımızın daha iyi anlaşılmasında bize yardımcı olur ve daha ötesinde insan davranışlarındaki farklılıklardan dolayı ortaya çıkan değişiklikleri tolere etmemizi sağlar. Bu ise diğer insanların davranışlarını ve kendimizi daha kolay kabul etmemize ve anlamamıza yardımcı olur. Psikoloji bilimsel bir yöntemle çok geniş ve yaygın soruları cevaplamaya ve araştırmaya çalışır. Bu dersimizde cevaplayacağımız sorulardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz. 1. Zeka testleri doğru ve geçerli veriler ortaya koyar mı? 2. Neden insanlar fazla (aşırı) yer ve bunu nasıl önleyebiliriz?
Eğitim Psikolojisi 5 3. Psikolojik rahatsızlıklarla insan biyokimyası arasında herhangi bir ilişki var mı? 4. Neden insanlar rüya görürler? Rüya görme engellendiğinde ne olur? 5. İnsan yetenekleri yapay olarak kimyasal ve elektriksel beyin uyarımıyla geliştirilebilir mi? 6. Psikolojik stres, kalp ve yüksek tansiyon gibi hastalıklara sebep olabilir mi? 7. Psikolojik tedavi, insanların psikolojik rahatsızlıklarının çözümünde etkili olabilir mi? 8. Cezalandırma davranışı kontrol etmede ödüllendirmeden daha etkili midir? Psikoloji aynı zamanda psikolojik gerçekler olarak basın-yayında karşımıza çıkan olayları değerlendirmemizde yardımcı olur. Basın-yayında ortaya konan konulara (rüya, hafıza, ilaç kullanma veya erkeklerin kadınlardan niçin farklı davrandığı gibi) çoğumuz rastlarız ve sunulan bu bilgileri herhangi bir sorgulama yapmadan bilimsel gerçekler olarak kabul ederiz. Psikoloji aynı zamanda bu anlamda karşımıza çıkan bilgilerin dikkatle ve eleştirel bir açıdan değerlendirilmesinde önemli bir rol oynar. Psikolojinin Tanımı Psikoloji, insan ve hayvan davranışları ve zihinsel süreçleri üzerinde bilimsel yöntemlerle çalışan bir bilimdir. Bu tanımdan üç önemli öğe ortaya çıkmaktadır: (a) psikoloji bilimsel bir disiplindir (pozitif bir bilim olarak), (b) davranışı ve zihinsel süreçleri inceler ve (c) ayrıca hayvanları da konu edinir. Bilim Olarak Psikoloji Psikolojinin bir bilimsel çalışma alanı olduğunu belirttik. Psikolojik kuramlar ve gerçekler bilimsel yöntemlerin uygulanmasıyla ortaya çıkarlar. Toplum içerisinde genelde kabul gören psikoloji tanımlarının bununla uyuşmadığını görürüz. Hepsinden öteye, bir çocuğa kötü bir alışkanlığını değiştirmesi için verdiğimiz ödül ve yaptığımız eleştiri psikoloji değil midir? Aynı şekilde, arkadaşımızla herhangi bir konuyu içimize atmak yerine tartışıp konuştuğumuzda yaptığımız psikoloji ile ilişkili değil midir? Gazetelerde, televizyonda ve diğer basın-yayın organlarında gördüğümüz olayların yorumunda da aynı