Hasan ÇAKMAK Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü

Hasan ÇAKMAK Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü

? Sporcu sağlık ekipleri, sporcuların sağlıklı bir şekilde spor yapmalarını hedeflerken, onların üst düzeyde bir performans sergilemeleri için de gerekli çalışmaları yapan ekiplerdir. ( Spor Yaralanmalarında Sağlık Ekipleri, Doç.Dr.Mitat KOZ ) Sporcu sağlık ekipleri aşağıdaki üyelerden oluşur: Doktor Fizyoterapist Psikolog Diyetisyen Spor Uzmanı Masör Ek olarak; Fizyolog-Egzersiz Fizyoloğu Farmakolog-İlaç Optometrist-Göz Podiatrist-Ayakkabı ve yüzey ilişkisi Diş hekimi

DOKTOR-HEKİM Doktorluk 6 yıllık Tıp Fakültesini bitirenlerin aldığı bir ünvandır ve doktor yada hekim sağlık ekibinin başıdır. Tıpta uzmanlık dalları itibariyle başta; spor hekimliği uzmanlığı, Ortopedivetravmatoloji, Kardiyoloji Fiziksel tıp ve rehabilitasyon sporcu sağlığı ile en yakından ilgili olan alanlardır. Uzmanlık programına katılsın veya katılmasın tüm hekimlerin sporcu sağlığı nosyonu alabileceği çeşitli eğitim çalışmalarına katılarak sporcu sağlığı alanında takım doktoru olarak çalışmaları mümkündür.

TAKIM DOKTORU Bir spor takımı ile kulüp çatısı altında kısmi veya tam gün statü ile çalışan hekimlere takım doktoru denir. Takım doktorunun görevleri; 1 -Yıllık sağlık kontrollerinin ve lisans muayenelerinin yapılması, 2-Antrenman ve yarışmalarda ilk yardım uygulamaları, 3-Tedavinin ve rehabilitasyonun planlanması, 4-Sağlık ekibi görevlilerinin koordinasyonu, 5-Sporcu sağlık eğitiminin(sporcu, antrenör, yönetici, aile) sağlanması, 6-Performansın korunması ve yükseltilmesi için tıbbi önlemler alınması, 7-Sporcuların sigortalanmalarının ve sosyal güvencelerinin yönetim tarafından sağlanmasının izlenmesidir.

FİZYOTERAPİST 4 yıllık üniversite eğitimi sonrasında alınan, hekimin tanısına göre yaralanmaların tedavisinde fiziksel ajanları (sıcak, soğuk, elektrik akımları, lazer, ultrason vb.) kullanma yetkisine sahip, rehabilitasyonu planlayan ve uygulayan, gerektiğinde sahada veya antrenmanda ilk yardımda bulunan bir sağlık görevlisidir. Antrenmana ve spora geri dönüşte hekimle birlikte antrenöre önerilerde bulunur. Koruyucu bandaj ve teypleme uygulamaları yapar. Çeşitli üniversitelerde alınan fizyoterapi eğitimine ek olarak spor fizyoterapistliği alanında lisans üstü programlar da yürütülmektedir.

SPOR UZMANI Daha çok antrenörle birlikte çalışan spor uzmanlarının yaralanmalardan korunmada kondisyonlanma açısından önemli rolü bulunmaktadır. Ayrıca yaralanma sonrası antrenmana ve spora dönüşte de, rehabilitasyonun son döneminde fiziksel uygunluğun, kondisyonun tekrar kazanılmasında görev yapar.

SPOR YARALANMALARI İLE İLİŞKİLİ ÇEŞİTLİ TANIMLAR Travma İnternal veya eksternal faktörler tarafından oluşturulan fiziksel yaralanma. Yük Vücuttaki dokulara içeriden veya dışarıdan etkiyen kuvvet. Stres Dışarıdan etkiyen yüklere karşı vücutta oluşan reaksiyon veya dirençtir. Stresle birlikte oluşan deformasyona zorlanma/ sprain (ligamentlerde) ve strain (kas ve tendonda) de denir. Viskoelasitisite Bütün dokular viskoelastik özelliğe sahiptir; viskoz ve elastik. Viskoelastik özellik deformasyona izin verir. Kırılma noktası Dokunun elastik özelliğinin hemen hemen sonuna kadar zorlanması, deforme olması. Doku hasarı Kırılma noktası aşıldığında mekanik yetmezlik oluşur ve buda doku hasarına/yaralanmasına yol açar.

REHABİLİTASYON I. Faz: Preoperatif dönem Cerrahi öncesi iyi hazırlanmış bir diz eklemi yani eklem etrafındaki kasların olabildiğince kuvvetlendirilmiş olması uygulanacak artroskopik yaklaşımın negatif etkilerini en aza indinniş olarak ameliyata izin verecektir. II. Faz : Postoperatif dönem Hastanede geçirilen bu faz, ideal olarak preoperatif dönemin bir devamı olarak kabul edilir. III. Faz : Erken rehabilitasyon dönemi Bir fazdan diğerine geçmek ve ilerleme tamamen yumuşak dokunun iyileşme süresince, ağrıya, ekı em mobilizasyonuna ve geriye kalan eklem instabilitesine bağlıdır. Bu fazda tedavi ayaktan sporcu sağlık merkezleri veya ünitelerinde devam etmelidir. Sporcuda bireysel özellikleri belirleyen değerlendirme yapıldıktan sonra rehabilitasyon hedefleri saptanmalı ve programlar bu temele göre yapılmalıdır. IV. Faz: Geç rehabilitasyon dönemi Bu fazın başlama kriterleri şöyle sıralanabilir; a. Şişlik, inflamasyon, minimal veya hiç ağrının olmayışı, b. Hemen hemen tüm R.O.M. tamamlanmış ve sporcu topallamadan yürüyebilir olmalıdır. V. Faz: Gelişme dönemi Bu faz için sporcu tüm hareket alanını kazanmış, hıç semptomu yok, fonksiyonel stabiliteyi kazanmış ve diğer sağlam bacakla karşılaştığında kuvvet, güç ve enduransta % ıo'luk bir eksiklikten fazlası olmamasıgerekmektedir. VI.Faz : Spora dönüş

VI. FAZ : SPORA DÖNÜŞ Bu fazın önemi sporcunun sporuna hazır hale getirilmesidir. Egzersizin amacı sporcunun sporuna uygun kondüsyonunu kazandırıcı olmasıdır. Dizin hiçbir semptomu yoktur ve diğer tarafla kuvvet, güç ve büyüklük olarak aynıdır. İyileşme ve spor dönüş kriterleri Diz cerrahisinden sonra spora dönüş kriterleri yine yapılan spora göre özelleşmiştir. Tüm spor dallarında şıçrama veya bir taraftan diğer tarafa ani dönüş veya hareketin kesilmesi vardır. Bu özellikler mutlaka test edilmelidir. ROM tam olmalı, çevre ölçümü aynı veya tama yakın olmalı, kuvvet, güç ve endurans, propriosepşın'ın tamamlanmış olması diğer önemli kriterlerdir. KAYNAK: Artroskopi ile menisektomi ve onarım sonrası rehabilitasyon, (J) Hacettepe Üniversitesi Fizik Tedavi ve Rehabiliıasyoıı Yüksekokulu, Fizyorerapist, ProfDr.Nevin Ergun.

SPORA DÖNÜŞ Yaralanmaların ardında ana kaygılardan biri spora dönüş süresidir. Her bir sporcu ve yaralanma değişken olduğu için sorunun cevabı her zaman bu kadar verilemeyebilir. Çok erken dönülürse yeniden yaralanma ve daha uzun bir iyileşmeye sebebiyet vererek kronik bir soruna dönüşebilme riskini arttırır (Sporu bırakmak). Spora dönüşte 3 aşamalı model kullanılmaktadır. Adım 1 Sağlık Durumunun Değerlendirilmesi 8 Tıp Faktörleri (), Adım 2 Katılım Risk Değerlendirilmesi 5 Spor Risk Mukavemet (Adım 2) Adım 3 Karar Modifikasyonu 6 Karar Mukavemet (Adım 3) içerir. KAYNAK: The American Journal of Sports Medicine, Vol. XX, No. X DOI: 10.1177/0363546510376053 2010 The Author(s) http://sportsmedicine.about.com/cs/rehab/a/aa040103a.htm

SPORA DÖNÜŞ ANTRENMANLARI Sakatlık geçiren tarafın özel olarak kuvvetlendirilmesi kadar organizmaya genel kondüsyonu tekrar kazandırmakda önem taşımaktadır. Aşağıdaki temel prensipler kesinlikle unutulmamalıdır: Kalıcı bir sakatlıktan sakınmak istiyorsanız ağrı ya bir uyarı sinyali olarak önem veriniz. Sakatlık durumu ile ilgili olarak herhangi bir konuda şüpheniz, endişeniz varsa hekim, fizyoterapist, masör ya da deneyimli bir kimse olarak antrenörünüze danışmaktan çekinmeyin. Bu ekip sakatlığınız için özel bir antrenman programını bireysel durumunuza göre planlayacaktır. Hasta yapılan programı uygulamalı ve sonuçlarını değerlendirip ilgililerle tartışmalıdır. Genellikle az sıklıkla yapılan düşük şiddetteki yüklenmeler tercih edilmelidir. Burada anahtar cümle Egzersizlere erken başlamalı ancak yükü tedricen arttırmalıdır olmalıdır. Sakatlık sonrası başarının yalnızca kuvvet antrenmanlarıyla değil sabırla ve düzenli olarak yapılan rehabilitasyon uygulamalarıyla elde edilebileceğini hatırlayınız. http://fizik-tedavi.org/tag/sakatlik-sonrasi-spora-donus

SPORA DÖNÜŞ KRİTERLERİ Spora dönüş kriterleri; Ağrının tam olarak ortadan kalkması Yaralanmış bölgenin eklem hareket açıklığının tam olması Yaralanmış bölge kas kuvvetinin karşı taraf veya yaralanma öncesi kuvvet değerinin EN AZ % 80 ine ulaşmış olması Yaralanması sonrası sporcuda oluşan kaygının azalmış ve sporcunun aynı sporu aynı istekle yapabilecek isteği kendisinde bulabilmesi gerekir. Bu kriterlerin oluşması halinde öncelikle genel dayanıklılık,kas kuvvet ve dayanıklılık,proprioseption,esneklik çalışmalarına başlanmalıdır.daha sonra spora özgü çalışmalara (çabukluk,teknik vb) geçilip eski düzeye gelme çalışmaları yapılmalıdır.gerekli şartlar sağlanmadan yarışmalara girmeye izin verilmemelidir.bu şartlar oluşmadan yarışma veya aktiviteye katılmaya çalışan sporculara tekrar yaralanma riskinin yüksek olduğu, başarılı olma şansının da oldukça zayıf olduğu özellikle belirtilmelidir.

YARALANMADAN SONRAKİ GERİ DÖNÜŞ ZAMANI NASIL HIZLANDIRILIR? Yıl boyunca formda kalınmalı (yaralanmadan önce de) Yaralanmayı hatırlatacak uyarı işaretlerine dikkat etmeli Yaralanmalar hemen tedavi edilmeli Rehabilitasyon programına tam olarak uyulmalı Spora ne zaman güvenle dönülebilineceği bilinmeli Sakatken fit kalınmalı Olumlu düşünüp, iyimser olunmalı.

Spora dönüş evresi: Sahaya dönüş kararında ana prensip adım adım olmasıdır. Amaç ise sahaya dönüşün en kısa zamanda en güvenli dönüşün sağlanmasıdır. Maça çıkma kararı vermek için en az 2-3 tam kapasite yakınma ve aksamasız antrenman yapmak gereklidir. Antrenmana çıkma kararı vermek için en az 3-4 spora özgü rehabilitasyon seansında spora özgü hareketlerde yakınma veya aksama olmaması gereklidir. Spora özgü rehabilitasyona başlama kararı vermek içinse doktorun eklem durumunun, kas durumunun, esnekliğin normal olduğunu onaylaması şarttır. Sporun her aşamasında unutulmaması gereken birtakım kurallar vardır. Stretching öncesi yeterli ısınma, soğuma ve önerilen koruyucu gereçlerin kullanılması gibi. Sakatlıktan sahaya dönüş sürecinde herhangi bir aşamada aksaklık ya da ağrı oluşursa bir önceki aşamaya dönülerek hekime müracaat edilmelidir. Prof. Dr Mustafa Karahan, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ortopedi ve Travmatoloji A.B.D. Öğretim Üyesi http://www.tff.org/default.aspx?pageid=625&ftxtid=2494

SONUÇ Sonuç olarak sporcu yaralanma sonrası normal hareket genişliği normal kuvvet ve kendine olan güvenini kazandığı zaman spora yeniden dönebilir denilse de bunun için gerekli olan objektif, subjektif ve fonksiyonel kriterlerin başlıcaları şunlardır; Şişlik olmamalı Rom ağrısız ve sızısız olmalı Kuvvet normal tarafa göre en az %80 oranında olmalıdır. Bu amaçla manuel kas testi, ağırlık kaldırma ve izokinetik testlerden yararlanılır. Kas atrofisi normal tarafa göre %90 dan az ol malıdır. İlgili kasta dayanıklılık normal olmalıdır. Fonksiyonel performans testleri başarı ile yapılmalıdır. Tüm egzersizler ağrısız olarak yapılabilmelidir. Propriosepsion tamamlanmış olmalıdır. Kardiyovaskuler dayanıklılık normal olmalıdır. Sürat ve çeviklik istenilen düzeyde olmalıdır. Spora dönüş konusunda sağlık ekibi, sporcu ve antrenör aynı noktada birleşmiş olmalıdır. KAYNAK: Serbes t hekim, OJ). Dr. Bülent Zeren, On çapraz bağ rekonstrüksiyonu sonrası spora dönüşün değerlendirilmesi Acta Orthop Traumatol Turc 33: 449-452, 1999

SPORA DÖNÜŞ TESTLERİ Co-contraction testi Bu test sporcunun belini güvenle saran velkro bir kemer ve bu kemere bağlı ve bir ucu duvarda yerden 1,5 metre yukarı tutturulmuş metal halkaya bağlı lastik bir tüple yapılır.tabana metal halkadan itibaren yarı çapı 2,5metre olan bir yarım daire çizilir. Sporcu yüzü duvara dönük olarak lastik tüpü normal uzunluğunu bir katına gerdirilmiş halde parmak uçlarında durur. Test bu yanm dairenin sağ yanından başlayarak 3 kez sağdan sola,2 kez soldan sağa ve zaman tutularak olabildiğince kısa sürede ve yan adımlarla ya da ayaklarını sürüyerek tamamlanır (Şekil l).

SPORA DÖNÜŞ TESTLERİ Carioca testi Bu test sporcunun çapraz adımlarla yana hareket etmesiyle gerçekleştirilir.test 12metre' lik iki uzaklıktan oluşur. Sporcu soldan sağa doğru koşar ve ilk 12 metre bitince ters yöne hareket başlar.24 metre mümkün olan en kısa sürede tamamlanır (Şekil 2).

SPORA DÖNÜŞ TESTLERİ Shuttle-run (mekik) testi Bu test sporcunun koştuğu 4 adet 6 metreden oluşur, sporcu 6 metre ko şar, ayağıyla zemindeki bir noktaya dokunur ve ters yöne gider, başlangıç nokta sına değerek işlemi tekrarlar. Tüm test 24 metredir ve3kez yön değiştirilir (Şekil 3). Her 3 testte de el kronometresi ile zaman tutulur. Her sporcu testleri 3 kez tekrarlar ve en hızlı zaman kriter olarak alınır, Her testin en iyi zamanları toplamı, toplam fonksiyonel performans testi skoru olarak alınır(9).

SPORA DÖNÜŞ TESTLERİ Diğer fonksiyonel testler Tanımlanan bu testlere ek olarak bazı araştırıcılar ACL problemi olan dizlerde "tek ayak üzerinde sıçramatestini önerirler."tek ayak üzerinde yol kat etme ",zamana karşı ve "üç adım atlama, sporcunun etkilenen ayak üzerine düşme kuvveti ve isteğini değerlendirebilen yararlı testlerdir. Korumalı bir alanda sağlam tarafla da karşılaştırarak değerlendirme yapılır. Bazı araştırmacılar da 8 şeklinde koşular, slalom (Şekil 4), koşarak merdiven inip çıkmak, yokuş Çıkıp inme işleminin zamana karşı olarak yapılmasını önerirler. Bu konuda yapılan çalışma sonuçları; düz koşu ve sıçramanın kontrollü bir değerlendirmeye neden olacağı ve fonksiyonel kısıtlılıklan ortaya koyamayacağı, ancak ani dönüş ve duruş gerektiren spora özgü hareketlerin diz üzerine daha çok yük bindirdiği ve bu hareketlerin fonksiyonel etkinliği daha iyi gösterdiğini bildirdiler. Bu nedenle sıçrama dışında, ani duruş ve ani dönüş hareketleri mutlaka test edilmelidir.

TEŞEKKÜRLER