Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması

İSMEP REHBER KİTAPLAR Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması İSTANBUL UN ÇEŞMELERİ

Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması

İstanbul Valiliği, İstanbul Proje Koordinasyon Birimi (İPKB) tarafından yürütülen, İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi (İSMEP) kapsamında yayınlanan İSMEP Rehber Kitaplar Beyaz Gemi Sosyal Proje Ajansı tarafından hazırlanmıştır. Haziran 2014, İstanbul Copyright 2014 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın hiçbir bölümü İstanbul Valiliği, İstanbul Proje Koordinasyon Birimi nin (İPKB) veya İstanbul İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü nün (İstanbul AFAD) yazılı izni olmadan elektronik, dijital veya mekanik yollarla çoğaltılıp dağıtılamaz. Bu kitap kâr amaçlı kullanılamaz.

Yürütücü Kurumlar İstanbul Valiliği İstanbul İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü (İstanbul AFAD) İstanbul Proje Koordinasyon Birimi (İPKB) Akademik Danışman Prof. Dr. Derin Ural Bu kitabın hazırlanma aşamasında gösterdikleri katkılardan dolayı İstanbul AFAD ve İPKB çalışanlarına teşekkür ederiz.

İçindekiler 6 8 10 12 14 16 18 20 22 Giriş Akademik Giriş Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması Şehirlerde Bulunan Tehlikelerin Tespiti Arazi Kullanım Politikaları Yerel Yönetimlerin Afetlere Hazır Olmasının Önemi Planlama Çalışmalarının Gerekliliği Planların Tatbikatı ve Güncellenmesi Akıllı ve Afete Hazır Şehirler 24 26 27 30 33 36 38 40 40 40 43 Dünyada ve Türkiye de Yapılan Çalışmalar Dünyada Afet ve Acil Durum Yönetimi Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Japonya Fransa İtalya Türkiye de Afet ve Acil Durum Yönetimi Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü Afet İşleri Genel Müdürlüğü Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlükleri Başkanlık Döneminde Teşkilatlanma

46 48 48 53 58 64 68 İSMEP Çalışmaları Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması Çalışmaları Acil Durum Haberleşme Sistemlerinin İyileştirilmesi Acil Durum Bilgi Yönetim Sisteminin Kurulması İstanbul AFAD ın Kurumsal Kapasitesinin Artırılması Afetlerde İlk Müdahaleci Kurumların Kurumsal Kapasitesinin Artırılması İstanbul Afet Müdahale Planı 70 73 73 74 74 75 76 Sonuç ve Kazanımlar İlk Müdahaleci Kurumların Kapasitesinin Artırılması Acil Durum Haberleşme Sistemleri INSARAG Sertifikasyonu Modern Komuta Kontrol Merkezleri Acil Durum Bilgi Yönetim Sistemi Kaynakça

6 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Alman Çeşmesi

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 7 Giriş

8 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Akademik Değerlendirme Prof. Dr. Derin URAL İTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi İTÜ Afet Yönetim Merkezi Kurucu Müdürü Afet yönetimi alanında kapasite artırımı ve gelişmenin sağlanabilmesi için insan odaklı, insan haklarını koruyan, insana yetki veren, ortak hedef ve çalışmalar ile tatbikatlar yaparak eşgüdümün oluşmasından emin olan, değişime açık olarak sürekli gelişen bir sistemin oluşmasını sağlayan ve riskleri tespit ederek bilinçli bir şekilde hedef odaklı çalışma gerekmektedir. Bir toplumun afete hazır ve dirençli hale gelebilmesi için tüm ilgili paydaşların kapasite artırımı konusunda eşgüdümle çalışması gerekmektedir. Okuduğunuz bu kaynak kitapta, 1999 Kocaeli Depremi nden sonra meydana gelen can ve mal kayıplarının tekrarlanmaması hedefi ile İstanbul odaklı gerçekleşen İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi nin (İSMEP) kapasite artırımı ile ilgili önemli çalışmaları sunulmaktadır. 1999 Kocaeli Depremi ülkemizde afet yönetimi bilincini değiştirmiş, deprem sonrası müdahale ve iyileştirme odaklı yaklaşımlardan, afet öncesi planlama ve zarar azaltmayı amaçlayan yaklaşımlara yönlendirmiştir. Ülkemizde önce Başbakanlık Afet Yönetimi Direktörlüğü (TEMAD), ardından Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) ve il düzeyinde İl AFAD Müdürlükleri nin kurulması ile deprem sonrası yaklaşık 10 yıllık süreçte politika geliştirilmesi ve kurumların kurulması için verimli geçmiştir. Uluslararası örneklerde de bu tür önemli yapılanmaların en az 10 yıl içerisinde kurulabildiği gözlemlenmektedir. Afetler uzun aralıklarla meydana gelmelerinden dolayı yol açtığı kayıplar toplum tarafından unutulmaktadır. Ancak yerel birimleri ile güçlü bir şekilde kurulan yeni kurumlar toplumu afetlere hazırlama konusunda geleceğe ümit vermektedir. Yine de afetlerle mücadelede sadece yönetimlerden yardım beklemek yerine halkımızın, kendi üzerine düşen kapasite artırımı görevlerini de yerine getirmesi gerekmektedir.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 9 İstanbul Deprem Bölgeleri Haritası ve Kayıtlara Geçen Büyük İstanbul Depremleri 1. Derece Deprem Bölgesi 2. Derece Deprem Bölgesi 3. Derece Deprem Bölgesi 4. Derece Deprem Bölgesi 342 447 542 1296 1509 1719 1766 1894 1912 1935 1963 1999? Kaynak: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İstanbul Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Müdürlüğü Bu görevleri bireyler eğitim alarak, risklerini belirleyerek ve afet planlama çalışmalarını tamamlayarak yerine getirebilirler. Afet yönetimi alanında kapasite artırımı ve gelişmenin sağlanabilmesi için insan odaklı, insan haklarını koruyan, insana yetki veren, ortak hedef ve çalışmalar ile tatbikatlar yaparak eşgüdümün oluşmasından emin olan, değişime açık olarak sürekli gelişen bir sistemin oluşmasını sağlayan ve riskleri tespit ederek bilinçli bir şekilde hedef odaklı çalışma gerekmektedir. Bu sistem içerisinde yer alacak kurumların başarısı ve afetlerde oluşabilecek kayıpların azalması yine bu kurumların gelişimine bağlı olarak görülebilecektir. Bu süreçte; şeffaf ve hesap verebilir kurumlar, yönetimler ve yöntemler ile bu kurumların çalışmalarının toplum tarafından takip edilmesi ve bu çalışmalara toplumun katılması sağlanmalıdır. 1999 yılından bugüne afetlere hazırlık konusunda gerçekleştirilen çalışmalara halkı dahil eden en önemli projelerden biri de İSMEP Projesi dir. İSMEP, İstanbul da afetlere karşı hazırlık kapasitesinin artmasını sağlamak amacıyla toplumdaki tüm paydaşları çalışmalarına dahil eden bir proje olarak dikkat çekmektedir. Proje, sivil toplum kuruluşlarını, yerel yöneticileri, afet çalışanlarını, öğrencileri, üniversiteleri ve afetlerle ilgili kurumları bir araya getirmekte ve insan odaklı bir proje özelliği taşımaktadır. İstanbul, nüfusu 13 milyonun üzerinde olan bir mega şehirdir. Mega şehirlerde bir acil durumun afete, bir afetin de katastrofa dönüşmesi mümkündür. Bu nedenle bu rehber kitapta, dünyanın farklı mega şehirlerinde doğal afetlere hazırlık çalışmaları incelenerek sunulmakta ve İstanbul için gereksinim olan altyapı hazırlıkları, planlama çalışmaları ve yatırımlar aktarılmaktadır. Bu kitapta, İSMEP kapsamında Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması na yönelik gerçekleştirilen örnek çalışmalar, Türkiye nin diğer illerine de rehber olacak şekilde sunulmaktadır. Uluslararası bir başarıya ulaşan İSMEP, Dünya Bankası tarafından diğer ülkelerde de örnek gösterilmektedir. Rehber kitabımızın ulusal ve uluslararası afete hazırlık çalışmalarında kullanılmasını ve yararlı olmasını dileriz.

10 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması İnsanlar, afet ve acil durumların meydana geldiği yerlere yönelik yardımlarda bulunmakta, bir yandan da afet öncesi çalışmalarla afetlerden dolayı oluşabilecek her türlü zararların azaltılması için çeşitli hazırlık çalışmaları yürütmektedir. Farklı yer ve iklim koşulları nedeniyle ülkemizin farklı bölgelerinde sel, kuraklık, deprem, toprak kayması gibi değişik doğal veya insan kaynaklı tehlikelere bağlı olarak afet ve acil durumlar ortaya çıkmaktadır. Dünyanın bir çok ülkesinde de benzer nedenlerle afet ve acil durumlar yaşanmaktadır. Bu nedenle insanlar afet ve acil durumların meydana geldiği yerlere yönelik yardımlarda bulunmakta, bir yandan da afet öncesi çalışmalarla afetlerden dolayı oluşabilecek her türlü zararların azaltılması için çeşitli hazırlık çalışmaları yürütmektedir. Yaşanan deneyimlerle sürekli gelişen bu hazırlık çalışmaları günümüz dünyasının ortak aklı sonucunda Afet Yönetimi nin bir disiplin çerçevesinde sistematik bir şekilde gerçekleştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Afet ve acil durum hazırlık kapasitesinin artırılması çalışmaları da yine bu disiplin içerisinde yapılan temel çalışma başlıklarından birisidir. Okumakta olduğunuz bu rehber kitap, İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi (İSMEP) kapsamında yapılan acil durum hazırlık kapasitesinin artırılmasına yönelik gerçekleştirilen çalışmaları detaylı olarak aktarmak için hazırlanmıştır. İSMEP kapsamında gerçekleştirilen diğer çalışmaları ise bu kitap haricinde hazırladığımız ve serinin devamı olan 7 farklı rehber kitapta detaylı olarak inceleyebilirisiniz. 4 ana bölümde oluşan bu rehber kitabın ilk bölümünde temel kavramlar ve hazırlık kapasitesinin artırılması çalışmaları için önemli olan başlıklar aktarılmaktadır.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 11 Risk Yönetimi AFET YÖNETİM SİSTEMİ AFET ANI Kriz Yönetimi İkinci bölümde ise dünyada afet yönetiminde önemli çalışmalar gerçekleştiren ülkeler ve Türkiye de mevcut durum incelenmektedir. Üçüncü bölümde ise İSMEP Projesi kapsamında gerçekleştirilen çalışmalar detaylı olarak aktarılmakta ve son bölümde projenin sonuç ve kazanımları paylaşılmaktadır. Acil Durum Birleşmiş Milletlerin de kabul ettiği tanıma göre acil durum; mal ve çevreyi korumak için acil müdahaleyi gerektiren ve yerel imkânlar (olayın olduğu yerdeki normal prosedürler, organizasyon ve kaynaklar) ile baş edilebilen olaylar olarak tanımlanmaktadır. Acil durumun gerçekleştiği bölgede toplumun belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetleri belli bir süre kesintiye uğrayabilmektedir. Afet Yine Birleşmiş Milletlerin kabul ettiği tanıma göre afet; insanlar için can, fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplara neden olan, normal yaşamı durdurarak veya kesintiye uğratarak toplumları etkileyen ve yerel imkânlar ile baş edilemeyen her türlü doğal, teknolojik veya insan kaynaklı olaylar olarak tanımlanmaktadır. Müdahale Kapasitesi Afet ve acil durumlarda can ve mal kurtarma, sağlık, iaşe, ibate, güvenlik, mal ve çevre koruma, sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin verilmesine yönelik çalışmalar müdahale olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışmaların yeterlilikleri veya uygulama anındaki potansiyelleri ise müdahale kapasitesini ifade etmektedir. Afet Yönetimi Afet yönetimi ile afet sonucunu doğurabilecek olayların önlenmesi veya zararlarının azaltılması amaçlamaktadır. Afetlere hazırlık, olası risk ve zararların azaltılması (Risk Yönetimi) ile birlikte afetlerden sonra müdahale etme ve iyileştirme (Kriz Yönetim) evrelerinden oluşmaktadır. Afet yönetimi; bu evrelerin tümünde yapılması gereken çalışmaların, toplumun tüm kesimlerini kapsayacak şekilde planlanması, yönlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi, gerekli mevzuat ve kurumsal yapılanmaların oluşturulması veya yeniden düzenlenmesi, etkin ve verimli bir uygulamanın sağlanabilmesi için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla, kaynaklarının bu ortak amaçlar doğrultusunda yönetilmesidir.

12 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Şehirlerde Bulunan Tehlikelerin Tespiti Afet yönetimi sisteminde, öncelikle şehir, bölge ve ülke genelinde bir bütün olarak olası zarar azaltma ve hazırlık gibi risk yönetimine yönelik çalışmalar yapılmazsa afet sonrası kriz yönetimi etkili ve başarılı olamaz. Bu nedenlerden dolayı, günümüzde Yokohama (1994) ve Kobe (2005) Deklarasyonları gibi makro ölçekli gelişmeler, afet tehlike ve risklerinin belirlenmesi, risk azaltma ve afetlere hazırlık çalışmalarının her tür ve ölçekte mekânsal planlama, süreç ve çalışmaları ile bütünleştirilmesini gerektirmektedir. Diğer bir deyişle; Küresel bir eğilim olarak, doğal ve diğer tehlikeler karşısında kentsel kayıplar giderek artmaktadır. Günümüzde afetlerin asıl sahnesi kentlerdir. Ulusal ve uluslararası düzeylerde 1990 lara kadar sürdürülen afet politikası ve etkinlik alanı, afet sonrası kayıpların karşılanması/ yaraların sarılması çabaları ile sınırlı kalmıştır. Bu politikanın kalkınma hedeflerine hizmet etmediği gibi, yeni sorunlara ve aşırı kaynak kayıplarına yol açtığı görülmüş ve başta BM olmak üzere uluslararası kuruluşlar ülkemizin de katıldığı yeni bir yaklaşımla afet öncesinde risk azaltma çabalarına öncelik vermeyi kararlaştırmışlardır. Yerleşme alanlarında karşılaştığımız riskler, yalnızca yapıların yıkılma riskinden ibaret değildir. Kentsel risk sektörlerinin belirlenmesi, katılımlı süreçlerle risk azaltma plan ve programlarının hazırlanması, ancak plancıların yönetiminde ve çok disiplinli ekipler tarafından yürütülebilecek çalışmalardır. Bu nedenle, Riskler gözetilerek kullanımların coğrafi konumlandırma işlemleri, Açık alanların düzenlenmesi, Tehlikelere (sıvılaşma, heyelan, tsunami, sel, vb) maruz alanlarda farklı imar kısıtlamalarının uygulanması, Tehlikeli kullanımlara ilişkin tasarruflar, Sanayi tesislerinin çok yönlü risklerinin azaltılması, Konut bölgelerinde yapı yoğunlukları ve yapılaşma dokularının konumlarına göre farklılaştırılması, Kritik tesislerin yer seçimleri Kullanımların ve komşuluklarının risk azaltmak üzere düzenlenmesi, Yapısal ve yapısal olmayan risk azaltma önlemlerinin planlanması, Toplumun bilgilendirilmesi ve örgütlenmesi, Mahalle yönetimlerinin oluşturulması, Katılımlı kentsel dönüşüm süreçlerinin geliştirilmesi, Risk azaltma çalışmalarında insan kaynaklarının kullanımı,

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 13 Ulaşım ve altyapı sistemlerinde güzergâh ve şebeke düzenlemeleri çalışmaları çok disiplinli ve katılımcı karar süreçlerini gerektirmektedir. Öte yandan, kentlerimiz, deprem, sel, teknolojik kaza ve terörizm gibi tehlikelerle karşı karşıya olan derin Risk Havuzları dır. Ancak, bugün kentlerimizin hangi olasılık ve şiddette tehlikelerle karşı karşıya olduğuna ilişkin yeterli bilgiye sahip değiliz. Kentlerin, hangi tür ve mertebede riskler içerdiği, bunların hangi etkenlerden ötürü yükseldiği, hangi etkinliklerin risk azaltmada başarılı yöntemler olabileceği konularında araştırma ve çalışmalar yeterli düzeyde yapılmamaktadır. Doğa koşulları ve genel korunmasızlık ortamı dışında Türkiye kentlerinin yüksek riskler göstermesinin başlıca nedenleri şunlardır: Yerleşim alanları, tarihsel süreç içinde seçilmiş konumları ile sorunlu bir mirastır. Son 50-60 yıllık hızlı şehirleşme süreci, denetimden uzak biçimlerde ve güvensiz alanlarda gerçekleşmiştir. Yapılaşma süreçlerinde başvurulan betonarme teknolojisine olan güven denetimsizliği ve ehliyetsiz üretimi körüklemiştir. Kayıt dışı işlemlerle oluşan kaçak yapı stokunun yaygınlığı ve bunların defalarca aflara konu edilmesi, kentlerimizde riskleri özellikle yükseltmiş, ülkenin her köşesinde kendiliğinden çökerek büyük kayıplara neden olan yapı örnekleri çoğalmıştır. Kentsel yönetimler ve toplum, farklı tehlikelere karşı önlem alma konusunda bilgi, kültür ve uygulama alışkanlıklarını artırmalıdır. Hızlı kentleşme ve kentsel büyümeye odaklanmış imar düzenlemeleri, risk azaltma yöntemlerini içeren planlama yaklaşımı ve pratiğinden uzak kalmıştır. Afetlerle ilgili mevzuat güvenli ve afete duyarlı yerleşmelerin sağlanabilmesi için gerekli olan, afet tehlike ve risklerinin belirlenmesi ile afetlerin önlenmesi ve olası zararlarının azaltılmasına yönelik etkin önlem ve eylemleri düzenlememiştir. Türkiye de yerleşmelerin deprem ve sel gibi tehlikelere maruz bölgelerde hızlı ve plansız büyümesi ve yatırımların bu alanlarda yoğunluk kazanmasıyla yüksek risk yığılmalarına yol açılmış bulunmaktadır. Yakın geçmişte kazanılmış bu nitelikleriyle kentlerimizin doğa güçleri karşısında sınanması yeni başlamış ve 1999 Depremleri ile yaşadığımız kayıplar yanlışlarımızın büyüklüğünü göstermiştir.

14 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Arazi Kullanım Politikaları Kalkınma planları ile yeni sanayi alanlarının açılmasına yönelik çalışmalar, mevcut doğal kaynakların ve fiziksel eşiklerin dikkate alınmadan yer seçimi yapılması kentlerin pek çok afet riski ile karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Dünya artık malların bir tuşla bir kıtadan diğer bir kıtaya hareket etmek üzere üretilmeye başlandığı koca bir pazar haline gelmiş durumdadır. Pazar olgusu, doğal olarak üreticilerinin yanında kullanıcılarını da barındırır. Bir yerde oluşan acil durum veya afet bambaşka bir kıtadaki insanların yaşam alışkanlıklarını değiştirebilirken, üretimin ivmesini de hızla çok aşağılara çekebilmektedir. Bu nedenle global ekonomiyi etkileyebilecek global afet ve acil durumların da bir üst ölçek olarak dikkate alınması gerekir. Oluşan hasarda pek çok ülkenin paydaş olarak etkileneceği boyutta afetlerin önüne geçmek veya oluşturacağı hasarlara yönelik diğer ülkelere insanlara borçlanmak söz konusu olmaya başlamıştır. Artık sınırlar ötesi afetlerde ülkeler birlikte çalışmalar yapmakta protokollere imza atmaktadır ve ancak bu şekilde afetin sonuçlarını ve etkilerini azaltabilmekte, önleyebilmektedir. Bu tür durumlar, daha fazla tüketim ile doğal çevre üzerindeki yapılan hatalar sonucu oluşan tahribatlar veya nehirler, denizler gibi bir ülkeden başlayarak diğer ülkelerde de yol kat eden çeşitli coğrafi unsurlardan gelmektedir. Kahve üretimini artması ile Brezilya da yağmur ormanlarının ağaç türleri yok edilerek yerine kahve ağaçları dikilmektedir. Bu durum tüm flora ve faunayı etkilemekte ve iklimsel değişimlere neden olmaktadır. Aşırı yağışlar nedeniyle Bulgaristan dan doğan Meriç Nehri ve kollarında kurulu barajlarda kapakların açılması ile Türkiye, Edirne de sel felaketi olur.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 15 Tuna Nehri nde oluşan teknolojik kazada akan kızıl çamur nehrin geçtiği tüm ülkelerin çabası ile Karadeniz e ulaşmadan durdurulmuştur. Bunlar ve bunlar gibi pek çok afet, kentsel alanlarda artık nüfus ve yapı yoğunluklarının çok yüksek olmasından dolayı çok daha fazla insanı etkilemekte, sermaye ve yatırımların zarar görmesine neden olmaktadır. Kentsel alanın dere yataklarının üzerini örtecek denli yaygınlaşması ve olası riskler dikkate alınmadan planlama olası hasar ve etkilerin de katlanarak artmasına neden olmaktadır. Kalkınma planları ile yeni sanayi alanlarının açılmasına yönelik çalışmalar, mevcut doğal kaynakların ve fiziksel eşiklerin dikkate alınmadan yer seçimi yapılması kentlerin pek çok afet riski ile karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Meraların ve verimli tarım topraklarının kaybedilmesi, yerlerine sanayi alanlarının kurulması ülkenin geleceği açısından sürdürülebilirlik sorunlarının yaşanmasına neden oluşturur. Arazi kullanım politikaları afetlerin etki alanları içinde kalan arazi parçalarında kentsel fonksiyon seçimlerinin dikkatle yapılması gerekliliğini bize göstermektedir. Yüksek afet riski olan alanlarda sanayi alanlarının geliştirilmesi bu konuda ülke geleceğinin riske edilmesi anlamına da gelebilir. Yapılacak çevre düzeni planları ve il gelişim planlarının kentsel riskleri azaltacak arazi kullanım politikalarını oluşturmak ve gerçekleştirmek için bir fırsat olmasına çalışılmalıdır. Gelecek yıllarda küresel ısınma sonucu olası afetler ile kuraklık gibi uzun vadede etkilerini görebileceğimiz afetler ve koşullar için de mekansal planlama ilkeleri ve tedbirlerinin tanımlanması önem taşımaktadır. Geleceğin yaşam alanlarının planlanması sırasında uzun vadeli afetler ve bunların etkileri de projeksiyon hesaplamalarında dikkate katılması gerekli başlıklardandır.

16 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Yerel Yönetimlerin Afetlere Hazır Olmasının Önemi Risk Yönetimi kapsamında yapılan hazırlık çalışmalarında temel hedef, toplumun kapasitesini geliştirecek ve afetlere karşı zarar görebilirliklerini azaltacak şekilde toplum tabanlı çözümler geliştirmektir. Afetler, toplumun direnç gösterebilme kapasitesinin üzerinde kaynakları gerektiren durumlardır. Bu nedenle afetler günümüz toplumlarını birçok yönden etkilemekte, insanların ve kurumların hadisenin olağan dışı etkileriyle yüzleşmelerine neden olmaktadır. Bu olağan dışı etkilerin azaltılması ile ilgilenen afet yönetimi ise, dünyada yaşanan ve toplumlar üzerinde büyük etkiler oluşturan afetlere paralel olarak gelişmektedir. Bu nedenle, afet gerçekleşmeden önce koruma ve önleme amaçlı fonksiyonların icra edildiği, Risk Yönetimi; afet gerçekleştikten sonraki evrelerinin bütünü olan Kriz Yönetimi ne yönelik yerel yönetimlerin yapacakları çalışmalar afetlere hazırlıkta önem arz etmektedir. Risk Yönetimi kapsamında yapılan hazırlık çalışmalarında temel hedef, toplumun kapasitesini geliştirecek ve afetlere karşı zarar görebilirliklerini azaltacak şekilde toplum tabanlı çözümler geliştirmektir. Ancak yakın tarihe kadar hala dünya genelinde merkezden komuta kontrol ağırlıklı bürokratik sistemler tercih edilmekteydi. Bu sistemler statik çevresel koşullarda başarılı olmakta ancak günümüzde yenilik ve gelişim ihtiyacıyla süratle değişen yerel çevresel şartlarla başarılı olamamaktaydı. Son dönemlerde edinilen tecrübeler ile yukarıdan aşağıya değil de aşağıdan yukarıya kurgulanan sistemlerin önemi vurgulanmaktadır.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 17 Bu sistemlerde afet ile karşı karşıya kalan bireyler ve yerel toplulukların inisiyatif kullanımını ön planda tutan örgütlenme biçimleri tercih edilmektedir. Bu nedenle afet yönetimi sürecinin başarıya ulaşmasında yerel aktörlerin rolleri öne çıkmaktadır. Yerel yönetimlerin gerçekleştireceği çalışmalarda Risk Yönetimi sürecine iyi hazırlanması gerekmektedir. Risk Yönetimi sürecindeki görev ve sorumlulukların yerine getirilmesi, afetlere dayalı zarar görebilirliği azaltmakta ve döngünün diğer yarısı olan Kriz Yönetimi nin başarısına doğrudan etki etmektedir. Bu çerçevede, afet yönetimi ile ilgili özellikle 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen Marmara Depremi nden sonra ülkemizde önemli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen bu çalışmalarda yerel yönetimlerin rollerine yönelik belirlenen ortak tespitler şöyle sıralanabilir: Yaşanan afet sonrasında sağlık hizmetlerinin sunumunda, hasar tespit çalışmalarında, enkaz kaldırmada, alt yapı sorunlarının giderilmesi ve zarar gören sistemin yenilenmesinde yerel yönetimlere önemli görevler düşmektedir. Yerel yönetimlerin etkin olabilmesi için gereken yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Afetlere hazırlık çerçevesinde yerel yönetimler; yetki, sorumluluk ve olanaklarla güçlendirilmelidir. Belediyeler yapı izni ve denetim konularında son derece dikkatli davranmalıdır. Yerel yönetimler araç, gereç, insan gücü açısından sürecin gereklilikleri yönünde desteklenmelidir.

18 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Planlama Çalışmalarının Gerekliliği Afetler veya afete neden olan olaylar kendilerine has karakterleri sebebiyle yönetimlerin; geniş anlamda kriz, dar kapsamda ise afet ve acil durum yönetim sistemlerinin geliştirmesini gerektirmektedir. Afetler veya afete neden olan olaylar, normal yaşam şartlarının değişmesine neden olan olaylar olduklarından dolayı, bu durumlara göre önceden geliştirilmiş ve kapsamlı planlanmış sistemler ile yönetilmektedir. Afetler veya afete neden olan olaylar kendilerine has karakterleri sebebiyle yönetimlerin; geniş anlamda kriz, dar kapsamda ise afet ve acil durum yönetim sistemlerinin geliştirmesini gerektirmektedir. Çok geniş kapsamlı olarak değerlendirilen kriz yönetimi kavramını dışarıda bırakarak tanımlama yapıldığında acil durum yönetimi; sürekliliği olmayan, zamanla sınırlı, acil durum olarak nitelendirilen olayın meydana gelmesi ile sona ermesi arasındaki zaman diliminde uygulanan, olaya has bir yönetim şeklidir. Genel olarak afet yönetimi kavram ve mekanizmasının sadece olaya müdahale aşamasını kapsar. Afet yönetimi ise, çok daha geniş ve yaşayan bir kavramdır. Buna göre afet yönetimi Afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla, bir afet olayının zarar azaltma, hazırlıklı olma, müdahale ve iyileştirme gibi dört ana ve diğer ara aşamalarında yapılması gereken faaliyetlerin, planlanması, yönlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi ve uygulanması için toplumun tüm kurum ve kuruluşları ile kaynaklarının bu amaç doğrultusunda kullanılmasını gerektiren çok aktörlü, çok disiplinli, çok kapsamlı ve kompleks bir yönetim şekli. olarak tanımlanmaktadır.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 19 İstanbul Afet Müdahale Planı Toplantısı (2014) İl ve ilçeler bazında yapılması gereken afet ve acil yardım planlarının, esasen iki dayanağı bulunmaktadır. Bunlar; İnsan hayatını, çevreyi, altyapıyı korumak gibi yaşamsal gereklilikler ve Yasal zorunluluklardır. Afet yönetimi kavramı sadece olaya müdahale yaklaşımından ibaret değildir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere, her an yaşayan bir faaliyet olarak afet yönetimi, sadece spesifik bir olaya yönelik değil, herhangi bir bölgeyi etkilemesi muhtemel tüm tehlike ve risklere karşı, bu tehlike ve risklerin bertaraf edilmesi ile bunlarla mücadele edilmesine yönelik tasarlanması gereken disiplinler arası bir bilim ve uzmanlık alanıdır. Yapılan bu bütünleşik faaliyetlerin temelini ise, planlama faaliyetleri oluşturmaktadır. Afet yönetiminde planlama, sadece kavram olarak ilk ele alındığında akla gelen müdahale planlaması yaklaşımından son derece farklı bir şekilde ele alınması gereken bir kavramdır. Afet yönetiminin dört temel evresi olan Zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme evrelerinin her birine özel olarak tasarlanmakla birlikte, ayrıca bütün bu evreleri de kapsayacak bir çerçeve niteliğinde olmak zorundadır. Uygulamada Afet ve Acil Yardım Planı olarak adlandırılan planların kapsamı, bu şekilde ele alınmalıdır. Hazırlanan bu planlar, olay sonrası müdahale faaliyetlerinin ne şekilde yapılması gerektiğini içerdiği gibi, bir bölgede yaşamsal faaliyetlerin hangi seviyede ve nasıl devam ettirileceğini, riske maruz vatandaşların nasıl ve nerede güven altına alınacağını, iaşenin nasıl yapılacağını, yapılacak risk analizleri sonrasında riske maruz bölgelerde risk azaltma çalışmalarının nasıl yapılacağını da kapsar nitelikte olmalıdır. Planlamanın diğer evrelerindeki çalışmalar için İstanbul Afet Müdahale Planı (İSTAMP) Rehber Kitabı nı inceleyebilirsiniz.

20 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Planların Tatbikatı ve Güncellenmesi Afetlere müdahalede kullanılacak kaynaklara sahip olmak kadar, bu kaynakların nasıl kullanılacağının da, afet öncesinde planlanması son derece önemlidir. Afet yönetimi konsepti içerisinde, belirlenen amaçlara ulaşılmasında planlama süreci ve planların önemi büyüktür. Ancak planların başarılı olabilmesi, öncesinde yapılan analizlerin gerçekçiliğine olduğu kadar, uygulanabilirliğe de bağlıdır. Bu bağlamda her seviyede hazırlanan planların, çeşitli ölçeklerde tatbik edilerek denenmesi ve kurgusal hataların tespit edilerek, afet öncesinde bunların düzeltilmesi gerekmektedir. Tatbikat faaliyetleri, temel olarak planların denenmesi amacıyla yapılmaktadır. Ayrıca, afet yönetimi konsepti içerisinde tatbikatlar, planların kullanıcıları tarafından öğrenilmesi, birlikte çalışmanın geliştirilmesi, afet esnasında yapılacak faaliyetler için kişilerde alışkanlık kazandırılması gibi yan amaçlara da hizmet etmektedir. Afet yönetiminde tatbikatlar, basitten karmaşığa beş farklı başlık altında ele alınmaktadır. Bunlardan Farkındalık ve Yönlendirme Seminerleri mevcut planları ilgili yeni kişilere tanıtmak ve onları motive etmek, ayrıca yeni geliştirilen kuralları ve güncelleştirilen eylem planlarını ilgili personele tanıtmak ve onları bilgilendirmek amacı ile yapılmaktadır.

İSMEP REHBER KİTAPLAR ACİL DURUM HAZIRLIK KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI 21 İstanbul AFAD Sivil Savunma ve Arama Kurtarma Birlik Müdürlüğü Tatbikatı (2012) Bir sonraki seviye olan Alıştırmalar, planların küçük bir parçasını uygulamak mükemmelleştirmek ve ileride içerisinde çeşitli işlevlerin test edileceği daha kapsamlı tatbikatlara yardımcı olmak amacı ile yapılmaktadır. Masabaşı Tatbikatları, öngörülen mevcut eşgüdüm ve politikaları düşük gerilimli bir ortamda tartışmak, ilerde karşılaşılması olası problemleri çözmek için yapıcı tartışmalar yapmak ve mevcut planın yeterli olup olmadığını irdelemek amacını taşımaktadır. İşlevsel Tatbikatlar, yüksek maliyetli olmaksızın birkaç işlevi bir arada sınamak ve birçok kuruluşa deneyim kazandırmaya yönelik uygulamalı çalışmaları gerçekleştirmek amacını taşımaktadır. Tatbikatlardaki en üst seviye olan Gerçek Boyutta Tatbikatlar ise; gerçek bir afet durumunu olabildiğince canlandırmak, gerekli birçok müdahaleyi saha öğeleriyle birleştirerek yürütmek, yönetim merkezini devreye sokmak, mevcut planı görsel olarak da sınamak amacı ile yapılmaktadır. Afetlere müdahalede kullanılacak kaynaklara sahip olmak kadar, bu kaynakların nasıl kullanılacağının da, afet öncesinde planlanması son derece önemlidir. Bu nedenle, bir ulusal sistemin en üstünden en altına kadar ve her evrede yapılacak faaliyetlerin, önceden sistematik hale getirilip tatbik edilmesi, öncelikle etkin ve verimli kaynak kullanımını, buna bağlı olarak da doğru müdahaleyi sağlayacaktır.

22 GİRİŞ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YAPILAN ÇALIŞMALAR İSMEP ÇALIŞMALARI SONUÇ VE KAZANIMLAR Akıllı ve Afete Hazır Şehirler Akıllı Şehir yaklaşımının en belirgin özelliği, ileriye dönük kalkınma ile ilgili özelliklerin, yerel koşullar ile birlikte siyaset, iş dünyası ve bölge sakinleri tarafından yürütülen faaliyetlerin kombinasyonu temelinde değerlendirilmesidir. Bu nedenle şehrin gelişim performansını tek bir açıdan ele almak yerine geniş bir yelpazedeki özelliklerin performanslarına odaklanmak gerekmektedir. İleriye dönük kalkınma yaklaşımı, farkındalık, esneklik, dönüştürülebilirlik, sinerji, bireysellik, kendi kararlarını verebilmek, stratejik davranış gibi konuları dikkate almaktadır. Ancak şehirde yaşayanlar, şirketler veya yönetimler, kendi konumlarının farkında olduğunda, seferber edilebilecek belirli potansiyeller olarak, akıllı bir şehir için, şehri yalnızca içerden tanımakla kalmayıp, çevre illerin ve şehrin içinde yer aldığı şehirler sisteminin de farkında olması önemli görünmektedir. Akıllı şehir terimi, bir şehrin belirli bir yeteneği olarak algılansa ve aslında tek bir yöne odaklanmasa da, değerlendirme için belirli özellikler belirleyen bir tanımlama gereklidir. Akıllı şehir terimi henüz mekansal planlama literatüründe veya kentsel araştırma alanlarında yaygın olarak kullanılmasa da, daha fazla ayrıntıya girebilmek için bir temel teşkil etmesi bakımından çeşitli yönlerini ortaya koymak mümkündür. Literatür araştırmasından elde edilen sonuca göre terim, bir şehri belli öznitelikleri ile tanımlayan bütüncül bir biçimde kullanılmamakta, ancak bir bilgi teknolojileri bölgesi olarak Akıllı Şehir den, sakinlerinin eğitimi ile ilgili Akıllı Şehir e kadar uzanan bir yelpazedeki çeşitli yönleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Akıllı Şehir terimi öte yandan sakinlerinin eğitimi ile ilgili de kullanılmaktadır. Bu nedenle bir Akıllı Şehir eğitim düzeyi açısından akıllı sakinlere sahiptir. Bir diğer literatürde ise Akıllı Şehir, şehir yönetimi ile vatandaş arasındaki ilişkiye denilmektedir. Akıllı bir yönetimin bir yönü olarak iyi yönetişim sıklıkla vatandaşlar için, örneğin e-yönetişim veya e-demokrasi gibi yeni iletişim kanallarının kullanımını ifade etmektedir. Üstelik, Akıllı Şehir günlük kentsel yaşamdaki modern teknoloji kullanımını tartışmak için de kullanılmaktadır. Bu sadece bilgi ve iletişim teknolojileri değil, aynı zamanda modern ulaşım teknolojileri, lojistiğin yanı sıra kentsel trafiği ve kent sakinlerinin hareketliliğini artıran akıllı sistemler gibi yeni ulaşım sistemleri ile şehir yaşamını ilgilendiren emniyet/güvenlik, yeşil, verimli ve sürdürülebilirlik ve enerji gibi yönleri içermektedir. Akıllı Şehir terimi ile ilişkili olarak tarif edilen çok çeşitli faaliyet alanları vardır. Bunlar sanayi, eğitim, katılım, teknik altyapı, çeşitli soft faktörler olarak sıralanabilir. Sonuç olarak, Akıllı Şehirlerin daha fazla detaylandırılması için yalnızca bulguların birleştirilmesi ile yetinilmeyip ek faktörlerin de dahil edilmesine olanak sağlayacak bir çatı olarak altı özellik belirlenmektedir.