YENİMAHALLE EĞİTİM ARAŞTIRMA SAĞLIK OCAĞINA BAŞVURAN YAŞLILARDAKİ KRONİK HASTALIKLARIN SIKLIĞI VE MALİYETİ

YENİMAHALLE EĞİTİM ARAŞTIRMA SAĞLIK OCAĞINA BAŞVURAN YAŞLILARDAKİ KRONİK HASTALIKLARIN SIKLIĞI VE MALİYETİ EVALUATION OF COST AND FREQUENCY OF PATIENTS WITH CHRONIC DISEASES ADMITTED TO YENIMAHALLE TRAINING AND RESEARCH HEALTH DEPARTMENT Canan GÜLBAYRAK, Yasemin AÇIK, A. Ferdane OĞUZÖNCÜL, S. Erhan DEVECİ, A. Tevfik OZAN Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Elazığ Özet Yaşlı nüfustaki artış medikal, sosyal ve ekonomik yönden önemli sorunları beraberinde getirmektedir. Özellikle kronik hastalıklar olmak üzere birçok hastalığın prevalansı artmaktadır. Ülkemizde yapılan araştırmalarda; 65 yaş ve üzerindeki nüfusun %80 inde en az bir kronik hastalık olduğu belirlenmiştir. Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağına, 1Ocak-31Aralık 2001 tarihleri arasında yapılan 60 yaş ve üzeri poliklinik başvurularında; kronik hastalık sıklığını, kronik hastalık reçetelerindeki ilaç sayısını belirlemek, kronik hastalıkların poliklinik giderlerine ve ilaç maliyetlerine dikkat çekmek amacıyla planlanmış tanımlayıcı bir çalışmadır. Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağı bölgesinde, 60 yaş ve üzeri başvurularda, tek kronik hastalık sıklığı %51.2, iki kronik hastalık sıklığı %5.1 dir. Hipertansiyon %25.6 ile en sık görülen kronik hastalık, Hipertansiyon ve Diabetes Mellitus %28.6 ile en sık görülen kronik hastalık kombinasyonudur. Kronik hastalık başvurularında tek ilaçlı kronik hastalık tedavisi %30.9, ikili ilaçlı tedavi %38.4, üç ilaçlı tedavi ise %23.6 dır. Bir yıl boyunca yapılan poliklinik başvurularının toplam muayene ücreti maliyeti 4568.08 Dolar her kronik hastalık reçetesinde günde 1X1 doz ilaçla tedavide yıllık asgari reçete maliyeti toplam 187694,80 Dolarıdır. Sonuç olarak, Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağı bölgesinde 60 yaş ve üzeri nüfusta kronik hastalıklar yaygın olarak görülmekte ve kronik hastalıkların maliyeti yüksek oranlarda olmaktadır. Bu nedenle koruyucu sağlık hizmetlerini ön plana çıkaran yeni sağlık politikaları benimsenmelidir. Anahtar kelimeler: Yaşlılık, Kronik hastalık, İlaç, Maliyet Summary The increasing in old population, bring some medical, social and economic problems together. The prevalance of many diseases increase, especially cronic diseases. İn the investigations that made in our country, in the 80 %of the population 65 years old have at least one cronic disease. İn the population who were 60 years old and applying to Yenimahalle Training-Research Health Department in 1 January-31 December 2001; the aim of the study was; to find the frequency of the cronic diseases, to determine the number of the drugs in cronic disease prescription, to attract attention to polyclinic price of cronic diseases, and the price of cronic diseases treatment in registration. İn Yenimahalle Training-Research Health Department in the population who were 60 years old, 51.2% were have one cronic disease, 5.1% were have two cronic hastalık; Hipertension was the more frerquent disease and was 25.6%, Hipertension and Diabetes Mellitus was the more frequent combination and was 28.6%. İn the applying of cronic diseases the treatment with one drug was 30.9%, with two drug 38.4%, with three drug 23.6%. Throught one year, the policlinic examination costs were 4568.08 Dolar; in each cronic disease prescription, with the 1X1 dose in every day in the minimum prescription price in one year was 187694,80 Dolar. In conclusion, in the population who were 60 years old in Yenimahalle Training-Research Health Department region, the cronic diseases are very frequent and the costs of the treatment of cronic diseases are very high. Because of this, new political health policy that provide protecting health care must consider. Key words: Old age, Cronic Disease, Drug, Cost AÜTD 2003; 35: 7-12 MJAU 2003; 35: 7-12

8 AÜTD 2003 Tablo 1. Yenimahalle EASO na Yapılan 60 Yaş ve Üzeri Poliklinik Başvurularında Kronik Hastalıkların ve Kronik Hastalık Dışı Başvuruların Cinsiyete Göre Dağılımı X²=104.73, p=0.000 başvurular kadın erkek toplam n % n % n % hipertansiyon 445 14.6 338 11.1 783 25.6 diabetes mellitus 98 3.2 53 1.7 151 4.9 kalp hastalıkları 48 1.6 60 2.0 108 3.5 romatizmal hastalıklar 270 8.8 136 4.5 406 13.3 osteoporoz 45 1.5 2 0.1 47 1.5 diğer 16 0.5 55 1.8 71 2.4 kronik hastalık kombinasyonları 109 3.6 46 1.5 155 5.1 kronik hastalık dışı başvurular 722 23.6 612 20.0 1334 43.7 toplam 1753 57.4 1302 42.6 3055 100 Giriş Yaşlılık; organizmanın verimliliğinde azalmaya paralel olarak çevreye uyum yeteneğinin yavaş yavaş bozulduğu bir süreçtir. Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) 1963 yılındaki seminerlerinde 60-74 yaş yaşlılık dönemi, 75 yaş ve üzeri ise ileri yaş dönemi olarak kabul edilmiştir (1). Beklenen yaşam süresinin uzaması ve fertilite hızının azalması ile, dünya nüfusu bir önceki 50 yıla göre daha hızlı yaşlanmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde 60 yaş ve üzeri nüfus, tüm nüfustan daha hızlı artmaktadır. Dünyada 1960 larda yaşlı nüfusun yaklaşık %50 si gelişmekte olan ülkelerde yer alırken, bu oran 2000 yılında dünya nüfusunun 2/3 üne (yaklaşık 600 milyon yaşlı bireye) ulaşmıştır (2). Türkiye de 1965 nüfus sayımında 65 yaş ve üzeri nüfusun toplam nüfusa oranı %3.95 tir (3). Ülkemizde, 1990 nüfus sayımında, toplam nüfus 56.473.035, 60 yaş ve üstü populasyon 4.032.656 olarak bildirilmiştir (4). Daha sonra, 1995 te yaşlı nüfus %4.7 olmuş (3), 2000 nüfus sayımında ise toplam nüfusta %16.6 lık bir artış tespit edilmiştir (4). Nüfus artışı ve yaşlı nüfusun aynı hızla artması halinde yaşlı nüfus oranının 2010 yılında ise %5.6 ya çıkması beklenmektedir (3). Yaşlı nüfustaki bu artış medikal, sosyal ve ekonomik yönden önemli sorunları da beraberinde getirmektedir. Özellikle kronik hastalıklar olmak üzere birçok hastalığın prevalansı artmaktadır (5). Ülkemizde yapılan araştırmaların sonuçları; 65 yaş ve üzerindeki kişilerin %80 inde en az bir kronik hastalık ve 65-75 yaş arası her beş kişiden ikisinde fiziksel fonksiyonlarda yetersizlik olduğunu göstermiştir (6). Kronik hastalıkların prevalansının artması sonucu yaşlı bireyler sağlık hizmetlerine daha fazla gereksinim duymakta ve daha fazla ilaç kullanmaktadır (7). Üstelik ülkemizde rasyonel ilaç kullanımı yoktur ve polifarmasi yaygındır (8). Ülkemizde sağlık harcamalarına ayrılan kaynaklar kısıtlıdır ve bu kısıtlı miktarın önemli bir kısmı ilaç ve tedavi giderlerine ayrıldığı için sağlık sistemine yeterli yatırımlar yapılamamaktadır. Türkiye de toplam sağlık harcamalarının Gayrı Safi Milli Hasıla içindeki payı 1997 yılında %3.4, 1998 yılında %4.1 olmuştur (9). Oysa gelişmiş ülkelerde toplam sağlık harcamalarının Gayri Safi Milli Hasılaya oranı 1950 lerde %3-4 iken, izleyen dönemlerde sürekli artış göstererek 1980 de %10, 1980 lerin sonunda ise kimi ülkelerde %12-13 lere yükselmiştir (10). Ülkemizde toplam sağlık harcamalarının %64 ü ayaktan tedavi hizmetlerine, %29 u yataklı tedavi hizmetlerine ve %6 sı diğer hizmetlerine ayrılmıştır. Kamu sektöründe; Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) tüm sağlık harcamalarının % 46.9 unu, Bağ-Kur %60.3 ünü, Emekli Sandığı %56.7 sini ilaç giderlerine ayırmak zorunda kalmaktadır (9). Kronik hastalıkların prevalansındaki artma toplam sağlık harcamaları içinde zaten yüksek bir paya sahip olan ilaç ve tedavi harcamalarının daha da artmasına neden olacaktır. Bu çalışma, bir sağlık ocağı bölgesinde 60 yaş ve üzeri kişilerde kronik hastalıkların sıklığına, bu hastalıklarda kullanılan ilaç sayısına, kronik hastalıkların poliklinik bedellerine ve bir-dört ilaçla tedavi edilen kronik hastalıkların reçete maliyetine dikkati çekmek amacıyla yapılmıştır. Gereç ve Yöntem Elazığ il merkezinde bulunan Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağında (EASO) kayıtlara dayalı ve tanımlayıcı tipte bir araştırma olarak planlanan bu çalışmada; 1 Ocak 31 Aralık 2001 tarihleri arasında sağlık ocağına yapılan başvuruların kaydedildiği poliklinik defteri ile sağlık ocağının aylık çalışmaları incelenmiştir. Tüm başvurular içinde 60 yaş ve üstü başvurular ve bunların içinde de kronik hastalık başvuruları tespit edilmiş (tekrar yapılan başvurular ayrı başvuru olarak incelemeye alınmıştır), her kronik hastalık başvurusunun tanısı, kaç kronik hastalığı olduğu, kronik hastalığı ile ilgili yazılan ilaç sayısı ve ilaç tipi kaydedilmiştir. Poliklinik ücreti ile bir-dört ilaçla

AÜTD 2003 9 Tablo 2. Yenimahalle EASO na Yapılan 60 Yaş ve Üzeri Poliklinik Başvurularında Kronik Hastalıklarda Kullandıkları İlaç Sayısının Cinsiyete Göre Dağılımı kullanılan ilaç sayısı kadın erkek toplam n % n % n % bir ilaç 313 57.0 236 43.0 533 31.9 iki ilaç 387 58.9 270 41.1 661 38.2 üç ilaç 362 64.5 142 35.5 406 23.4 dört ilaç 64 59.6 42 40.4 109 6.3 beş ilaç 4 100 0 0 4 0.2 toplam 1031 59.9 690 40.1 1721 100 * Satır Yüzdesi, **Sütun Yüzdesi X²=8.56, p=0.73 tedavisi yapılan her kronik hastalık grubu için bir yıllık reçete maliyeti hesaplanmıştır. Poliklinik maliyetinin belirlenmesinde, Elazığ 1 no lu döner sermaye saymanlığınca tüm SO için belirlenen 4.300.00 liralık muayene bedeli baz alınmıştır. İlaç maliyet hesaplanmasında; her kronik hastalık için kullanılan ilaçların satış bedelleri ecza depolarından alınan fiyat listelerinden, her ilaç için en düşük ve en yüksek doz maliyetleri belirlenerek ortalamaları alınmıştır. Ortalama doz maliyeti üzerinden bir hasta için, günde 1X1 doz ilaç alındığı varsayılarak otuz ile çarpılmış ve o kronik hastalıkla ilgili bir aylık ortalama reçete maliyeti çıkarılmıştır. Ortalama bir aylık reçete maliyetinin on iki ile çarpımı sonucu, her bir kronik hastalığa ait bir yıllık ortalama maliyet hesaplanmış ve bu maliyet, ilaç sayısına göre gruplandırılan hasta sayıları ile çarpılarak, o hastalığın bölgedeki bir yıllık ortalama maliyeti tespit edilmiştir. Veriler SPSS programına kaydedilerek, hata kontrolleri, tablolar ve istatistiksel analizler bu program aracılığı ile yapılmıştır. İstatistiksel analizlerde X² testi kullanılmıştır. Bulgular Sağlık ocağının 2001 yılı kayıtlarına göre, sağlık ocağı (SO) bölgesinin toplam nüfusu 34.526 dır. Bölgedeki 60 yaş ve üzeri nüfus 3061 olup; %49.3 sı (1509 kişi) erkek, %50.7 si (1552 kişi) kadındır. Bölgede, 60 yaş ve üzeri nüfusun toplam nüfusa oranı %8.9 dur. Sağlık ocağı polikliniğine 2001 yılı içinde yapılan toplam başvuru sayısı 18.737 dir. Bu başvuruların 3038 i 60 yaş ve üzeri kişiler tarafından yapılmış ve 1721 inde kronik hastalık tanısı konulmuştur. Bu grupta bir yıl içinde kişi başına yapılan ortalama poliklinik başvurusu yaklaşık 1 iken, 60 yaş altı grupta bu oran 0.5 tir. Diğer yaş gruplarına göre, 60 yaş ve üzeri nüfus poliklinik hizmetlerinden 2 kat daha fazla yararlanmıştır. Yaşlı grup başvuruları içinde en sık poliklinik başvurusu %20.9 ile 60 yaşındaki hasta grubunda olmuştur. Başvurular kronik hastalıklar açısından değerlendirildiğinde %51.2 sinde bir kronik hastalık, %5.1 inde kronik hastalık kombinasyonu tespit edilmiştir. Kronik hastalığı olanların %88.6 sının bir kronik hastalığı, %11.4 ünün iki kronik hastalığı bulunduğu saptanmıştır. Kronik hastalıkların cinsiyet dağılımına bakıldığında; %59.9 unun kadın, %40.1 inin erkek olduğu görülmüştür. Kronik hastalık başvurularının, yaş ve cinsiyete göre dağılımında; 60-74 yaş arası başvuruların %57.7 sinin kadınlar, %42.3 ünün erkekler; 75 yaş ve üzeri başvuruların ise %55.2 sinin kadınlar, %44.8 inin erkekler tarafından yapıldığı saptanmıştır (X²=0.90, p=0.34). Yaşlıların poliklinik başvurularında en sık görülen kronik hastalık her iki cinste de Hipertansiyon (HT) olmuştur (Tablo 1). En sık görülen kronik hastalık kombinasyonları %28.6 ile HT ve Diabetes Mellitus (DM), %26.6 ile HT ve Kalp Hastalıkları, %19.1 ile HT ve Romatizmal Hastalık (RA), ve %10.1 DM ve RA olduğu saptanmıştır. Tablo 3. Yenimahalle EASO na 60 Yaş ve Üzerinde Yapılan Poliklinik Başvurularında Kronik Hastalıkların 1 Aylık Ortalama Reçete Maliyeti.* kronik hastalık adı en ucuz ilaç dozu en pahalı ilaç dozu ortalama doz fiyatı tek ilaçla tedavide aylık maliyet TL TL TL US$ TL US$ hipertansiyon 68.000 244.150 156.075 (0.09) 4.682.250 (2.890) diabetes mellitus 33.790 568.260 301.025 (0.18) 9.030.750 (5.574) kalp hastalıkları 57.075 716.750 386.912 (0.23) 11.607.360 (7.165) romatizmal hastalıklar 71.300 2.756.200 1.413.750 (0.87) 42.412.500 (26.180) osteoporoz 1.178.525 1.425.565 1.302.045 (0.80) 39.061.350 (26.111) *Hastaların 1X1 doz ilaç kullandığı varsayılmıştır.

10 AÜTD 2003 Tablo 4. Yenimahalle EASO na 60 Yaş ve Üzerinde Yapılan Poliklinik Başvurularında Kronik Hastalıkların Bir Yıllık Ortalama Reçete Maliyeti* hastalık adı hastasayısı bir kişide 1 yıllık maliyet toplam maliyet TL US$ TL US$ tek ilaç hipertansiyon 547 2.561.190.750 1580,98 30.734.289.000 18971,78 diabetes mellitus 4 36.123.000 22,29 433.476.000 267,57 kalp hastalıkları 0 - - - - romatizmal hastalıklar 2 84.825.000 52,36 1.017.900.000 628,33 osteoporoz 0 - - - - toplam 553 2.682138.750 1655,64 32.185.665.000 19867,69 iki ilaç hipertansiyon 212 992.637.000 612,73 11.911.644.000 7352,86 diabetes mellitus 103 930.167.250 574,17 11.162.007.000 6890,12 kalp hastalıkları 12 139.288.320 85,98 1.671.459.840 1031,76 romatizmal hastalıklar 229 9.712.462.500 5995,34 116.549.550.000 71944,16 osteoporoz 47 1.835.883.450 1133,26 22.030.601.400 13599,13 toplam 603 13.610.438.520 8401,50 163.325.262.240 100818,06 üç ilaç hipertansiyon 16 74.916.000 46,24 898.992.000 554,93 diabetes mellitus 34 307.045.500 189,53 3.684.546.000 2274,41 kalp hastalıkları 78 905.374.080 558,87 10.864.488.960 6706,47 romatizmal hastalıklar 173 7.337.362.500 4529,23 88.048.350.000 54350,83 osteoporoz 0 - - - - toplam 301 8.624.698.080 5323,88 103.496.376.960 63886,65 dört ilaç hipertansiyon 8 37.458.000 23,12 449.496.000 277,46 diabetes mellitus 10 90.307.500 55,74 1.083.690.000 668,94 kalp hastalıkları 18 208.932.480 128,97 2.507.189.760 1547,64 romatizmal hastalıklar 2 84.825.000 52,36 1.017.900.000 628,33 osteoporoz 0 - - - - toplam 38 421.522.980 260,19 5.058.275.760 3122,39 *Hesaplamada kronik hastalık kombinasyonları ve diğer hastalıklar hariç tutulmuştur. Kronik hastalık başvurularında; %38.2 ile en sık ikili ilaç kullanıldığı belirlenirken, bunu %31.9 ile tek ilaç tedavisinin takip ettiği görülmüştür. İkili ilaç kullananların; %58.9 u kadın, %41.1 i erkektir (Tablo 2). Kronik hastalık başvuruları içinde en sık kullanılan ilaç tipi %32.1 ile antihipertansifler olurken, ağrı kesici ve antienflamatuarların kullanım oranı %28.0 dir. Sağlık ocaklarında 2002 yılında döner sermaye sistemine geçilmesiyle her poliklinik başvurusundan 2.65 Dolar muayene ücreti alınmaktadır (11). Kronik hastalıklar nedeniyle yapılan 1721 başvurunun bugünkü fiyatlarla toplam poliklinik ücreti maliyeti 4568.08 Dolardır. Başvurularda tek ilaçla tedavi edilen her kronik hastalık için ortalama aylık ilaç maliyeti Tablo 3 te çıkarılmıştır (12). İlaçlarda; ortalama en ucuz ilaç dozuna Diabetes Mellitus tedavisinde rastlanırken, doz maliyeti en yüksek ilaçların Romatizmal Hastalıklarda olduğu görülmüştür. Ortalama fiyatlara bakılarak bir aylık maliyet hesabı yapıldığında; en ucuz maliyetin Hipertansiyon tedavisinde, en yüksek maliyetin de Romatizmal Hastalık tedavisinde olduğu belirlenmiştir. Yenimahalle EASO nda kronik hastalık başvurularına ait tüm başvuruların bir-dört ilaçla 1 yıllık reçete maliyetleri Tablo 4 de gösterilmiştir. EASO ında bir yıllık reçete maliyetinin toplam 187694,80 Dolar olduğu belirlenmiştir. Tartışma Yenimahalle EASO bölgesinde 60 yaş ve üzeri grupta poliklinik başvurusu oranı, 60 yaş altı gruba göre iki kat fazla bulunmuştur. Sağlık Ocaklarında döner sermaye sistemi tarifesine göre, kişi başı muayene bedeli 2.6 ABD Dolar olarak açıklanmıştır. Ankara Gölbaşı EASO da verilen hizmetlerin iş etüdü tekniğiyle birim maliyetinin hesaplanması çalışmasında da en fazla gideri olan maliyet merkezi poliklinikler olarak belirlenmiş ve polikliniklerin kişi başına birim maliyeti 3.3 ABD Dolar olarak açıklanmıştır (13). Yaşlı grubun poliklinik hizmetlerinden diğer yaş gruplarına

AÜTD 2003 11 göre iki kat fazla yararlanması onlar için harcanan muayene bedelinde ve birim maliyetlerinde artmaya yol açmaktadır.yaşlanan nüfusla beraber kronik hastalık prevalansının da artması, muayene bedelleri ve birim maliyetlerinin sağlık harcamaları içinde daha da önemli bir yere sahip olacaktır. Çalışmamızdaki kronik hastalık sıklığı %51.1 ve kronik hastalık kombinasyon sıklığı %5.1 bulunmuştur. Deveci ve arkadaşları tarafından Elazığ il merkezinde iki sağlık ocağında yapılan bir çalışmada; SO larına başvuran yaşlıların her iki cinste de %50 den fazla oranda kronik hastalıklarının mevcut olduğu tespit edilmiştir (14). Türkiye genelinde 65 yaş ve üzeri grupta kronik hastalık sıklığı ise %80 olarak belirlenmiştir (6). Çalışmada kronik hastalık sıklığı, Deveci ve arkadaşlarının bu yayını ile uyumlu, fakat Türkiye genelinden düşük bulunmuştur. Türkiye geneli ile olan uyumsuzluğun nedeni, çalışmanın kayıtlara dayalı yapılmasından kaynaklandığı sanılmaktadır. EASO na yapılan kronik hastalık başvuruları içinde en çok konulan teşhisin %45.5 ile HT olduğu görülmüştür. Başbakanlık Özürlüler Dairesi Başkanlığı ve Türk Tabipler Birliği (TTB) tarafından yapılan çalışmada da en sık görülen kronik hastalığın %30.7 ile HT (kadınlarda %36.9, erkeklerde %26.7) olduğu açıklanmıştır (15). Yine bölgemizde yapılan çok merkezli bir çalışmada en sık görülen kronik hastalığın HT olduğu tespit edilmiştir (14). Açık ve Sezer, Elazığ Baskil İlçe Merkezinde 50 yaş ve üzerinde HT prevalansını kadınlarda %68.5, erkeklerde %63 olarak belirlemişler; cinsiyete göre dağılımda ise fark bulamamışlardır (18). Dwiedi ve ark ları Kardioloji polikliniğine başvuran 60 yaş ve üzeri yaşlılarda en yaygın kardiovasküler hastalığı Esansiyel HT (%76.09) ve bu olgularda erkek/kadın oranının 1.44/1 olarak tespit etmişlerdir (19). Gonzalez ve Ribera nın çalışmasında 65 yaş ve üzeri hastalarda HT prevalansının yaklaşık %50 civarında ve kadınlarda daha fazla olduğu bildirilmiştir (20). Konu ile ilgili bölgesel ve genel çalışmalarda en sık rastlanılan hastalığın HT olması, bu hastalığın prevalansını azaltmaya yönelik ciddi çalışmaların gerekliliğini ortaya koymaktadır. Yenimahalle EASO na yapılan kronik hastalık başvurularında; ikili ilaç tedavisi %38.4 oranı, tekli ilaç tedavisi %30.9, üçlü ilaç tedavisi %23.6, dörtlü ilaç tedavisi %6.3, beşli ilaç tedavisi oranı %0.2 olarak bulunmuştur. Başbakanlık Özürlüler Dairesi Başkanlığı ve TTB tarafından yapılan yaşlılarda ilaç kullanımı ile ilgili çok merkezli çalışma raporunda; katılımcıların %28.2 sinin bir ilaç, %24.3 ünün iki ilaç, %18.5 inin üç ilaç, %11.7 sinin dört ilaç ve %17.3 ünün beş veya daha fazla ilaç kullandığı açıklanmıştır (15). Çalışmamızda bir, iki ve üç adet ilaç kullanımı yüksek, diğer çoklu ilaç kullanımların daha düşük çıkmıştır. Başbakanlık Özürlüler Dairesi Başkanlığı ve TTB tarafından yapılan çalışmada dörtlü ve beşli ilaç kullanımın yüksek çıkması, çalışmanın huzurevlerinde yapılmasına karşılık, çalışmamızın daha az bağımlı yaşlı populasyonda yapılması nedeniyle olabileceği düşünülmüştür. Poliklinik kayıtlarından kronik hastalıklara bağlı kullanılan ortalama ilaç sayısı 1.22 (SD=1.34) olarak tespit edilmiştir. Hanlan ve ark. çalışmalarında, reçeteli kullanımda ortalama kullanılan ilaç sayısını 2.23 (SD=2.16) olarak bildirmişlerdir (16). Çalışmamızda kullanılan ortalama ilaç sayısının düşük bulunması; sadece kronik hastalıklarda yazılan ilaçların taranmasından ve çalışmanın kayıtlara dayalı yapılmasından kaynaklanmıştır. Çalışmamızda, kronik hastalığı olan kadınların %41.5 inin, erkeklerin %26.6 sının hastalıklarının tedavisinde iki veya daha fazla ilaç kullandıkları tespit edilmiştir. Simon ve ark.nın çalışmasında, 60 yaş üzerindeki kadınların %44 ünün, erkeklerin %29 unun iki veya daha fazla ilaç kullandığı bildirilmiştir (17). Her iki çalışmanın sonuçları da kadınların ilaç kullanma sıklığının erkeklere göre daha fazla olduğunu göstermektedir. Tedavi ve ilaç maliyetlerinin hesaplanması sırasında her kronik hastalık reçetesinde bir-dört ilaç tedavisi için bir yıllık maliyette 187694.80 Dolar gibi yüksek bir maliyetle karşılaşılmıştır. EASO bölgesinde, kronik hastalık reçetelerinde en yüksek ilaç maliyetinin ikili ilaç tedavisinde olduğu tespit edilmişken, bunu üçlü ilaç tedavisinin takip ettiği görülmüştür. Başvurular içindeki ikili ilaç tedavisinin oranı %38.4, üçlü ilaç tedavisi oranı ise %23.6; toplam ilaç bedelleri sırasıyla 100818.06 Dolar ve 63386.65 ABD Dolardır. İki grup arasında kişi sayısının yarı yarıya olmasına rağmen ilaç maliyetleri birbirinden çok farklı bulunmamıştır. Reçetelerde ikinci en sık kullanım şekli olarak karşımıza çıkan tekli ilaç tedavisinin (%30.9) maliyeti ise 19867.69 Dolar olarak belirlenmiştir. Bu miktar ikili ilaç tedavisinin yaklaşık 1/5 ine, üçlü ilaç tedavisinin 1/3 üne denk gelmektedir. Oysa burada tedavi edilen hasta sayısı ikili ilaç kullanılan gruba yakın diğer gruptan da belirgin olarak yüksektir. Tek ilaç tedavisi uygulanan kişi sayısı 553 iken, ikili ilaç tedavisi uygulanan kişi sayısı 603, üçlü ilaç tedavisi uygulanan hasta sayısı 301 dir. Dörtlü ilaç tedavisinde ise sadece 38 kişi için belirlenen ilaç maliyeti 3122.39 Dolardır. Reçetelerdeki ilaç sayısının artması reçetelerin ortalama maliyetlerde inanılmaz bir artmaya yol açmaktadır. Bir sağlık ocağı bölgesinde kronik hastalık reçetelerinde karşımıza çıkan bu yüksek ilaç maliyeti, yaşlılık oranının artmasıyla daha da artacaktır. Yaşlılarda, artan hastalıklar ve beraberinde sağlık hizmetlerinden faydalanmada yükseliş, bu grubun sağlık harcamalarındaki payını arttırmaktadır. İngiltere de tüm sağlık ve sosyal servislerin 75 ve üzeri yaş grubundaki kişilerin tedavi maliyeti, 0-4 yaş grubunun 4 katı, 5-64 yaş grubunun 7 katı, 65-74 yaş

12 AÜTD 2003 grubunun ise 2.5 katı olarak bildirilmiştir (21). Erengin ve ark. tarafından Antalya il merkezinde yapılan reçete maliyeti çalışmasında da; en yüksek reçete maliyeti 50 yaş ve üzeri hasta grubunda bulunmuş ve bu durum kronik hastalıklara bağlanmıştır. Çalışmada tanılarına göre reçete maliyetleri incelendiğinde, kronik hastalıklar için yazılan reçetelerin diğerlerinden daha pahalı olduğu belirtilmiştir. Kronik hastalık reçetelerinde; DM için ortalama 22.5 (SD=19.5) dolar, HT için ortalama 20.6 (SD=20.7) dolar maliyet açıklanmıştır (22). Araştırmalarda, kronik hastalıkların reçete maliyetleri benzer şekilde yüksek bulunmuştur. Epidemiyolojik araştırmalar geriatrik populasyondaki ilaç harcamalarının 60 yaş altı nüfusa oranla 3-4 kez fazla olduğunu ortaya koymuştur. Genellikle bir veya birden fazla kronik hastalığı olan bu hasta grubunda kullanılan ilaç çeşitliliği ve sayısı artmakta, dolayısıyla ilaç etkileşimleri, ilaç yan etkileri ile iatrojenik hastalıklar da artmakta ve bunlarda yeni ilaç kullanımına neden olmaktadır. Bu hasta grubuyla uğraşan sağlık personelinin hastaya ve hastalığa yaklaşımları, ülkelerin ilaç politikaları, sosyo-ekonomik durum ve reçeteli veya reçetesiz satılan ilaçlara yaklaşım geriatrik populasyona uygulanan ilaç sayısını ve tipini etkilemektedir. Bu yaş grubunda ilaç kullanımının durumu hakkında ülkemizde yapılan az sayıda çalışma vardır (23). İrrasyonel ilaç kullanımı ve polifarmasi, özellikle geriatrik populasyonda daha dikkat çekici boyutlardadır. Sağlıkta kaynak dağılımındaki verimsizliğin yanı sıra maliyet/etkililik prensipleri doğrultusunda çalışılmaması kaynak israfını büyük boyutlara ulaştırmaktadır. Bu israfın önemli kısmını ise ayaktan tedavi hizmetlerine ve ilaç giderlerine ayrılan pay oluşturmaktadır. Kronik hastalıkların insidansının artmasıyla ilaca ayrılan kaynak daha da artacaktır. Sonuç olarak, Yenimahalle EASO bölgesinde sağlık ocağına başvuran 60 yaş ve üzeri nüfusta kronik hastalıklar yaygın olarak görülmekte ve kronik hastalıkların maliyeti yüksek oranlarda olmaktadır. Oysa birinci basamak sağlık hizmetlerinde uygulanacak rasyonel ilaç kullanımı ile reçete maliyetlerinde önemli bir azalma sağlanacaktır. Kaynaklar 1. WHO Technical Report Series 835. Aging and working capacity. 1993:1-49 2. WHO İstatistikleri. http:/ / www. who.sis. Erişim Tarihi:12.07.2002 3. Devlet İstatistik Enstitüsü. http:// www.die.gov.tr. Erişim Tarihi:09.04.2002 4. Türkiye İstatistik Yıllığı 1997. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1998:72-75 5. WHO Protecting The Health of Elderly Copenhagen,1983; pp 1-40 6. Mandıracıoğlu A. Yaşlılık ve polifarmasi. Toplum ve Hekim Dergisi 1992; 52:15 7. Akan P,Erdinçler V, Beğer T. Yaşlıda ilaç kullanımı. Turkısh Journal of Geriatrics 1999; 2 (1): 33-38 8. Ulusal Sağlık Politikası. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü,1993;55-57 9. Türkiye Sağlık Harcamaları ve Finansmanı (1998). Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü, Ocak 2001; 12-25 10. Tokat M. Türkiye de Sağlık Hizmetlerinin Geliştirilmesi, Finansman ve Örgütlenme. Ankara: Friedrich Ebert Vakfı Yayınları, 1992:13 11. Tetkik ve tedavi muayene formu. Elazığ 1 no lu döner sermaye saymanlığı işletme müdürlüğü, Elazığ; 2002 12. Hedef Ecza Deposu fiyat çizelgesi, Elazığ. Temmuz 2002 13. Kemal M. Hisar. Sağlık Ocaklarında verilen hizmetlerin iş etüdü tekniğine dayalı olarak değerlendirilmesi ve birim maliyetlerinin hesaplanması. Toplum ve Hekim Dergisi 2001;16(1):59-70 14. Deveci SE, Ozan AT, Açık Y. 2000 yılında Yenimahalle ve Abdullahpaşa Eğitim Araştırma Sağlık Ocaklarına yapılan 60 yaş ve üzeri başvuruların tanımlanması. Fırat Tıp Dergisi 2001;4:540-546 15. Arslan Ş, Atalay A, Kutsal YG. Yaşlışarda İlaç Tüketimi Çok Merkezli Çalışma Raporu. Ankara: Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve Türk Tabipler Birliği Kasım 2000; 9-30 16. Hanlan JT, Fillenbaum GG, Burchett B et al. Drog use pattern among black and nonblack community dwelling elderly. Ann Pharmacother 1992;26:679-685 17. Simon LA, Tett S, Simon J et al. Multiple medication use in the elderly: use of prescription and non-prescription drugs in on Australian Community setting. Med J. Aust 1992;157:242-246 18. Açık Y, Sezer E. Elazığ ın Baskil ilçe merkezinde 35 yaş ve üzeri nüfusta hipertansiyon prevalans çalışması. Fırat Tıp Dergisi 1998;1:328-333 19. Dwiedi S, Singh G,Agarwal MP.Profile of hipertansiyon in elderly subject. J Assoc Physicians India 2000;48:1045-1446 20. Gonzalez Garcia P, Ribera Cassa DO jm. Arterial Hipertansiyon in the Elderly. The Outstanding Aspect. Reu Esp Cardiol 1995;48 Suppl: 9-17 21. The uses of epidemiyology in the study of elderly. Technical Report Series, World Health Organization Genova, 1975;706 22. Erengin H, Dönmez L, Özütürk B. Antalya kent merkezinde iki sağlık ocağında reçete maliyetleri ve bazı özellikleri. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi. Diyarbakır. Antalya tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı. 2002:450-453 23. Sloan RW. Principals of drug therapy in geriatric patients. Amer Fam Physician 1992;45:2709-2718 Yazışma adresi: Doç.Dr. Yasemin AÇIK Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Elazığ Tel: 0.424. 2370000-3282 Tel&Fax:0.424.2381568 Cep:0.532.44301