İÇME SUYU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ KAYIPLAR VE PROWAT PROJESİ

16 İÇME SUYU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ KAYIPLAR VE PROWAT PROJESİ Selçuk TOPRAK 1, Abdullah Cem KOÇ 1, Ülker GÜNER BACANLI 2, Fatih DİKBAŞ 1, Mahmut FIRAT 2 ve Altan DİZDAR 3 SUMMARY Decreasing precipitation due to the global warming and increasing population causes insufficiency of water resources at some regions in Turkey. Water distribution systems in Turkey are unproductive with the average loss ratio of 45%. This study focuses on nonrevenue water problem. First, the water resources potential of Turkey is presented and then the components of non-revenue water are described. Performance indicators of non-revenue water and water losses are investigated. Some methods for determining and reducing the water losses are given. The existing studies for some municipalities in Turkey and the world about water losses are provided. The PROWAT project whose subject is about improving the performance of water supplies and water distribution networks and developing strategies to decrease losses is introduced. The PROWAT project is one of the pilot projects of the Leonardo Da Vinci training programme of the European Union. ÖZET Son yıllarda ülkemizde, küresel ısınmaya bağlı olarak yağışların azalması ve nüfus artışı sonucu su kaynakları bazı bölgelerimizde yetersiz kalmaktadır. Ülkemizdeki içme suyu dağıtım sistemleri, ortalama %45 kayıp oranı ile oldukça verimsiz sistemlerdir. Bu çalışmada, su dağıtım sistemlerindeki kayıplar ele alınmıştır. Önce, ülkemizin su kaynakları potansiyeli incelenmiş, daha sonra su kayıplarının bileşenleri verilmiştir. Su dağıtım sistemlerini kayıplar yönünden değerlendirmek için literatürde tanımlanmış olan su kaybı göstergelerinden bahsedilmiştir. Su kayıplarını tespit ve önleme yöntemleri anlatılmış, ülkemizde ve dünyada bu konuda yapılan çalışmalardan örnekler verilmiştir. Avrupa Birliği eğitim programlarından olan Leonardo Da Vinci kapsamında yapılmakta olan, su kaynaklarının ve su dağıtım şebekelerinin performansının iyileştirilmesi, meydana gelen kayıpların azaltılması stratejilerinin geliştirilmesi konulu PROWAT projesi tanıtılmıştır. 1 Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Denizli 2 Dr., Pamukkale Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Denizli 3 İnş.Müh., Erbil Proje, Çankaya, Ankara 1. GİRİŞ Dünya'da ve ülkemizde son yıllarda küresel iklim değişikliğinin etkileri belirgin bir şekilde hissedilmektedir. Dünya ısısının arttığı ve meteorolojik olayların aşırı uçlara yöneldiği gözlenmektedir. Türkiye'nin, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) Sekretaryası na 23 Mart 2007 'de sunduğu, Birinci Ulusal Bildirim Raporuna göre [1], 1951 2004 yılları arasında, ortalama yıllık mevsimsel hava sıcaklıklarına uygulanan eğilim analizinde, ülkemizde yaz sıcaklıklarının arttığı, bu artışın özellikle batı ve güneybatı bölgelerinde daha fazla olduğu belirtilmektedir. Yine aynı rapora göre kış mevsimi yağış miktarlarında ülkemizin batı bölgelerinde azalma gözlenmiştir. Özellikle batı bölgelerimizin göç alması nedeniyle, nüfusunun ülke ortalamasının üzerinde arttığı da bilinmektedir. Bunun sonucu olarak, mevcut su kaynakları ihtiyacı karşılamakta yetersiz kalmaya başlamıştır [2]. Kısıtlı su kaynaklarımızı en verimli şekilde kullanmamız gerektiği açıktır. Suyun kaynağından kullanılacağı yere getirilmesi sırasında iletim ve dağıtım sistemlerinde bazı kayıplar meydana gelmektedir. Bu makalenin kapsamında içme suyu sistemlerindeki kayıplar incelenecektir. Önce ülkemizin mevcut ve gelecekteki su potansiyeli belirtilecektir. Su dağıtım sistemlerindeki kayıpların bileşenleri ve bunlarla ilgili göstergeler verilecektir. Su kayıplarını tespit ve önleme yöntemleri incelendikten sonra ülkemizdeki ve dünyadaki mevcut durum incelenerek, yapılan çalışmalardan örnekler verilecektir. Son olarak bir Leonardo Da Vinci projesi olan PROWAT projesi anlatılacaktır. Türkiye'de yıllık ortalama yağış 643 mm ve toplam su kapasitesi 501 milyar m 3 'tür. Bu suyun 274 milyar m 3 'ü buharlaşmayla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m 3 'ü yeraltına sızmakta ve 158 milyar m 3 'lük kısmı akışa geçmektedir. Yeraltı suyunun 28 milyar m 3 'ü pınarlar ile tekrar akışa katılmaktadır. Ayrıca komşu ülkelerden gelen 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt su potansiyeli 193 milyar m 3 olmaktadır. Ancak günümüzün teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde bu potansiyelin 112 milyar m 3 'ü kullanılabilir durumdadır [3]. Kişi başına düşen yıllık su miktarı 2000 m 3 'ten az ülkeler "su azlığı", 1000 m 3 'ten az olan ülkeler ise "su fakiri" olarak sınıflandırılmaktadır. Şekil 1'de görüldüğü gibi, ülkemiz şu anda su azlığı sınıfında bulunmakta olup, 20 yıl sonra su fakiri sınıfına düşecektir. Ülkemizde suyun büyük bir kısmı

Bildiriler 17 18 tarımsal sulamada değerlendirilmektedir. Daha sonra evsel ve endüstriyel kullanım gelmektedir. Şekil 2'de görüldüğü gibi önümüzdeki 20 yılda tüm su kaynaklarımızı değerlendirirsek, tarıma ayrılan su oranı azalıp sanayiye ayrılan su oranının artması ve içme suyu oranının ise aynı kalması öngörülmektedir. 2003 yılında önermiştir [4, 5]. Bu yönteme göre su bütçesinin bileşenleri tanımlanmış (Tablo 1), su bütçesinin nasıl oluşturulacağı belirtilmiş (Tablo 2) ve farklı şebekelerin su kayıpları yönünden karşılaştırılabilmesi için gerekli göstergeler tanımlanmıştır (Tablo 3). Tablo 1. IWA/AWWA yöntemine göre su bütçesinin bileşenleri [2, 4] Şekil 1. Ülkemizde yıllık kişi başına düşen su miktarı [3] Su Bütçesi Bileşen şeni Sisteme Giren Hacim Yasal Tüketim Su Kayıpları İdari/Ticari Kayıplar Fiziksel Kayıplar Gelir Getiren Su Gelir Getirmeyen Su Tanım Su dağıtım sistemine yıllık giren hacim Kayıtlı kullanıcılar tarafından çekilen, ölçülmüş ve/veya ölçülmemiş yıllık su hacmi İdari/Ticari Kayıplar ve Fiziksel Kayıpların toplamından oluşan, Sisteme Giren Hacim ile Yasal Tüketim arasındaki fark Yasadışı tüketimler, ölçüm cihazlarındaki ve okumalardaki hatalar sonucu faturalandırılmayan su Sızıntılar ve kırıklardan kaybedilen, iletim hatlarından ve depolardan savaklanan, branşman bağlantılarından gerçekleşen, özetle tüketicinin sayacından önceki tüm kayıpların hacmi Sisteme Giren Hacmin faturalandırılan ve gelir getiren kısmı Sisteme Giren Hacim ve Faturalandırılan Tüketim arasındaki fark Tablo 2. IWA/AWWA yöntemine göre su bütçesi tablosu (m 3 /yıl)[2, 4] SULAMA: 29.6 milyar m 3 SULAMA: 72.0 milyar m 3 İÇMESUYU: 6.2 milyar m 3 İÇMESUYU: 18.0 milyar m 3 SANAYİ: 4.3 milyar m 3 SANAYİ: 22.0 milyar m 3 TOPLAM: 40.1 milyar m 3 TOPLAM: 112.0 milyar m 3 Şekil 2. Ülkemizdeki su kullanımının sektörlere göre dağılımı [3] 2. SU KAYIPLARININ BİLEŞENLERİ Su kaybı denildiği zaman genellikle su dağıtım sistemindeki fiziksel kayıplar düşünülür. Oysa toplam kayıp çeşitli bileşenlerden oluşmaktadır. Su kayıpları ile ilgili terimlerin standartlaştırılması amacıyla, Uluslararası Su Birliği (IWA) ve Amerikan Su İşleri Birliği (AWWA) su kaybını oluşturan bileşenleri tanımlamış ve farklı su dağıtım sistemlerinin karşılaştırılabilmesi için gerekli olan performans göstergelerini hesaplayan Su Bütçesi Yöntemini Sisteme Giren Hacim Yasal Tüketim Su Kayıpları Faturalandırılmış Yasal Tüketim Faturalandırılmamış Yasal Tüketim İdari Kayıplar Fiziksel Kayıplar Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım Yasadışı Kullanım Sayaç Hatası Okuma Hatası İletim ve Dağıtım Hatlarındaki Kaçaklar Depolardaki Kaçak ve Savaklanan Sayaç ile Dağıtım Borusu Arasında Bağlantı Hatlarındaki Kaçaklar Gelir Getiren Su Gelir Getirmeyen Su

Bildiriler 19 20 Tablo 3. Gelir Getirmeyen Su ve Su Kayıpları için performans göstergeleri [2, 4] Performans Göstergesi Yorum Gelir Getirmeyen Su hacminin, Basit su dengesi ile hesaplanabilir; genel bir Sisteme Giren Hacmin yüzdesi finansal gösterge olarak iyidir. olarak ifadesi Gelir Getirmeyen Su maliyetinin Gelir Getirmeyen Su bileşenlerinin farklı birimlerle ifadesine imkân sağlar. su dağıtım sisteminin yıllık masraflarının yüzdesi olarak ifadesi İdari/Ticari Kayıpların hacminin Temel fakat anlamlı bir gösterge, önce İdari/Ticari günlük servis bağlantı sayısı Kayıpların hacmi hesaplanmalı veya tahmin cinsinden ifadesi edilmelidir. Fiziksel Kayıpların, Sisteme Giren Dağıtım sisteminin işletiminin verimini değerlendirmek için uygun değildir. Hacmin yüzdesi olarak ifadesi Normalleştirilmiş Fiziksel Kayıplar-Hacim/Servis Bağlantı Sayı- için iyi bir işletme performans göstergesidir. Fiziksel kayıpların azaltılması hedeflerini koymak sı/gün Kaçınılamayan Yıllık Fiziksel Teknolojinin ulaştığı son nokta uygulanırsa Kayıplar (Unavoidable Real kaçakların azalabileceği limiti gösteren teorik bir Losses-UARL) değer. Altyapı Kaçak İndeksinin (ILI) hesaplanması için anahtar bir değer. Su çok pahalı veya az değilse sistemin bu seviyede olması gerekmez. Altyapı Kaçak İndeksi (Infrastructure Leakage Index-ILI) Mevcut Yıllık Fiziksel Kayıpların (Current Annual Real Losses-CARL), Kaçınılamayan Yıllık Fiziksel Kayıplara oranı (UARL); fiziksel kayıpların kontrolü için iyi bir işletme ölçütüdür. Ayrıca, Uluslararası Su Dağıtım ve Kanalizasyon Hizmetlerini Standartlaştırma Birliği (The International Benchmarking Network for Water and Sanitation Utilities-IBNET) tarafından [6] su kayıplarıyla ilgili geliştirilmiş göstergeler Tablo 4'te verilmiştir. Tablo 4. Gelir Getirmeyen Su için IBNET tarafından önerilen göstergeler [2, 6] IBNET Gösterge No Tanım Birim 6.1 Sağlanan ve satılan su hacimleri arasındaki fark (kayıp % su hacmi) net sağlanan suyun yüzdesi cinsinden 6.2 Günlük kayıp su hacminin şebekenin kilometre başına m 3 /km/gün düşen miktarı 6.3 Günlük kayıp su hacminin bağlantı başına düşen miktarı m 3 /bağ./gün 3. SU KAYIPLARINI TESPİT VE AZALTMA YÖNTEMLERİ 3.1. Su Kayıplarını Tespit Yöntemleri Su kayıplarını tespit etmek için öncelikle sistem kontrol altına alınmalı ve düzenli olarak izlenmelidir. Sistemi kontrol edebilmek için ayrık bölgeler adı verilen nispeten küçük ve izole edilmiş bölgelere ayrılması gereklidir. Bu bölgelere giren ve çıkan su hacimleri ölçülmelidir. İzleme işleminde mümkünse bir veri tabanlı kontrol ve gözetleme sistemi (SCADA) kurulmalıdır. Özellikle gece saatlerindeki tüketim su kayıplarının tespitinde önemlidir. Ancak ayrık bölgeleme ile mahalle ölçeğinde su kayıplarının yüksek olduğu yerler tespit edilebilir. Kaçak noktasına ulaşmak için giderek daralan bir alanda sistematik çalışmalar yapmak ve teknolojiden yararlanmak gereklidir. Su kayıplarını tespit için izlenecek sistematik sıralama geniş alandan noktaya doğru aşağıda verilmiştir: Kent Ölçeği: Ayrık bölgeleme Mahalle Ölçeği: Ses kümelemesi Sokak Ölçeği: İzleyici gaz, termografi, yer radarı, kaçak bulucular Nokta: Dinleme cihazları Kent ölçeğinde kaçak belirleme yöntemi olan ayrık bölgeleme ile idarenin hangi mahalleler ile öncelikle ilgilenmesi gerektiği tespit edilir. Daha sonra mahalle ölçeğinde kaçak tespit yöntemi olan ses kümelemesi yöntemi uygulanmalıdır. Bu yöntemde mahallenin çeşitli noktalarında sistem dinlenerek su kaçaklarının seslerinin nerelerde yoğunlaştığı tespit edilir ve sokak ölçeğine inilir. Sokak ölçeğinde farklı yöntemler kullanılabilir. İzleyici gaz tekniğinde; zehirsiz, suda çözünmeyen ve havadan hafif bir gaz (helyum veya hidrojen) su dağıtım sisteminin izole bir bölümüne verilir. Kaçak noktasından çıkan gaz yüzeyde gaz detektörleriyle tespit edilir. Termografi yönteminde; su kaçağı sebebiyle zeminin termal karakterinin değişmesi kızılötesi kameralarla tespit edilir. Zemin kuruysa bu yöntemde daha başarılı sonuçlar alınır. Yer radarı; kaçak nedeniyle yeraltında oluşan boşlukları veya suyun zeminin dielektrik özelliklerini değiştirmesi ile oluşan farklılıkları tespit eder. Kaçak bulucular; çapraz korelasyon yöntemiyle kaçakların yerini tespit eder. Bu yöntemde, akustik kaçak sinyalleri, titreşim ölçer veya hidrofonlarla borunun temas ettiği iki noktadan ölçülür. Sinyaller arasındaki zaman farkından kaçağın yaklaşık yeri bulunur.

Bildiriler 21 22 Sokak ölçeğindeki yöntemler ile yeri yaklaşık olarak bulunan kaçak noktasının tespiti bir dinleme cihazı yardımıyla olmaktadır. Bunlar, sızan suyun oluşturduğu sesi algılayan, dinleme çubukları veya mikrofonları olabilir. 3.2. Su Kayıplarını Azaltma Yöntemleri Su kayıplarını azaltmak için kayıp türüne göre ayrı tedbirler alınması gereklidir. Öncelikle görünen kayıplar giderilmeli daha sonra kaçak arama cihazlarına başvurulmalıdır. İdari kayıpları azaltmak için su kayıpları ciddiye alınarak su işleri teşkilatı yeniden düzenlenmelidir. Yasadışı kullanımları önlemek için dinleme ve kontroller arttırılmalı ve tespit edilen durumlar için yasal tedbirlere başvurulmalıdır. Bir ailenin temel ihtiyaçlarını karşılayacak kadar su, az bir ücretle sağlanmalı, kullanım arttıkça kademeli fiyat yükseltmesi yapılmalıdır. Sayaçların düzenli olarak kontrol edilmesi ve değiştirilmesi gereklidir. Fiziksel kayıpları azaltmak için Şekil 3 te bileşenleri gösterilen kaçak yönetimi uygulanmalıdır. Bu sayede fiziksel kayıplar potansiyel olarak önlenebilir kayıp hacmine kadar azaltılabilir. Boru malzemesi yönetimi ile düzenli boru yenileme programları uygulanmalı ve eskiyen borular değiştirilmelidir. Boru cinsi seçilirken kırılgan değil esnek malzemeler tercih edilmelidir. Esnek malzemeler, deprem gibi dış kuvvetlerden, zemin oturmalarından ve dış yüklerden daha az zarar görürler. Polietilen gibi zemin etkilerine dayanıklı ve uzun ömürlü malzemeler tercih edilmeli, metaller katodik koruma ile korozyona karşı korunmalıdır. Depoların izolasyonları kontrol edilerek sızıntılar engellenmelidir. Depoların dolusavaklarının çalıştığı zamanlarda, fazla su başka depolara aktarılmalı, boşa akması engellenmelidir. Basınç yönetiminde su dağıtım sisteminin basıncı düşürülmeli, böylece, basınca dayanıklı olmayan boruların patlamaması, boru birleşim yerlerindeki sızıntıların azaltılması ve kırılan bir boru tamir edilinceye kadar geçen sürede daha az su kaybı olması sağlanır. Su kayıplarını azaltmak için alınacak diğer bir tedbir de onarımların hızının ve kalitesinin arttırılmasıdır. Son olarak aktif kaçak kontrolleri yapılmalı ve teknolojik cihazların yardımıyla kaçak yerleri tespit edilerek onarılmalıdır. Onarımların Hızı ve Kalitesi Basınç Yönetimi Kaçınılamayan Kayıp Hacmi Potansiyel Olarak Önlenebilir Fiziksel Kayıp Hacmi Boru Malzemesi Yönetimi: Seçim, Yerleştirme, Bakım, Yenileme, Değiştirme Şekil 3. Kaçak yönetiminin dört ana bileşeni [2, 4] 4. SU KAYIPLARININ ÜLKEMİZDE VE DÜNYADAKİ DURUMU 4.1. Su Kayıpları Konusunda Ülkemizdeki Çalışmalar Aktif Kaçak Kontrolü Ülkemizde içme suyu dağıtım sistemlerindeki kayıplar konusundaki çalışmalar yeterli düzeyde değildir. Mevcut çalışmaların da büyük bir kısmı belediyeler tarafından şebekelerindeki su kaybı yüzdesinin belirlenmesine yöneliktir. Ülkemizde su kayıpları konusunda yapılmış bazı çalışmalar ve elde edilen bulgular aşağıda verilmiştir. İstanbul'da 1994 yılında İSKİ, su ve atık su sistemleri üzerinde kapsamlı bir yenileme çalışması başlatmış, bu amaçla arıtma tesisleri, pompa istasyonları, iletim ve dağıtım hatları ve su depoları uluslararası standartlara getirilmiştir. Böylece %60 dolayındaki su kayıpları %27'ye inmiştir [7]. Antalya'da 2002 yılında kentin içme suyu sorununu değerlendirmek için Su ve Atıksu İdaresi (ASAT) ile DSİ tarafından hazırlanan, altyapı çalışma grubu raporuna göre su kayıpları %58 civarındadır. Raporda kayıpların inşaat ve işletme hatalarından kaynaklandığı belirtilmektedir [8]. Bursa için yapılan bir çalışmada su dağıtım şebekesinde oluşan kayıpların 2005 yılı için %37,5 olduğu belirtilmiştir [9].

Bildiriler 23 24 Su kayıpları sadece büyük şehirlerin değil küçük ve orta büyüklükteki yerleşim birimlerinin de sorunudur. Kayıp oranı Kars il merkezinde %80'e kadar çıkmaktadır ki bu değer ülkemizin en yüksek oranıdır. Genel olarak Türkiye'deki su kaybı oranı %28 ile %80 arasında değişmektedir [10]. Ülkemizde su kayıplarının azaltılmasına yönelik çalışmalar da bulunmaktadır. Su dağıtım sistemlerinde ayrık bölgeleme [11] ve basınç azaltması [12] yapılarak kayıpların azaltılabileceği bildirilmiştir. Diyarbakır il merkezi için yapılan bir çalışmada, kaçak kullanımlara ceza uygulaması ile sadece bir ayda %15 su kaybı azalması sağlanmıştır [13]. Sivas Belediyesi tarafından 2005 yılında hazırlanan altyapı raporunda, kentin içme suyu şebekesindeki kayıp oranının %50 olduğu belirtilmektedir [14]. Sivas Belediyesi Su ve Kanalizasyon İşleri Müdürlüğü (SİBESKİ) 2005 yılında asbestli çimento boruların 11 km lik kısmını polietilen borularla değiştirmiştir. Böylece şebekedeki asbestli çimento boru oranı %49 dan %33 e düşürülerek kayıp oranı %29 a kadar gerilemiştir. İzmir de İZSU tarafından sürdürülen Su Kaçak ve Kontrol Projesi kapsamında dağıtım sistemi üzerinde tek debi giriş noktası olan 1500 2000 haneden oluşan izole bölgeler oluşturulmuştur. 2004 yılı içerisinde izole bölge sayısı 281 e çıkarılmıştır. Hedef tüm İzmir i yaklaşık 400 sayaç bölgesine ayırmaktır. Bu çalışma ile Nisan 2004 ile Mart 2005 tarihleri arasındaki bir yıllık sürede ortalama 723 l/s, yılda ise toplam 22,8 milyon m 3 su kazanılmıştır. Su kaçaklarının düzeyinin %20 25 dolaylarına düşürülmesi planlanmaktadır. Ayrıca, kullanım ömrünü dolduran sayaçları yenilemek amacıyla başlatılan proje kapsamında 170.000 sayaç yenilenmiştir ve yeşil alan sulamalarının ölçülmesi amacıyla park sayaçları düzenlenmiştir. Su dağıtım sisteminin uç noktalarında bulunan, eski ve kapasitesi düşük depoları sistemden çıkarmak amacıyla 33 adet pompa istasyonunda motorların devirlerini değiştirerek hız kontrolü yapan ve şebekenin gün içinde değişen talebini karşılayan konvertör cihazları işletmeye alınmıştır. Böylece 11 adet depo iptal edilerek su dağıtım sisteminden çıkarılmıştır. Bu sayede ve Ekim 2004'ten itibaren, enerji bazında, aylık 38.000 YTL kazanç olduğu saptanmıştır. SCADA sistemi 2000 yılı içinde tamamlanmıştır [15]. Kocaeli bölgesinin büyük bir bölümü Yuvacık Barajından beslenmektedir. Yuvacık barajından kullanılan suyun Aralık 2004 kayıtlarına göre %55'e yakın kısmı faturalandırılamamaktadır. Su kayıplarıyla mücadele etmek amacıyla İzmit Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSU) tarafından atıl du- rumdaki kaçak su arama cihazları yenilenmiştir. Bu maksatla 100.000 Euro değerinde 1 adet ultrason alıcısı, 4 adet yer mikrofonu, 4 adet debimetre ve 10 adet elektronik manometre alınmıştır. Su kayıp arama ekipleri yeni cihazlarla 2 ay gibi bir sürede 85 adet kaçak tespit etmiştir. Bu çalışma sonucunda yaklaşık 90 lt/sn su kaçağının önüne geçilmiştir [16]. Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi (ASKİ) tarafından yapılan çalışma ile SCADA sistemi kurularak pompa istasyonları, su depoları, arıtma tesisleri, su dağıtım şebekesi ve yardımcı işler için gerekli tesisler sürekli olarak gözlem altında tutulmaktadır [17]. Şekil 4 te Ankara için kurulan SCADA sistem ve kontrol odasının genel görünümü verilmektedir. Şekil 4. ASKİ SCADA sistemi yönetim merkezi Ankara Ülkemizde su dağıtım sistemlerinin verimliliği için iki gösterge kullanılmaktadır. Bunlar, "Su Kayıpları Oranı" ile "Su ve Atıksu Gelirleri Tahsilat Oranı"dır. Bu göstergeler Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü'nün yürütmekte olduğu, Belediyelerde Performans Ölçümü ve Denetimi Projesi [18] ve Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı Projesi'nde [19], belediyelerin su kayıpları konusundaki performanslarını karşılaştırmak için kullanılmaktadır. Bu projelerde veriler, belediyeler tarafından bir anket formunun doldurulması şeklinde elde edilmektedir. Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü belediyelerin beyanlarını toplayıp yayınlamaktadır. Büyükşehir belediyeleri tarafından bildirilen su kayıpları oranı ile su ve atıksu gelirleri tahsilât oranı değerleri Tablo 5'te verilmiştir.

Bildiriler 25 26 Tablo 5. Büyükşehir belediyelerinin su kayıpları göstergeleri (2004 yılı için) [2] Tablo 6. Avrupa ülkelerindeki ortalama su kayıpları [21] Su ve Atıksu Gelirleri Büyükşehir Su Kayıpları Oranı Su Kayıpları Oranı Tahsilat Oranı (%) Belediyesi (%) (BEPER) (%) (Yerel Bilgi) (BEPER) Adana 46 60 82 Adapazarı 32 26 97 Ankara 22 22 96 Antalya 61 40 89 Bursa 31 29 97 Diyarbakır 66 40 80 Erzurum 43 48 75 Eskişehir 52 52 89 Gaziantep 60 32 86 İstanbul 35 27 89 İzmir 48 51 83 İzmit 53 40 81 Kayseri 46 35 96 Konya 43 42 - Mersin 12 30 - Samsun 51 49 98 4.2. Dünyada Su Kayıplarının Durumu Su dağıtım sistemlerinde meydana gelen kayıplar su zengini olarak bilinen ülkelerde bile ciddi olarak izlenmektedir. Genel olarak gelişmiş ülkelerde kayıplar daha azdır. Bazı Asya şehirlerindeki su kaybı yüzdeleri Şekil 5 te ve bazı Avrupa ülkelerindeki kayıp yüzdeleri Tablo 6 da gösterilmektedir. Ülke Kayıp (%) Kaynak Bulgaristan (1996) 50 OECD, Environmental Performance Review Slovenya (1999) 40 Vision to Action, Central and Eastern Europe, 1999 Macaristan (1995) 35 Mountain Unlimited, 1995 İrlanda (2000) 34 OECD, Environmental Performance Review, 2000 Çek Cum. (2000) 32 SoE Report Romanya (1999) 31 EEA/WHO, 1999 İtalya (2001) 30 OECD, Environmental Performance Review,2001 Fransa (1997) 30 OFWAT, 1997 Slovakya (1999) 27 European Environment Agency (EEA), 1999 İngiltere (2000) 22 OFWAT, 2000 İspanya (1999) 22 Water Statistics, INE, 1999 İsveç (2000) 17 Statistics Sweden, 2000 Finlandiya (1999) 15 FEI, 1999 Danimarka 1997) 10 Vangsgaard, 1997 Almanya (1999) 3 Pricing Water Economics, Env., Sintra, 1999 Singapur da su kayıplarıyla mücadele programı başarıyla uygulanmıştır. 1989 da %10,6 olan kayıp yüzdesi 1994 te %6 ya düşürülmüştür. Üretim ve tüketimin tamamı ölçülmektedir. Üretim sayaçları her ay kalibre edilmektedir. Ev sayaçları 7 yılda bir, endüstride kullanılan sayaçlar ise 4 yılda bir değiştirilmektedir. İtfaiyenin kullandığı su faturalandırılmaktadır. Sistemin tamamında ayrık bölgelendirme yapılmış ve sürekli gözlenmektedir. Dağıtım boruları korozyona karşı çimentoyla kaplanmıştır ve kilometredeki yıllık kırık sayısı üçü geçerse o boru değiştirilmektedir. Ev bağlantıları paslanmaz çelik veya bakır borulardandır [20]. Yunanistan ın başkenti Atina nın su dağıtım sisteminden sorumlu kuruluş olan EYDAP tarafından etkili bir kayıpla mücadele programı yürütülmüş ve 1992 de %40 olan kayıp yüzdesi günümüzde %23 e düşürülmüştür. Bu kaybın yarısının fiziksel diğer yarısının ise idari/ticari kayıp olduğu düşünülmektedir. Bu amaçla 1997 de ayrık bölgeleme uygulanmış ve kaybı aslında belli bölgelerde yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bu bölgelere yerleştirilen 150 adet basınç düşürücü vana ile gece sistem basıncı düşürülerek kaçaklar azaltılmaktadır [22]. Şekil 6 da EYDAP ın SCADA sistemi yönetim merkezi görülmektedir. Şekil 5. Asya daki bazı şehirlerde su kaybı yüzdeleri [20]

Bildiriler 27 28 5. LEONARDO DA VINCI PROGRAMI VE PROWAT PROJESİ Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları, 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle yeni bir döneme girmiştir. Leonardo da Vinci (LdV) programı, 2013 yılı sonuna kadar sürecek yedi yıllık bir dönemi kapsayan Hayatboyu Öğrenme (LLP = Lifelong Learning Programme) programının Mesleki Eğitime yönelik alt dalı olan bir AB programıdır. Bu programlar, önceki programlarda olduğu gibi AB üyesi ülkeler, EFTA ülkeleri (Norveç, İzlanda ve Lichtenstein) ve Aday Ülkelerin (Türkiye) katılımıyla gerçekleştirilecektir. Ayrıca, Batı Balkan ülkeleri ve İsviçre'nin de önümüzdeki yıllarda programlara katılımı öngörülmektedir. Şekil 6. EYDAP ın SCADA sistemi yönetim merkezi Atina, Yunanistan Tüzel kişilik sahibi tüm resmi ve özel kurum ve kuruluşlar, eğitim kurumları ile KOBİ, STK ve yerel idareler LdV projesi sunabilmektedir. Organizasyon ve içeriği Avrupa Birliği'ne üye ülkelerin sorumluluğunda olan Leonardo da Vinci programı ile AB'ne üye ve aday ülkelerin mesleki eğitime yönelik politikalarını desteklemek ve geliştirmek için yürütülen bir programdır. Bu program; ülkeler arası işbirliğinin arttırılarak mesleki eğitim sistemleri ile uygulamalarında kalitenin geliştirilmesini, yeniliklerin teşvik edilmesini ve Avrupa boyutunun yükseltilmesini amaç edinmiştir. Ana hedeflerinden biri de özellikle teknolojik ve örgütsel değişimi güçlendirmek üzere uyum sağlayabilmeyi artırıp geliştirmeye yönelik sürekli-mesleki eğitimde ve hayat-boyu beceri ve yeterlilikler kazanmada kalitenin yükseltilmesi, bunlara erişimin iyileştirilmesidir. PROWAT projesi, Avrupa Birliği nin Leonardo da Vinci programı çerçevesinde yürütülen bir proje olup, bu pilot projenin ana hedefi, içme suyu dağıtım ve iletim şebekelerinde meydana gelen kayıpların belirlenmesi ve bu kayıpların azaltılması için su ile ilgilenen teknik elemanların, karar verici durumdaki yöneticilerin, teknikerlerin mesleki pilot eğitimi ile konutlarda potansiyel su kullanıcılarının eğitimi amacıyla özel eğitim modüllerinin ve bir yazılımın geliştirilmesidir. Projenin İngilizce başlığı PROWAT: Planning and Implementing a Non-Revenue Water Reduction Strategy Improves the Performance of Water Supply and Distribution Systems ve Türkçe karşılığı PROWAT: Su kayıplarının tespiti ve azaltılmasına yönelik uygulamalar ve eğitim programlarının hazırlanması olarak verilebilir. Projenin web sitesi www.prowat.com olup logosu Şekil 7 de görülmektedir. Projede görev alan katılımcıların logoları da Şekil 8 de verilmiştir. Proje, ERBİL Proje Danışma ve Mühendislik Limited Şirketi yürütücülüğünde Türkiye, Belçika, Yunanistan, İtalya, Hollanda ve Finlandiya olmak üzere 6 ülkenin ortaklığında gerçekleştirilmektedir. Proje yöneticisi durumundaki Türkiye yi, ERBİL Mühendislik Firması ve Pamukkale Üniversitesi temsil etmektedir. Projenin süresi 24 aydır. Projeye 01.02.2007 tarihi itibariyle başlanmış ve 01.02.2009 tarihinde de bitirilecektir. Projenin toplam bütçesi 541.599 dur [23]. PROWAT projesi kapsamında yeni eğitim yöntemlerinden olan karma (blended) öğrenme uygulanacaktır. Bu yöntemde uzaktan elektronik ve örgün öğretim yöntemleri birlikte kullanılmaktadır. Böylece projenin erişilebilirliği arttırılmaktadır. Şekil 7: PROWAT Projesinin Logosu Şekil 8: PROWAT Projesi Katılımcılarının Logoları

Bildiriler 29 30 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Su kayıpları ülkemizde oldukça yüksek olmasına rağmen bu konuya hala gereken önem verilmemektedir. Ortalama %45 dolayında olan kayıplar, Avrupa ortalaması olan %20'ye çekilebilirse önemli bir su kaynağı kazanılmış olacaktır. Su kayıplarını azaltmak için önlemler alınmalıdır. Pahalı olmayan basit tedbirlerle oldukça önemli miktarda kayıp önlenebilir. Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü'nün gerçekleştirdiği, BEPER ve Yerel-Bilgi projelerinin sonuçları incelendiği zaman belediyelerimizin su kayıpları konusuna yeterli önemi vermedikleri anlaşılmaktadır. Su kayıpları ile mücadele sadece ilgili kurumların değil tüm vatandaşların görevi olmalıdır. Belediyelerin ücretsiz su kaçaklarının bildirilebileceği telefon hatlarının olması ve bu hattın numarasının vatandaşlar tarafından bilinmesi oldukça faydalı olacaktır. Öncelikle su kaynakları konusunda karar vericilerin ve teknik personelin su kayıpları konusunda eğitimi, daha sonra bu eğitimin topluma yaygınlaştırılması gereklidir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, TR/06/B/F/PP/178065 numaralı, "Planning and Implementing a Non-Revenue Water Reduction Strategy Improves the Performance of Water Supply and Distribution Systems-PROWAT" başlıklı, Avrupa Birliği Leonardo Da Vinci projesi tarafından desteklenmektedir. KAYNAKLAR 1. UNDP (2007), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, www.undp.org.tr 2. Toprak, S.; Koç, A. C.; Bacanlı, Ü. G.;Dikbaş, F.; Fırat, M.; Dizdar, A. (2007), İçme Suyu Dağıtım Sistemlerindeki Kayıplar, III. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 10-14 Eylül 2007 Gümüldür, İzmir. 3. DSİ (2007), Devlet Su İşleri, www.dsi.gov.tr 4. IWA (2007), International Water Association, www.iwa.hq.org 5. AWWA (2007), American Water Works Association, www.awwa.org 6. IBNET (2007), The International Benchmarking Network For Water and Sanitation Utilities, www.ib-net.org 7. Yüksel, E.; Eroğlu, V.; Sarıkaya, H. Z.; Koyuncu, İ. (2004), Current and Future Strategies for Water and Wastewater Management of Istanbul City, Environmental Management, Springer-Verlag, Vol. 33, No: 2, pp. 186 195. 8. Tarımcı, T.; Erdem, Ş.; Şeneler, E.; Oğuz, A. (2002), Antalya Kent Konseyi, Altyapı Çalışma Grubu, Dönem Raporu, www.antalyakentkonseyi.org.tr 9. Yalılı, M.; Solmaz, S. K. A. (2004), Su Temini Tesislerinin Tarihsel Gelişimi Sürecinde Bursa İli, Uludağ Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, s. 171-181. 10. Öztürk, İ.; Uyak, V.; Çakmakçı, M.; Akça, L. (2007), Dimension of Water Loss Through Distribution System and Reduction Methods in Turkey, International Congress River Basin Management, 22-24 March Antalya-Turkey, Vol. 1, s. 245-255. 11. Kabakçı, A.; Karadoğan H. (2003), İzmir İçme Suyu Sistemi Kaçak Azaltma Pilot Çalışması, VI. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi, 15-18 Ekim 2003, İzmir, s. 1-7. 12. Kavurmacıoğlu, L.; Karadoğan, H. (1999), Otomatik Kontrol Vanaları Kullanılarak Tesisatların Su Kaçaklarının Azaltılması, IV. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi, 4-7 Kasım 1999, İzmir, s. 635-644. 13. Songur, M.; Dabanlı, A. (2006), Su Kaçaklarının İzlenmesi ve Tespiti İçin Çalışmalar, 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006, Fatih Üniversitesi, İstanbul. 14. Sivas (2005), Sivas Belediyesi, Kentsel Altyapı Raporu, www.sivas.gov.tr 15. İZSU (2007), İzmir Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, www.izsu.gov.tr 16. İSU, (2007), İzmit Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, www.isu.gov.tr 17. ASKİ, (2007), Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi, www.aski.gov.tr 18. BEPER (2007), Belediyelerde Performans Ölçümü ve Denetimi Projesi, www.beper.gov.tr 19. Yerel Bilgi (2007), Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı Projesi, www.yerelbilgi.gov.tr 20. McIntosh, A. C. (2003), Asian Water Supplies Reaching the Urban Poor, IWA Publishing, 199 p. 21. European Environment Agency, (2003), Indicator Fact Sheet WQ06, http:// themes. eea.europa.eu/specific_media/water/indicators/wq06,2003.1001/watuseefficiency_ RevOct03.pdf 22. Kanellopoulou, S. 2007, Hidrolik Mühendisi, EYDAP, Atina, Yunanistan (Kişisel Görüşme). 23. Toprak, S.; Dikbaş, F.; Fırat, M.; Koç, A. C.; Bacanlı, Ü. G.; Dizdar, A. (2007), Su Kayıplarının Azaltılması ve Su Dağıtım Sistemlerinin Performanslarının İyileştirilmesi Üzerine Leonardo Da Vinci Projesi: PROWAT, III. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 10-14 Eylül 2007 Gümüldür, İzmir.