EĞİTİMDE BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ KULLANIMI PERFORMANS GÖSTERGELERİ, ÖĞRENCİ GÖRÜŞLERİ VE ÖZ-YETERLİK ALGILARININ İNCELENMESİ INVESTIGATION OF THE PERFORMANCE INDICATORS ON INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN EDUCATION, STUDENTS OPINIONS AND THEIR PERCEIVED SELF-EFFICACY SERPİL TUTİ Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetmeliğinin Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak hazırlanmıştır. 2005
Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü'ne, Bu çalışma jürimiz tarafından BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan :... (Prof. Dr. Buket AKKOYUNLU) Üye (Danışman) :.... (Prof. Dr. Petek AŞKAR) Üye :... (Yard. Doç. Dr. S. Sadi SEFEROĞLU) Üye :... (Yard. Doç. Dr. Serpil YALÇINALP) Üye :... (Yard. Doç. Dr. Yasemin KOÇAK USLUEL) ONAY Bu tez.../.../... tarihinde Enstitü Yönetim Kurulunca belirlenen yukarıdaki jüri üyeleri tarafından kabul edilmiştir..../.../... Prof. Dr. Ahmet R. ÖZDURAL FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRÜ I
Anneme ve Babama... Çalışmanın anket ve ölçeklerinin çoğaltılmasında İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent İlköğretim Okulu destek vermiştir. II
EĞİTİMDE BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ KULLANIMI PERFORMANS GÖSTERGELERİ, ÖĞRENCİ GÖRÜŞLERİ VE ÖZ-YETERLİK ALGILARININ İNCELENMESİ Serpil Tuti ÖZ Bu araştırmanın amacı ilköğretim düzeyindeki okullarda bilişim teknolojilerinin kullanım durumunun, eğitimde BİT kullanımıyla ilgili performans göstergelerine göre belirlenmesi; öğrencilerin bilgisayar öz-yeterlik algılarının ve BİT görüşlerinin incelenmesidir. Bu çalışmada veriler bilişim teknolojileri performans göstergelerine dayalı öğrenci anketi, bilgisayar öz-yeterlik algısı ölçeği ve BİT görüşleri ölçeği ile toplanmıştır. Araştırmada küme örnekleme modeli uygulanmıştır. Araştırmanın verileri, Ankara ili Çankaya ilçesinde bulunan ilköğretim kurumlarından toplanmıştır. Araştırmaya katılan toplam okul sayısı 24 ve toplam öğrenci sayısı 1014 tür. Anket ve ölçekler öğrencilerin sınıflarına gidilerek, birebir uygulanmış ve gereken yerlerde açıklama yapılmıştır. Araştırmada eğitimde BİT kullanımıyla ilgili performans göstergeleri; erişim, bilgisayar kullanımı, İnternet kullanımı, BİT in eğitimde kullanımı olmak üzere dört boyutta incelenmiştir. Öğrencilerin bilişim teknolojileri anketine verdikleri cevaplar okul türüne ve cinsiyete göre farklılık göstermiştir. Öğrencilerin bilgisayar özyeterlik algılarının yüksek ve BİT kullanımına ilişkin görüşlerinin olumlu olduğu gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler: bilişim, bilişim teknolojileri (bilgi ve iletişim teknolojileri), bilgisayar öz-yeterlik algısı, performans göstergeleri, BİT görüşleri. Danışman: Prof. Dr. Petek AŞKAR, Hacettepe Üniversitesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı III
INVESTIGATION OF THE PERFORMANCE INDICATORS ON INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN EDUCATION, STUDENTS OPINIONS AND THEIR PERCEIVED SELF-EFFICACY Serpil Tuti ABSTRACT The aim of this research is to study the use of information and communication technologies according to the performance indicators being specified, students computer self-efficacy and the students opinion of ICT at middle schools. For this purpose Information and Communication Technology questionnaire, computer self-efficacy measures and opinion of ICT measures have been applied. In the study cluster sampling was used. The data of research has been obtained from the middle schools in the Çankaya region of Ankara. The number schools who have participated in the study were 24 and the numbers of students were 1014. The questionnaire and scales have been applied to the students one bye one. In the research, the performance indicators of ICT in education analyzed according to four dimensions: Access, use of computers, use of Internet and use of ICT in education. According to the findings, the access and use of ICT varies according to the gender of school type. It has been observed that student selfefficacy towards to computer is high and their opinions about the ICT use in education are positive. Keywords: Information and communication technologies in education, selfefficacy, performance indicators, opinions of ICT. Advisor: Prof. Dr. Petek AŞKAR, Hacettepe University, Division of Computer Education and Instructional Technologies. IV
TEŞEKKÜR Bu çalışmanın ortaya çıkmasında, karşılaşılan güçlüklerin aşılmasında ve çalışmanın her aşamasında, deneyimlerini ve yardımlarını paylaşan, beni yüreklendiren tez danışmanım Prof. Dr. Petek Aşkar a sonsuz teşekkürlerimi, saygılarımı ve sevgilerimi sunarım. Çalışmanın incelenmesinde değerli katkılarını ve önerilerini paylaşan Prof. Dr. Buket Akkoyunlu ya, Yard. Doç. Dr. S. Sadi Seferoğlu na, Yard. Doç. Dr. Serpil Yalçınalp e, Yard. Doç. Dr. Yasemin Koçak Usluel e teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın uygulanması sürecinde verdikleri destek için Talim Terbiye Kurulu Başkanı Prof. Dr. Ziya Selçuk a, İDV Özel Bilkent Okulları genel koordinatörü Sayın John Od wyer ve okul müdürü Sayın Oya Kerman a teşekkürlerimi sunarım. Çalışma sırasında sevgi ve desteklerini esirgemeyen sevgili aileme ve eşim S.Reha Ünal a teşekkür ederim. Çalışmalarım sırasında beni destekleyerek her an yanımda olan, dostluğunu, arkadaşlığını benden esirgemeyen Sanat Eğitimcisi Şükran Şahin e teşekkür ederim. Araştırmaya katılan tüm okulların yöneticilerine sağladıkları destek ve yardım için teşekkür ederim. Çalışmanın çeşitli aşamalarında katkılarını, yardımlarını ve desteklerini esirgemeyen Nursel Kalender e, Tahir Sındır a, Ömür Erzurumlu ya, Hande Baltacı ya, Faruk Eromay a, Burçin Erzurumlu ya, Dr. Derya Şahhüseyinoğlu na ve sevgili kardeşlerim Sevgi-Sevilay-Mustafa Tuti ye teşekkür ederim. V
İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa ÖZ...III ABSTRACT... IV TEŞEKKÜR... V İÇİNDEKİLER DİZİNİ... VI ÇİZELGELER DİZİNİ... X ŞEKİLLER DİZİNİ... XII SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... XIV 1. GİRİŞ BÖLÜMÜ...1 1.1.PROBLEM DURUMU...1 1.2. PROBLEM...14 1.3. ALT PROBLEMLER...14 1.3.1. PERFORMANS GÖSTERGELERİNE İLİŞKİN ALT PROBLEMLER...15 1.3.2. ÖZ-YETERLİK ALGISINA İLİŞKİN ALT PROBLEMLER... 17 1.3.3. BİT İN EĞİTİMDE KULLANIMI GÖRÜŞLERİNE İLİŞKİN ALT PROBLEMLER... 17 1.4. VARSAYIMLAR...17 1.5. SINIRLILIKLAR...17 1.6. TANIMLAR...18 2. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR...19 3. YÖNTEM ( METODOLOJİ )...26 3.1. ARAŞTIRMA DESENİ...26 3.2. EVREN ÖRNEKLEM...26 3.3. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI...28 3.4. VERİ ANALİZİ...29 4. BULGULAR VE YORUM...30 4.1. PERFORMANS GÖSTERGELERİNE İLİŞKİN BULGULAR VE YORUM...30 4.1.1. ERİŞİM... 30 4.1.1.1. Evde bilgisayar olma durumunun okul türlerine göre dağılımı nedir?...30 VI
İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devam ediyor) 4.1.1.2. Okulda bilgisayar kullanım yerlerinin dağılımı nasıldır?...32 4.1.1.3. Bilişim teknolojilerine erişim durumu nedir?...33 4.1.1.4. Okul dışı saatlerde bilişim teknolojilerinin kullanım yerlerinin dağılımı nasıldır?... 34 4.1.1.5. Öğrencilerin Bilgisayar İnternet bağlantısı Elektronik posta Kişisel web sayfası teknolojilerine sahip olma dağılımı okul türlerine göre nasıldır?...37 4.1.1.6. Okulda İnternet erişimi olma durumunun okul türüne göre dağılımı nedir?...41 4.1.2. BİLGİSAYAR KULLANIMI...43 4.1.2.1. Aile bireylerinde kimler bilgisayar kullanmaktadır?...43 4.1.2.2. Bilgisayar kullanma süresinin (deneyim) cinsiyete göre dağılımı nedir?...44 4.1.2.3. Bilgisayar kullanma süresinin okul türüne göre dağılımı nedir?... 45 4.1.2.4. Öğrenciler bilgisayar kullanmayı nasıl öğrendiler?...47 4.1.2.5. Öğrencilerin bilgisayar kullanırken tercih ettikleri etkinliklerin dağılımı nedir?...49 4.1.2.6. Öğrencilerin uygulama programlarını ders dışında kullanma düzeyi nedir?... 54 4.1.3. İNTERNET KULLANIMI... 56 4.1.3.1. Öğrencilerin, okullarda İnternet kullanım sıklığının okul türlerine göre dağılımı nedir?... 56 4.1.3.2. Öğrencilerin, okullarda e-posta kullanım sıklığının okul türlerine göre dağılımı nedir?... 57 4.1.3.3. Öğrencilerin, okullarda sohbet programlarını kullanım sıklığının okul türlerine göre dağılımı nedir?...58 4.1.3.4. Web sayfası olan okul sayısı ne kadardır?...59 4.1.4. BİT İN EĞİTİMDE KULLANIMI... 60 4.1.4.1. Bilişim teknolojilerinin derslerde kullanım durumu nedir?...60 4.1.4.2. Okulda bilgisayarın eğitim amacı ile kullanım sıklığının okul türüne göre dağılımı nedir?...69 4.1.4.3. Bilişim teknolojilerinin belirtilen amaçlar doğrultusunda kullanım sıklığı nasıldır?...71 4.1.4.4. Bilişim teknolojilerinin ev ödevlerinde kullanım durumu nedir?... 73 4.1.4.5. Uygulama programlarının ders ile ilgili kullanım düzeyi nedir?...76 4.1.4.6. Öğrencilerin kullandıkları eğitim yazılımlarının dağılımı nedir?... 80 4.1.4.7. Öğrencilerin, eğitim yazılımlarını kullanma amacı nedir?... 81 4.2. ÖZ-YETERLİK ALGISINA İLİŞKİN ALT PROBLEMLER...82 4.2.1. İlköğretim öğrencilerinin öz-yeterlik algıları nasıldır?...82 4.2.2. Cinsiyete göre öz-yeterlik algısı değişmekte midir?...83 4.2.3. Okul türüne göre öz-yeterlik algısı değişmekte midir?...84 4.2.4. Okul türü ve cinsiyet göre öz-yeterlik algısı değişmekte midir?...86 VII
İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devam ediyor) 4.2.5. Bilgisayar kullanım süresi ile öz-yeterlik algısı değişmekte midir?... 92 4.3. BİT İN EĞİTİMDE KULLANIMI GÖRÜŞLERİNE İLİŞKİN ALT PROBLEMLER...94 4.3.1. Bilişim teknolojileri kullanılarak yapılan öğretim ile ilgili öğrenci görüşleri hangi noktalarda artar, hangi noktalarda değişmez, hangi noktalarda azalır yönündedir?...94 4.3.3. Okul türüne göre BİT görüşleri nasıldır?...95 4.3.4. Cinsiyete göre BİT görüşleri nasıldır?...96 4.3.5. Öz-yeterlik algısı ile BİT görüşleri arasında ilişki nedir?...98 5. SONUÇ VE TARTIŞMA...99 5.1. PERFORMANS GÖSTERGELERİNE İLİŞKİN SONUÇLAR VE TARTIŞMA... 99 5.1.1. Erişim...99 5.1.2. Bilgisayar kullanımı...101 5.1.3. İnternet kullanımı...103 5.1.4. BİT in eğitimde kullanımı...103 5.2. ÖZ-YETERLİK ALGISINA İLİŞKİN SONUÇLAR VE TARTIŞMA...109 5.3. BİT İN EĞİTİMDE KULLANIMI GÖRÜŞLERİNE İLİŞKİN SONUÇLAR VE TARTIŞMA...112 6. ÖNERİLER...114 KAYNAKÇA...115 EKLER DİZİNİ...117 EK1: UNESCO NUN BİT HAKKINDAKİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ TEMEL ALINARAK HAZIRLANMIŞ ÖĞRENCİ ANKETİ...118 EK2: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ İLE YAPILAN ÖĞRETİMİN YAPILMAYAN ÖĞRETİME GÖRE FARKLILIĞINI BELİRTİNİZ...127 EK3: BİLGİSAYARA İLİŞKİN ÖZ-YETERLİK ALGISI ÖLÇEĞİ...128 EK4: ÜLKELERİN PERFORMANS GÖSTERGELERİ...129 4.1. AVUSTRALYA DA BİLGİ VE İLETİŞİM GÖSTERGELERİ...129 4.2. BALTİK VE S.S.C.B. ÜLKELERİNDE BİLGİ VE İLETİŞİM GÖSTERGELERİ...130 4.3. KANADA DA BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...131 4.4. AVRUPA DA KULLANILAN (DANİMARKA, İSVİÇRE, İSVEÇ, FİNLANDİYA, NORVEÇ VE İNGİLTERE) BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...132 4.4. AVRUPA DA KULLANILAN (DANİMARKA, İSVİÇRE, İSVEÇ, FİNLANDİYA, NORVEÇ VE İNGİLTERE) BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...133 4.5. HİNDİSTAN DA BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...134 VIII
İÇİNDEKİLER DİZİNİ (Devam ediyor) 4.6. ENDONEZYA DA BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...135 4.7. JAPONYA BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...136 4.8. KORE CUMHURİYETİ NDE KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...137 4.8. KORE CUMHURİYETİ NDE KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...138 4.9. MALEZYA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...139 4.10. YENİ ZELANDA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...140 4.11. FİLİPİNLER DE KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...141 4.11. FİLİPİNLER DE KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...142 4.12. SLOVENYA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...143 4.13. GÜNEY AFRİKA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...144 4.14. TAYLAND DA BİLGİ VE İLETİŞİM GÖSTERGELERİ...145 4.15.İNGİLTERE DE KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...146 4.16. AMERİKA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...147 4.16. AMERİKA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...148 4.16. AMERİKA DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...149 4.16. ÖZBEKİSTAN DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...150 4.17. VİETNAM DA KULLANILAN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ GÖSTERGELERİ...151 4.18. ÜLKELERİN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ...152 4.18. ÜLKELERİN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...153 4.18. ÜLKELERİN BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ (DEVAM EDİYOR)...154 EK5: BİT GÖRÜŞLERİNİN SPSS PROGRAMINDA HAZIRLANMIŞ FAKTÖR ANALİZİ SONUÇLARI...155 EK6: BİLGİSAYAR ÖZ-YETERLİK ALGISI ÖLÇEĞİNİN SPSS PROGRAMINDA HAZIRLANMIŞ FAKTÖR ANALİZİ SONUÇLARI...156 ÖZGEÇMİŞ...157 IX
ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1. - 1997 ve 2000 yılları arasındaki BİT sahipliği...6 Çizelge 1.2. - Eğitimde bilişim teknolojileri performans göstergeleri...13 Çizelge 4.1. - Evinde bilgisayarı olan öğrenciler...30 Çizelge 4.2. - Okulda bilgisayar kullanılan yerler...32 Çizelge 4.3. - Bilişim teknolojilerinin erişim durumu...33 Çizelge 4.4. - Okul dışı saatlerinde bilişim teknolojilerinin kullanıldığı yerler...35 Çizelge 4.5. - Cinsiyete göre bilişim teknolojilerinin kullanıldığı yerler...36 Çizelge 4.6. - Okul türlerine göre öğrencilerin bilgisayar, İnternet bağlantısı, elektronik posta ve kişisel web sitesine sahip olma durumu...38 Çizelge 4.7. - Okullarda İnternet erişimi...41 Çizelge 4.8. - Aile bireylerinin bilgisayar kullanımı...43 Çizelge 4.9. - Cinsiyete göre bilgisayar kullanım süresi...44 Çizelge 4.10. - Okul türlerine göre bilgisayar kullanım süreleri...46 Çizelge 4.11. - Öğrencilerin bilgisayar kullanmayı öğrenme şekli...47 Çizelge 4.12. - Öğrencilerin bilgisayar kullanırken tercih ettikleri etkinlikler...50 Çizelge 4.13. - Öğrencilerin uygulama programlarını ders dışında kullanım düzeyi...55 Çizelge 4.14. - Okullarda İnternet kullanım sıklığı...56 Çizelge 4.15. - Okul türlerine göre e-posta kullanım sıklığı...57 Çizelge 4.16. - Okul türlerine göre sohbet programlarını kullanım sıklığı...58 Çizelge 4.17. - Okulların web sayfasına sahip olma durumu...59 Çizelge 4.18. - Bilişim Teknolojilerinin matematik dersinde kullanımı...60 Çizelge 4.19. - Bilişim teknolojilerinin Türkçe dersinde kullanımı...61 Çizelge 4.20. - Bilişim teknolojilerinin fen bilgisi derslerinde kullanımı...62 Çizelge 4.21. - Bilişim teknolojilerinin yabancı dil dersinde kullanımı...64 Çizelge 4.22. - Bilişim teknolojilerinin sosyal bilgiler dersinde kullanımı...65 Çizelge 4.23. - Bilişim teknolojilerinin resim dersinde kullanımı...66 Çizelge 4.24. - Bilişim teknolojilerinin müzik dersinde kullanımı...67 Çizelge 4.25. - Okulda Bilgisayarın eğitim amacı ile kullanım sıklığının okul türlerine göre dağılımı...69 Çizelge 4.26. Bilişim teknolojilerinin belirtilen amaçlar doğrultusunda kullanım sıklığı...71 X
ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam ediyor) Çizelge 4.28. - Bilişim teknolojilerinin ev ödevlerinde kullanım durumu...73 Çizelge 4.29. Bilişim teknolojilerine erişim durumu ve bilişim teknolojilerinin ev ödevlerinde kullanım durumu...75 Çizelge 4.30. - Uygulama programlarının ders ile ilgili kullanım düzeyi...78 Çizelge 4.32. - Kullanılan eğitim yazılımları...80 Çizelge 4.33. - Ders yazılımlarının kullanım amacı...81 Çizelge 4.34. - Öz-yeterlik algısı ölçeğine verilen yanıtların maddelere göre dağılımı...82 Çizelge 4.35. - Öz-yeterlik algısının cinsiyete göre dağılımı...83 Çizelge 4.36. - Öz-Yeterlik algısının okul türlerine göre dağılımı...84 Çizelge 4.37. - Scheffe - Öz-Yeterlik algısının okul türlerine göre dağılımı...84 Çizelge 4.38. Öz-yeterlik algısının resmi okullar ve cinsiyete göre dağılımı...86 Çizelge 4.39. Öz-yeterlik algısının özel okullar ve cinsiyete göre dağılımı...87 Çizelge 4.40. - Öz yeterlik algısının TEP okulları ve cinsiyete göre dağılımı...88 Çizelge 4.41. - Öz yeterlik algısının MLO ve cinsiyete göre dağılımı...89 Çizelge 4.42. - Öz-yeterlik algısının bilgi teknolojisi olan/olmayan okullara göre dağılımı...90 Çizelge 4.43. - Öz-yeterlik algısının bilgisayar kullanım süresine göre dağılımı...92 Çizelge 4.44. Bilişim teknolojileri ile yapılan öğretimle ilgili öğrenci görüşleri...94 Çizelge 4.45. - BİT görüşlerinin okul türlerine göre dağılımı...95 Çizelge 4.46. - BİT görüşlerinin cinsiyete göre dağılımı...96 Çizelge 4.47. - BİT görüşlerinin cinsiyete ve okul türüne göre dağılımı...97 Çizelge 4.48. - Öz-yeterlik algısı ve BİT kullanım...98 XI
ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. - Resmi okul bilgisayar laboratuarı.....27 Şekil 3.2. - Resmi okul bilgisayar laboratuarı...26 Şekil 3.3. - Resmi okul fen bilgisi sınıfı....27 Şekil 3.4. - Resmi okul fen bilgisi sınıfı... 26 Şekil 3.5. Özel okul bilgisayar laboratuarı... 27 Şekil 3.6. Özel okul İnternet laboratuarı...27 Şekil 3.7. Özel okul bilgisayar laboratuarı...28 Şekil 3.8. Özel okul fen bilgisi laboratuarı...27 Şekil 3.9. MLO bilgisayar laboratuarı......28 Şekil 3.10. MLO bilgisayar laboratuarı...27 Şekil 3.11. TEP okulu bilgisayar laboratuarı....29.şekil 3.12. TEP okulu bilgisayar laboratuarı....28 Şekil 4.1. - Okul türüne göre evinde bilgisayarı olan öğrenci sayısı...31 Şekil 4.2. - Bilişim teknolojilerinin erişim durumu...34 Şekil 4.3. - Okul dışı saatlerinde bilişim teknolojilerinin kullanıldığı yerler...35 Şekil 4.4. - Cinsiyete göre bilişim teknolojilerinin kullanıldığı yerler...36 Şekil 4.5. - Okul türlerine göre öğrencilerin bilgisayara sahip olma durumu...38 Şekil 4.6. - Okul türlerine göre öğrencilerin İnternet bağlantısına sahip olma durumu...39 Şekil 4.7. - Okul türlerine göre öğrencilerin e-posta adresine sahip olma durumu 39 Şekil 4.7. - Okul türlerine göre öğrencilerin kişisel web sayfasına sahip olma durumu...40 Şekil 4.8. - Okullarda İnternet erişimi dağılımı...42 Şekil 4.9. - Aile bireylerinin bilgisayar kullanımı...42 Şekil 4.10. - Cinsiyet ve bilgisayar kullanım süresi...45 Şekil 4.11. - Okul türüne göre bilgisayar kullanım süresi...46 Şekil 4.12. - Öğrencilerin bilgisayar kullanırken tercih ettikleri etkinlikler...50 Şekil 4.13. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin matematik dersinde kullanımı...61 Şekil 4.14. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin Türkçe dersinde kullanımı62 Şekil 4.15. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin fen bilgisi dersinde kullanımı...63 XII
ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam ediyor) Şekil 4.16. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin yabancı dil dersinde kullanımı...64 Şekil 4.17. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin sosyal bilgiler dersinde kullanımı...65 Şekil 4.18. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin resim dersinde kullanımı.66 Şekil 4.19. - Okul türlerine göre, bilişim teknolojilerinin müzik dersinde kullanımı.67 Şekil 4.20. - Bilişim teknolojilerinin derslerde kullanımı...68 Şekil 4.21. - Okul türlerine göre bilgisayarın eğitim amacı ile kullanım sıklığı...70 Şekil 4.22. - Okullarda bilgisayarın amacı ile kullanım sıklığı...70 Şekil 4.23. - Bilişim teknolojilerinin ev ödevlerinde kullanım durumu...74 Şekil 4.24. - Bilişim teknolojilerinin erişim durumu ve bilişim teknolojilerinin ev ödevlerinde kullanım durumu...76 Şekil 4.25. - Kullanılan Eğitim Yazılımlarının Dağılımı...81 Şekil 4.26. - Öz-Yeterlik algısının okul türlerine göre dağılımı...84 Şekil 4.27. - Öz-Yeterlik algısının okul türlerine göre dağılımı...85 Şekil 4.28. - Resmi okul öğrencilerinin öz-yeterlik algısının cinsiyete göre değişimi...86 Şekil 4.29. - Öz-yeterlik algısının bilgisayar kullanım süresine göre dağılımı......91 Şekil 4.30. - Öz-yeterlik algısı ve BİT görüşleri ilişkisi...98 XIII
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ BİT : Bilgi ve İletişim Teknolojileri MLO : Müfredat Laboratuar okulları n : Örneklem Büyüklüğü TEP : Temel Eğitim Projesi UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Culturel Organization OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development SPSS : The Statistical Package for the Social Sciences TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu XIV
1. GİRİŞ BÖLÜMÜ Bu bölümde; problem durumu, problem, alt problemler, sınırlılıklar ve tanımlar ele alınmıştır. 1.1. Problem durumu Yirmi birinci yüzyılın en değerli gücü olan bilgi, teknolojik gelişmelerle birleşince bilişim teknolojilerini oluşturmuştur ve bilişim teknolojileri yaşamın her alanına girmiştir. Bilgi, günümüz ekonomisinde toplumların rekabet güçlerini ve gelişmişlik düzeylerini belirleyen en önemli unsur haline gelmiştir. Bilgi ekonomisine geçişte eğitimden sağlığa kadar her alanda bilişim teknolojileri kullanılarak insan kaynaklarının geliştirilmesi ve yaşam boyu eğitim öncelikli önem taşımaktadır (Bilişim şurası, 2004). Bilişim teknolojilerinin kullanımı açısından gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasındaki uçurum, yaşamın her alanına yansımaktadır. Bu teknolojilerdeki hızlı değişimler ülkeleri bir yandan çeşitli ekonomik ve sosyal çalkantılar içine sürüklerken, diğer yandan da yeni ekonomik süper güçler yaratmaktadır. İster geri kalmış olsun isterse gelişmiş, bilişimin gücünün farkına varan tüm ülkeler, teknolojik gelişmelere ayak uydurabilmek için var güçleri ile planlar yapmakta, mevcut sistemlerini sorgulamakta ve bilgi toplumunun temel taşı olan insan gücünü her şeyin önüne çıkarmaktadırlar. Çünkü artık ülkelerin zenginlikleri para ile ya da doğal kaynaklarının zenginliği ile değil, bilgi ve insan kaynaklarının zenginliği ile ölçülmektedir (Bilişim şurası, 2004). TÜBİTAK ın Vizyon 2023 Teknoloji Öngörü Projesi Eğitim ve İnsan Kaynakları Sonuç Raporu ve Strateji belgesinin en önemli çıktısı, Türkiye nin dünyada gelişmiş ülkeler arasına girebilmek için hangi teknoloji alanlarında odaklanması gerektiğini belirlemiş olmasıdır. Ancak, Türkiye nin bu teknoloji alanlarında yetkinleşerek dünya ölçeğinde üreten bir ülke konumuna gelebilmesi için bu 1
alanlarda çalışacak nitelikli insan gücüne sahip olması gerektiği belirtilmiştir (TÜBİTAK Vizyon 2023, 2005). Teknolojinin tüm alanlarda gelişmesi ve ilerlemesiyle bilişim teknolojilerinin eğitim alanında gerek amaç olarak gerekse araç olarak, hem yönetimde, hem de eğitim öğretim süreci içerisinde kullanılmaya başlanmıştır. Günümüz bilgi toplumunun yetişmiş insan gücünde bulunması beklenen temel özellikler dikkate alındığında, bireyleri toplumun ihtiyaçları doğrultusunda geleceğe hazırlayan eğitim kurumlarının, bu ihtiyaçları karşılayıcı bir sistem içerisinde olması beklenmektedir. Bu nedenle, bilişim teknolojilerinin, bir araç olarak okullara girmesi, yaygınlaşması ve eğitim-öğretim sürecinde etkili bir materyal olarak kullanılması önemlidir. Vizyon 2023 kapsamında; teknoloji tabanlı eğitime yönelik hedefler ve stratejiler şunlardır; 1. Sanal ortamda öğrenme için gerekli teknolojik alt yapının ülke geneline yayılması tamamlanmış olmalıdır. 2. Gelişmiş teknolojik altyapı ortamlarında ülkeye özgü eğitim modellerinin sisteme eklenmesi sağlanmalıdır. 3. Yazılım teknolojileri alanında belli ürünler bazında küresel ölçekte lider ülke konumuna gelinmesi hedeflenmelidir. 4. Sanal ortamda öğrenme modellerinin gerektirdiği içerikleri hazırlayacak beyin gücü yetiştirilmesi güçlendirilmelidir. 5. Bilgi ekonomisi becerilerini, ekonomik katma değer yaratma yönünde kullanmayı tüm eğitim kademelerini kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. 6. Tüm eğitim kurumlarının ağ sistemine bağlanması ve eğitim kurumlarının ulusal uydu sistemleri de dâhil olmak üzere tüm teknolojik alt yapıdan azami derecede yararlanması sağlanmalıdır. 7. Sayısal uçurumun kapatılması sağlanmalıdır; eğitim ve öğretim kurumlarındaki donanım farkına önem verilmelidir. Avrupa Birliği standartlarının altında kalan alanlara öncelik tanınmalıdır. 8. Tüm öğretmen ve eğiticilerin kendi ihtiyacı olan materyalleri geliştirebilecek bilgi, beceri ve donanıma sahip hale getirilmesi tamamlanmalıdır. İnternet 2
üzerinden paylaşılabilen eğitim nesnelerinin öğretmenlerce geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve uygulanması sağlanmalıdır (TÜBİTAK Vizyon 2023, 2005). Teknolojik gelişmeler eğitim kurumlarının yapı ve işlevlerini de etkilemektedir. Endüstri, ekonomi ve iletişim gibi birçok toplumsal sistem eğitim kurumlarının teknolojiyi kullanabilen bireyler yetiştirmesini beklemektedir. Eğitim sistemi de aynı işlevi öğretmenlerden beklemektedir. Bu beklenti sadece teknoloji kullanımını öğretmeyi değil aynı zamanda öğretim etkinliklerinde kullanmayı da kapsamaktadır. Bu nedenle toplumlar öğrenci - bilgisayar oranını eşitleyerek öğretim kalitesini artırma yolları aramaktadırlar. Kara tahtadan günümüze tarihsel sürece baktığımızda, eğitim alanında yapılmış teknoloji destekli çalışmalar oldukça yenidir ve yakın tarihlere dayanmaktadır. Dünyada 1960'lı yıllarda, eğitimde değişim çalışmaları ve uygulamaları yapılmaya başlanmıştır. Nitekim günümüzde bilişim teknolojileri eğitim sistemimize girmiştir ve tahmin edilenden daha hızla yaygınlaşmaya devam etmektedir. Artık Bilgisayarı okullarda kullanalım mı? sorusu yerini Bilgisayarı okullarda nasıl kullanalım? sorusuna bırakmıştır (Aşkar, 1995). Günümüzde bu soru yerini Bilişim teknolojilerinin okullarda etkili kullanımı nasıl olmalıdır? sorusuna bırakmalıdır. Doğru ve etkili teknoloji destekli öğretim uygulamalarında eğitimciler daha çok öğrenciye, daha az zamanda bilgi sunma ortamı bulmuşlardır. Bu durum öğrencilerin bilgiyi araştırabilme, bilgiyi bulabilme, bilgiyi düzenleme ve kendi kendine öğrenmeyi sağlayan bir yapıyı oluşturmasını sağlamaktadır. Bu becerilerin öğrencilere ilköğretim aşamasında verilmeye başlanması, yaşam boyu öğrenmenin temellerinin atılmasını sağlamaktadır. Bilişim teknolojilerinin gelişmesi; eğitimde, öğretim çeşitliliğinin artmasına, öğrenme ortamının zenginleşmesine olanak sağlamıştır. Bilişim teknolojileri eğitim öğretim sürecinde okullarda farklı alanlarda ve amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır. Bilişim teknolojilerinin okullarda kullanımı (Aşkar, 2004); 3
o Bilgi teknolojilerinin yönetsel işlevlerinde, o Bilgi teknolojilerinin öğrenme öğretme sürecinde kullanımı o Uzaktan eğitim o Bilgi teknolojilerinin öğretimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilişim teknolojilerinin öğretme-öğrenme sürecinde kullanımı iki şekilde olabilmektedir (Aşkar, 2004). Bunlardan birincisi derse hazırlık, ikincisi ders sırasındadır. Özellikle fen bilgisi derslerinde deneylerden yararlanılması, eğitim yazılımlarının ve benzetim (simülasyon) programlarının kullanılması, sanal laboratuar ortamlarının sınıf ortamına taşınması, güvenlik ve rahatlık açısından kullanımı tercih edilen unsurlardan biridir. Dil öğretiminde, bilgisayar destekli eğitim (BDE) laboratuarlarının kurulması, her öğrencinin birebir pratik yapabildiği yazılımların kullanılması, video konferans sistemi ile farklı okullarla sohbet ortamlarının yaratılması dersin kalıcı olmasını, eğitim-öğretimin kolay ve eğlenceli olmasını sağlamaktadır. Bilişim teknolojilerinin öğrenme ortamları olarak, bilgiye ulaşma, bilgiyi paylaşma ortamları olarak sunduğu imkânlar çeşitlidir. Ders yazılımları, bilgisayar destekli eğitim, uzaktan öğrenme, video konferans, İnternet tabanlı eğitim, İnternet gibi olanakların derse entegre edilmesi ve müfredatla bütünleştirilmesi hem öğrenci açısından zengin bir öğrenme ortamı hem de öğretmen açısından zengin bir öğretme ortamı sunar. Ancak öğretim ortamlarının bu şekilde düzenlenebilmesi için, okulun gerekli donanımlara sahip olması gerekmektedir. Ayrıca, donanım ve yazılımları kullanabilmeleri için öğretmene ve öğrenciye bilişim teknolojileri eğitimi verilmelidir. Bununla birlikte, bu ortamların ve imkânların hedeflendiği şekilde verimli kullanılabilmesi için; o Okulun teknolojiyi kullanımı ile ilgili vizyonu, o Okulun teknoloji planı o Zümrelerin teknoloji entegrasyonu (uyumlu) planları o Öğretmene sürekli destek mekanizması o Bilgisayar zümreleri ile işbirliği o Değerlendirme çalışmaları yapılmalıdır (Aşkar, 2004). 4
Bilişim teknolojilerinin kullanımını kolaylaştırıcı önlemler almak, öğrencilerin okula her yerden ve her zaman erişimlerini sağlamak, öğrencilerin bilişim teknolojilerini kullanmalarında etkili olabilir. Önümüzdeki yıllarda olması beklenen ve hedeflenen durumlardan biri de; her öğretmenin dersiyle ilgili İnternet sayfasına sahip olmasıdır. Böylece öğrenciler derse gelmediklerinde ya da dersi tekrar etmek istediklerinde öğretmenin İnternet sayfasına erişebilir. Öğretmenine forum ortamında, elektronik posta ve cep telefonu aracılığı ile sorularını sorabilir (Brown, 2005). Okullar, bilgisayar teknolojilerinin yararının farkına varmıştır. Teknolojik gelişmeler eğitim alanına yenilik getirmiştir. Başta özel okullar ve üniversiteler olmak üzere tüm eğitim sektöründe değişik uygulamalar yürütülmektedir. Eğitimciler ve araştırmacılar doğru ve etkili teknoloji kullanımının nasıl olabileceğini çözmeye çalışmaktadırlar. Bütün bu çalışmalarda bilgisayar kullanım becerilerini kazandırmanın yeri kaçınılmazdır. Öğrencilerin ve öğretmen adaylarının bilişim teknolojilerini kullanım düzeyi, bilişim teknolojilerinin kullanımı konusundaki görüşleri ve bilgisayar teknolojilerine karşı öz yeterlik algıları önem taşımaktadır. Özellikle bilişim teknolojilerine karşı görüşleri ve bilgisayar öz yeterlik algıları araştırılmalıdır. Çünkü öğrenciler de öğretmen adayları da bilişim teknolojileri kullanımı konusunda kendilerine güvenirlerse ve olumlu görüşlere sahipseler, eğitimde bilişim teknolojilerinin kullanımı daha etkili ve kolay olur. Yapılan araştırmalar lise, üniversite öğrenimleri sırasında bilgisayar dersi alan öğrencilerin, bilgisayar öz-yeterlik algılarının olumlu yönde geliştiğini ortaya koymaktadır. Yapılan araştırmalarda, bilgisayar öz -yeterlik algısının yaşantılardan, çevredeki modellerden etkilendiği, bunun da bilgisayar kullanımın niteliğini ve sürekliliğini etkilediği ortaya çıkmaktadır (Aşkar ve Umay, 2001). 5
Türkiye de bilişim teknolojilerinin durumu Birey ve haneler arasındaki sayısal uçurumun ölçülmesinde kullanılan genel göstergeler; bilişim teknolojilerine erişimi olanlar ve erişimi olmayanlardır. Bu göstergeler farklı değişkenlere göre karşılaştırılarak değerlendirilmektedir. Göstergelerde yaygın olarak kullanılan teknolojiler; telefon, bilgisayar ve İnternet tir. Türkiye de kentli hanelerdeki bilgisayar sahipliği oranı % 12,3 iken bu oran bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. Bilgisayar sahipliğinde en yüksek oran Marmara Bölgesi nde görülmektedir. Marmara Bölgesi nde yaşayan hanelerin % 16,8 inde bilgisayar vardır. Marmara Bölgesi ni % 13,6 lık sahiplik oranı ile Karadeniz Bölgesi takip etmektedir. Bilgisayar sahipliğinde en düşük oran % 1,2 ile Güney Doğu Anadolu Bölgesi nde görülmektedir (TÜBİTAK, 2000). Çizelge 1.1. 1997 ve 2000 yılları arasındaki BİT sahipliği 1997 2000 % % Televizyon 96.1 97.1 Telefon 81.8 86.9 Cep Telefonu 10.1 50.2 Kişisel Bilgisayar 6.5 12.3 İnternet 1.2 6.9 Ağa bağlanmanın en önemli aracı olan bilgisayar sahipliğinde oranın üç yılda iki katına yükseldiği görülmektedir. 1997 yılında evdeki bilgisayarların yalnızca altıda biri İnternet e bağlı iken 2000 yılında evlerdeki bilgisayarların İnternet e bağlanma oranı yüzde elliye yükselmiştir. 2000 yılında hanelerde İnternet sahipliği % 6,5 tir (TÜBİTAK, 2000). Bilişim teknolojileri sahipliğindeki bir diğer artış ise telefon sahipliğinde görülmektedir. Hanelerdeki telefon sahipliği üç yıl içerisinde % 5,8 artarak % 81,8 den % 86,9 a yükselmiştir. Televizyon sahipliğinde ise 3 yıl içerisinde önemli bir değişiklik olmamış, 1997 yılında % 96,1 olan televizyon sahipliği oranı 2000 yılında % 97,1 olarak belirlenmiştir. 6