ALPASLAN II ENERJİ ÜRETİM VE MADENCİLİK SAN. TİC. A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ ÇEVRE VE MUŞ İLİ, MERKEZ VE VARTO İLÇELERİ ENCON ÇEVRE DANIŞMANLIK LTD. ŞTİ. ANKARA, Nisan 2012
İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ KISALTMALARIN LİSTESİ i iii iii iv 1. AMAÇ VE KAPSAM 1 2. ÇSYP NİN UYGULANMASI İÇİN SORUMLU ORGANİZASYONLAR VE KURUMLAR 4 3. PROJE TANIMI 5 3.1. Projenin Kapsamı 5 3.2. Projenin Yeri 7 3.3. Proje Üniteleri ve Özellikleri 9 3.4. Proje Alanının Jeolojik Özellikleri 13 3.4.1. Genel Jeoloji 13 3.4.2. Yapısal Jeoloji ve Depremsellik 13 3.5. Toprak Özellikleri, Arazi Kullanımı ve İlgili Alanlar 14 3.5.1. Toprak Özellikleri ve Arazi Kullanımı 14 3.5.2. Koruma Alanları 16 3.6. Su Kaynakları 17 3.6.1. Yüzeysel Sular 17 3.6.2. Yeraltı Suyu 17 3.7. Sosyo-Ekonomik Yapı 18 3.7.1. Etkilenen Yerleşimlerin Nüfusu ve Etkilenecek Araziler 18 3.7.2. Ekonomik Özellikler, Sağlık ve Eğitim Altyapısı 19 4. ETKİ AZALTMA PLANI 20 4.1. İnşaat Aşaması 20 4.1.1. Hafriyat Atıkları 20 4.1.2. Peyzaj ve Bitkisel Toprak Kullanımı 20 4.1.3. Hava Kalitesi 23 4.1.4.Gürültü 24 4.1.5. Su Kalitesi 26 4.1.6. Atık Yönetimi 27 4.1.7. Yaban Hayatı Yönetimi 30 4.1.8. Sosyo-Ekonomi ve Kamulaştırma 31 4.1.9. Kültürel ve Tarihi Varlıklar 32 4.1.10. Çevresel Koordinasyon 33 4.1.11. Sağlık ve Güvenlik 35 4.2. İşletme Aşaması (Su Tutma Aşaması Dahil) 36 4.2.1. Su Tutma Havzasında Erozyon ve Rezervuar Sedimantasyonu 36 4.2.2. Peyzaj ve Bitkisel Toprak Kullanımı 36 4.2.3. Su Kalitesi 37 4.2.4. Atık ve Atıksu Yönetimi 38 4.2.5. Yaban Hayat 38 4.2.6. Çevresel Koordinasyon 41 4.2.7. Sağlık ve Güvenlik 41 4.2.8. Kapanış ve Rehabilitasyon 41 Revizyon: 0 Syf. i / iv
5. İZLEME PLANI 46 5.1. Amaçlar 46 5.2. Çevresel İzleme Koordinasyonu 46 5.3. İnşaat Aşaması 47 5.4. İşletme Aşaması 49 6. ACİL DURUM EYLEM (MÜDAHALE) PLANI 54 6.1. Amaç 54 6.2. Görev ve Sorumluluk 54 6.3. Muhtemel Acil Durumlar 55 6.3.1. Kazalar 55 6.3.2. Yangın 56 6.3.3. Deprem 57 6.3.4. Taşkın Riski 57 6.3.5. Sızıntı - Dökülme 58 6.4. Acil Durumun Bitmesi ve Bunu Takip Eden Eylemler 59 6.5. Acil Durumda Aranacak İrtibat Listesi 60 6.6. Acil Duruma Müdahale Akış Şemaları 62 7. PROGRAM 66 8. KURUMSAL DÜZENLMELER 68 8.1. Kurumsal Koordinasyon 68 8.2. Karar Verme Süreci 69 9. YEREL SİVİL TOPLUM KURULUŞLARIN (STK) VE PROJEDEN ETKİLENEN GRUPLARIN GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİNİN ALINMASI 70 9.1. Projeden Etkilenecek Yerleşim Birimleri 70 9.2. Yerel Resmi Kurumlar ve Sivil Toplum Kuruluşları için Görüş ve Öneriler Toplantısı 70 9.3. Halkın ÇED Sürecine Katılımı İçin Kullanılan Yöntemler 71 9.4. Halkın Yorumları, Önerileri, Endişeleri ve Değerlendirmeler 72 10. HALKLA İLİŞKİLER PLANI 76 10.1. Giriş ve Kapsam 76 10.2. Amaçlar 76 10.3. Halkla İlişkiler Faaliyetleri 77 10.4. Olası Telafi Tazminatı ve Düzeltici Eylem Planı 78 REFERANSLAR 82 EKLER 85 Revizyon: 0 Syf. ii / iv
TABLOLARIN LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Karakteristik Özellikleri 11 Tablo 2. Proje Alanı Büyük Toprak Grupları 14 Tablo 3. Projeden Etkilenen Alanın Arazi Varlığı Tablosu 15 Tablo 4. Projeden Etkilenen Alanın Arazi Kullanımı Kabiliyet Sınıflaması 15 Tablo 5. İnşaat Dönemi için Etki Azaltıcı Faaliyetler 42 Tablo 6. İşletme Dönemi için Etki Azaltıcı Faaliyetler 45 Tablo 7. İnşaat Dönemi İçin İzleme Planı 50 Tablo 8. İşletme Dönemi İçin İzleme Planı 52 Tablo 9. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Taslak İnşaat Planı 67 Tablo 10. Halkın Katılımı Toplantısı Tutanağı 72 ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa Şekil 1. Alpaslan II Projesi Yer Bulduru Haritası 6 Şekil 2. Alpaslan II Barajı Aks Yeri 7 Şekil 3. Proje Alanından Görünüm - I 8 Şekil 4. Proje Alanından Görünüm II (Ağaçlık Alanlar) 8 Şekil 5. Halkın Katılımı Toplantısı 74 Şekil 6. Halkın Katılımı Toplantısı 74 Şekil 7. Halkın Katılımı Toplantısı 75 Şekil 8. Şikâyet/Talep Alma Tutanağı 79 Şekil 9. Şikâyet/Talep Kapatma Formu 80 Revizyon: 0 Syf. iii / iv
KISALTMALARIN LİSTESİ AME AMP AMPK ÇED ÇGDYY ÇO 2 ÇSYP ÇŞB DAFZ DPT DSI db EC ENCON EPDK EYS GD GWh HES HİP HİS İDK ISO KAFZ KAKY KD MSDS OHSAS PEİ PM SKHKKY SKKY STK TAKY TÜİK Acil Müdahale Ekibi Acil Müdahale Planı Acil Müdahale Planı Koordinatörü Çevre Etki Değerlendirme Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Çözünmüş Oksijen Çevre ve Sosyal Yönetim Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Doğu Anadolu Fay Zonu Devlet Planlama Teşkilatı Devler Su İşleri Desibel Elektriksel İletkenlik ENCON Cevre Danışmanlık Ltd. Şti. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Entegre Yönetim Sistemi Güney Doğu Giga Watt Saat Hidroelektrik Santrali Halkla İlişkile Planı Halkla İlişkiler Sorumlusu İnceleme Değerlendirme Komisyonu Uluslararası Standardizasyon Örgütü Kuzey Anadolu Fay Zonu Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Kuzey Doğu Malzeme Güvenlik Bilgi Formu İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Projeden Etkilenen İnsanlar Partikül Madde Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Sivil Toplum Kuruluşları Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Türkiye İstatistik Kurumu Revizyon: 0 Syf. iv / iv
ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ ÇEVRE VE (ÇSYP) 1. AMAÇ VE KAPSAM Dünyada 2008 yılının ikinci yarısından itibaren etkisini göstermeye başlayan ve 2009 yılında da devam eden ekonomik daralma, aynı yıllarda enerji sektörünün büyümesini önce yavaşlatmış, sonra durdurmuştur. 2010 yılı ise, ekonomide olduğu gibi enerji sektöründe de toparlanmanın ve büyümenin gözlendiği bir yıl olmuştur. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından hazırlanan 9. Kalkınma Planı (2007-2013) 2011 Yılı Programı nda da belirtildiği üzere, 2010 yılı toplam birincil enerji üretiminin de benzer bir gelişim göstereceği tahmin edilmektedir. DPT tarafından hazırlanan kalkınma plan ve programlarında açıklandığı gibi Türkiye nin enerji politikası, ülkenin enerji ihtiyacını güvenilir bir şekilde sürekli olarak uygun fiyatlarla karşılamaktır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi Türkiye nin önem verdiği hususlar arasında olup, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanarak üretimi arttırma programının hazırlanması Avrupa Birliği Katılım Ortaklığı nın kısa dönem hedefleri arasında belirtilmiştir. Hidroelektrik, bahsi geçen yenilenebilir enerji kaynaklarının en önemli ve kullanışlı olanlarından biridir. 1984 yılında çıkarılan kanun ve daha sonra çıkarılan yasa ve yönetmelikler çerçevesinde geliştirilen Yap-İşlet-Devret modeli, 2001 yılında çıkarılan 4628 Elektrik Piyasası Kanunu ve 2005 yılında çıkarılan 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun çerçevesinde enerji yatırımlarındaki darboğazın özel sektörün de bu alana çekilmesi ile giderilmesi amaçlanmıştır. 1984 yılından bu yana bu konuda belli mesafeler kat edilmiş, birçok proje gündeme getirilmiş, bu projelerden bazıları da realize edilerek işletmeye alınmıştır. Hızlı nüfus artışı, şehirleşme ve sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan enerji ihtiyacı her geçen gün büyümektedir. Üretilen elektrik enerjisinin yarısından fazlasının sanayide ve meskenlerde kullanıldığı düşünüldüğünde, enerjinin hem insan hayatının devamlılığının, hem de ekonomik kalkınmanın temel bileşenleri arasında olduğu anlaşılmaktadır. Dünyadaki pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye de de son yıllarda enerji üretim-tüketim dengesinin sağlanmasında bazı sıkıntılar yaşanmaya başlanmıştır. Bu sıkıntılar dışarıdan ithal edilen petrol ve doğalgaz gibi enerji kaynakları ile aşılmaya çalışılmaktadır. Ancak bir ülke için son derece önemli olan enerjinin büyük bir kısmının dışa bağımlı olarak sağlanması, bir risk faktörü olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle ulusal enerji kaynaklarını sürdürebilir bir şekilde kullanmak en rasyonel çözüm olarak önerilmektedir. Günümüzde fosil kaynaklı enerji türlerinin hem tükenmekte olması ve hem de bu kaynakların ekonomik ve ekolojik olarak önemli sakıncalar taşımaları, yenilenebilir enerji kaynaklarının daha fazla kullanılmasını zorunlu hale getirmektedir. Bu çerçevede, 2007 yılının başlarında Avrupa Komisyonu tarafından açıklanan Avrupa Birliği nin yeni enerji politikasında; çevre ile entegre yeni ve iddialı hedefler belirlenmiş olup, 2020 yılında, enerji tüketiminin % 20 sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilmesi öngörülmüştür. Avrupa Revizyon: 0 Syf. 1 / 101
Birliği üyeliğine yönelik olarak uyum sürecinde bulunan Türkiye de ise; toplam birincil enerji arzının sadece % 9,2 si yenilenebilir kaynaklardan karşılanmaktadır. Su kuvveti, yeryüzüne ulaşan güneş enerjisinin üçte birinin hareket ettirdiği hidrolojik çevrim sayesinde "yenilenebilen", çevre kirliliğinin önlenmesi açısından "temiz" nitelikte ve Türkiye için bir öz kaynak olarak da elektrik enerjisi ihtiyacının karşılanmasında özel yeri bulunan bir birincil enerji kaynağı türüdür. Baraj ve hidroelektrik santrallerde ilk yatırım maliyeti yüksektir, ancak; yatırımın uzun yıllar kullanılabilir olması önemli bir ekonomik avantaj sağlamaktadır. Ayrıca işletmede kullanılan hammaddenin, su kaynakları olması, fosil yakıtlara göre çevreyi az kirletmesi ekolojik açıdan da önemlidir. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi baraj aks yerinde, Murat Nehri yağış alanı 17.505,00 km 2 'dir. Bu havzada, DSİ (Devlet Su İleri) Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilmesi planlanmış birçok proje yer almaktadır. Bu projelerden bir kısmı planlama, bir kısmı inşaat ve bir kısmı da işletme aşamasındadır. Ancak, bunlardan en büyüğü, Alpaslan II Barajı ve HES Projesi nin hemen membaında yer alan enerji üretimi ve taşkın kontrolü amaçlı planlanmış olan Alpaslan I Barajı ve HES Projesi olup, bu tesis inşa edilerek işletmeye açılmış bulunmaktadır. Alpaslan II Barajı yeri akımları ile enerji üretimleri iki aşamalı olarak hesaplanmıştır. Bu aşamalar; "Mevcut Durum" ve memba gelişmeli olmak üzere "Gelecekteki Durum" olarak sınıflandırılmıştır. Bu hususlar göz önüne alınarak; Alpaslan II Barajı nın işletmeye açılacağı kabul edilen 2017 yılı mevcut durum ve Memba tesislerinin tamamının inşa edilerek işletmeye açılacağı kabul edilen 2025 yılı sonu gelecekteki durum olarak isimlendirilmiş ve projenin enerji üretimleri ile ekonomik ve mali durumu buna göre belirlenmiştir. Bu çerçevede, orijinal akstaki taşkın kontrolü hacimlerine bağlı kalınarak, yapılan işletme çalışmaları sonucunda, 280,00 MWe kurulu gücünde tesisi öngörülen Alpaslan II HES de Mevcut durumda 639,61 GVVh'i förm olmak üzere, yılda ortalama 878,11 GWh ve Gelecekteki durumda 544,94 GWh'i förm olmak üzere, yılda ortalama 738,46 GWh enerji üretilmesi öngörülmüş bulunmaktadır. Yapılan işletme çalışmalarında, barajda düzenlenerek türbinlenen suların, dağılım paterninin Muş Ovası su ihtiyaçlarının karşılanması açısından yeterli olduğu görülmüştür. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında Alpaslan II Barajı gövdesi, dolusavak ve derivasyon yapıları ile enerji tüneli, cebri boru ve Alpaslan II HES tesislerinin yapımı teklif edilmiştir. Derivasyon tünellerinden dışta olanı, enerji tüneli kurbundan sonraki kısmına bir vana konmak suretiyle dipsavak olarak kullanılacaktır. Baraj eteğinde, sağ sahile yakın kısımda açıkta şalt sahası inşa edilerek Alpaslan II HES'de üretilecek enerji bu şalt sahası yardımı ile iletim hatlarına verilecektir. Alpaslan II HES için 154 kv'luk 130,0 m x 160,0 m planlanmıştır. Alpaslan II HES'de üretilen enerji, yaklaşık 26,00 km uzaklıktaki Alpaslan I HES'e bağlanırken alternatif olarak da 28,00 km uzaklıktaki Muş TM'ne iletilecek ve buradan ulusal şebekeye verilecektir. Revizyon: 0 Syf. 2 / 101
Çevre ve Sosyal Yönetim Planı (ÇSYP) projeden kaynaklı olası önemli çevresel etkileri içerir ve bu ÇSYP nin uygulanabilmesi için gerekli izleme ve kurumsal gereklilikleri tanımlar. Etki azaltıcı ve izleme faaliyetlerin göz önünde bulundurulacağı Projenin temel aşamaları: İnşaat İşletme (su tutma aşaması dahil) Etki azaltıcı ve izleme planları, acil durum müdahale önlemleri, (acil durum eylem planı) ve ilgili çevresel durum gereklilikleri ilerleyen bölümlerde sunulmuştur. Revizyon: 0 Syf. 3 / 101
2. ÇSYP NİN UYGULANANMASI İÇİN SORUMLU ORGANİZASYONLAR VE KURUMLAR ÇSYP nin uygulanabilmesi için kilit kurum, projeyi inşa edecek ve işletecek sorumlu taraf olarak Alpaslan II Enerji Üretim ve Madencilik San. Tic. A.Ş dir. Buna ek olarak, projenin farklı aşamalarında, farklı taraflar (inşaatın alt yüklenicileri, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, DSİ v.s.) bu ÇSYP de belirtilmiş bazı konulardan sorumlu olacaklardır. Alpaslan II Enerji Üretimi ve Madencilik San.Tic. A.Ş. ise tüm bu çalışmaların koordinasyonundan sorumlu olacaktır. Bu ÇSYP de verilen önlemlerin uygulanması için ilgili kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları, etki azaltıcı önlemler ve izleme planları dahil olmak üzere projenin bütün aşamaları için tablolarda özetlenmiştir. İnşaat için hazırlanacak olan ihale dosyalarına yüklenicilerin yerine getirmesi gereken çevresel yükümlülüklerin dahil edilmesi önerilmektedir. Bu yükümlülüklerin içeriği; ÇSYP nin özellikleri Herhangi bir zorunlu iznin parçası olarak ortaya çıkabilecek çevre, sağlık ve güvenlik yükümlülükleri (örneğin; T.C Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, T.C Sağlık Bakanlığı gibi kurumlardan alınması gerekli izinler) Zaman içerisinde ortaya çıkabilecek diğer çevresel değerlendirmeler Revizyon: 0 Syf. 4 / 101
3. PROJE TANIMI 3.1. Projenin Kapsamı Alpaslan II Enerji Üretim ve Madencilik San. Tic. A.Ş. tarafından gerçekleştirilmesi planlanan Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Muş ilinde Fırat Nehri Havzası'nın alt havzası olan Murat Nehri üzerinde, bu Nehrin 1.265,00 m talveg kotunda, Muş kent merkezine yaklaşık 34,00 km uzaklıkta projelendirilmiştir. Proje sahasının yer bulduru haritası Şekil 1 de verilmektedir. Ayrıca, proje kapsamında yer alan tüm malzeme ocaklarının, kırma-eleme tesislerinin, beton santrallerinin, depo alanlarının ve relokasyon yolunun konumlarının gösterildiği genel vaziyet planı Ek 1 de verilmektedir. Maksimum su kotunda oluşacak göl alanı 54,69 km 2 dir. Proje sahasında mevcut durumda ağırlıklı olarak tarım ve mera alanları mevcuttur. Bunun dışında tarım dışı alanlar ve az miktarda orman alanları yer almaktadır. Baraj rezervuarından Muş-Varto devlet yolu ve Muş-Varto ayrımı Karaağıl il yolu geçmektedir. Barajın yapılması halinde, bu yolların reloke edilmesi gerekmektedir. Baraj göl alanında, Murat nehrinin sol yakasında merkeze bağlı Göçmenler (Muhacir Zorova) mahallesinden 25 hane, Tepeköy'e ait 45 hane, Doğdap mahallesine ait 15 hane, Bağiçi (Çarbuhur) mahallesine ait 50 hane, Kayalıdere köyü Aşağı Hınzor mahallesine ait 50 hane, sağ sahilde Sanlıca köyünde 25 hane, Algedik köyünden 15 hane olmak üzere, toplam 225 hane su altında kalacaktır. Bu konutlara ait birer adet samanlık ve birer adet ahır ile her köye ait mescit tabir edilebilecek köylerdeki konut yapı tarzına yakın, 5 adet cami ve lojmanı ile birlikte 4 adet ilkokul baraj göl alanında kalmaktadır. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında bulunan Alpaslan II HES'de, 98,00 m maksimum brüt düşü ve 344,00 m 3 /s proje debisiyle tesis edilecek toplam 280,00 MW kurulu güç ile mevcut durumda 606,35 GWh'i förm olmak üzere yılda toplam 862,26 GWh, gelecekteki durumda ise 511,46 GWh'i förm olmak üzere yılda toplam 733,80 GWh enerji üretilecektir. Aynı zamanda proje ile Muş Ovası nda halen sulanması gereken 68.060 ha lık tarım alanının su ihtiyacı karşılanmış olacak ve taşkın önleme faydası sağlanacaktır. Yine yaklaşık 1.126 kişiye iş imkanı sağlayacak proje ile birlikte bölgesel anlamda ekonomik bir gelişme sağlanmış olacaktır. Alpaslan II Barajı nın gerçekleştirilmesiyle birlikte hem bölge ekonomisine hem de ülke ekonomisine katkı sağlanacaktır. Proje süresince özellikle projenin etki alanında yer alan köylere sağlanacak istihdam koşulları ile birlikte bölgedeki istihdam sorununa bir çözüm yaratılacağı gibi yerel halkın ekonomisinde de bir gelişme olması beklenmektedir. Gerçekleştirilecek olan projenin bir enerji projesi olması da ülke ekonomisine ayrıca bir katkı sağlayacaktır. Revizyon: 0 Syf. 5 / 101
Şekil 1. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Yer Bulduru Haritası Revizyon: 0 Syf. 6 / 101
3.2. Projenin Yeri Alpaslan II Enerji Üretim ve Madencilik San. Tic. A.Ş. tarafından gerçekleştirilmesi planlanan Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Muş ilinde Fırat Nehri Havzası'nın alt havzası olan Murat Nehri üzerinde, bu Nehrin 1.265,00 m talveg kotunda, Muş kent merkezine yaklaşık 34,00 km uzaklıkta projelendirilmiştir. Proje sahası Muş merkez ilçesi ve Varto ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Proje alanı kırsal kesimde, yer yer düz, yer yer dağlık, mera, tarım alanları, boş alanlar ve dağınık yerleşim şeklinde köylerin bulunduğu bir alandır. Proje sahasına ait fotoğraflar Şekil 2 4 te verilmektedir. Şekil 2. Alpaslan II Barajı Aks Yeri Revizyon: 0 Syf. 7 / 101
Şekil 3. Proje Alanından Görünüm I Şekil 4. Proje Alanından Görünüm II (Ağaçlık Alanlar) Revizyon: 0 Syf. 8 / 101
3.3. Proje Üniteleri ve Özellikleri Proje kapsamında inşa edilecek ana üniteler aşağıda listelenmiştir. Derivasyon ve Dip savak Yapıları Dolu Savak Enerji Sulama Yapısı ve Kapak Şaftı Dolu Savak Enerji Sulama Yapısı ve Kapak Şaftı Enerji Tüneli Denge Bacası Vana Odası ve Cebri Boru Şalt Binası ve Kuyruksuyu Kanalı Türbin Gücü Ünite Gücü ve Adedi Şalt Sahası Derivasyon ve Dipsavak Yapıları Alpaslan II Barajı yerinde, 25 yıl tekerrürlü taşkın debisi, 1.791,00 m3/s ve 50 yıl tekerrürlü taşkın debisi 1.954,00 m 3 /s dir. Alpaslan II Barajı, hacim itibariyle büyük barajlarımızdandır. Bu çerçevede yapılan değerlendirmelerde, Alpaslan II Barajı derivasyon tünelleri ile batardo yapılarının 25 yıl tekerrürlü taşkını hava paylı ve 50 yıl tekerrürlü taşkını hava paysız olarak geçirecek şekilde projelendirilmesine karar verilmiş ve buna göre boyutlandırılmıştır. Dolu Savak Alpaslan II Barajı dolu savağının, sağ sahildeki jeolojik yapının güvenilirliği nedeniyle sol sahilde yapımı teklif edilmiştir. Alpaslan II Barajı yerinde, katastrofal taşkın piki 7.542,00 m 3 /s olarak hesaplanmıştır. Bu debinin emniyetli olarak mansaba deşarj edilebilmesi için 6 adet radyal kapağa sahip dolu savak teklif edilmiştir. Enerji Sulama Yapısı ve Kapak Şaftı Alpaslan II Barajı derivasyon tünelleri, derivasyon işlemi bittikten sonra enerji tüneline çevrilecektir. Bu maksatla, derivasyon tünellerinin giriş kısmı betonla kaplanarak, su şaftla HES e rezervuarın 1.303,27 m kotundan alınacaktır. Bu kot üzerine inşa edilecek su alma yapısı üst kotu, 1.313,50 m olacaktır. Bu yapılar sol sahilde, derivasyon tünelleri giriş kısmında tertiplenecektir. Enerji Tüneli Alpaslan II Barajı derivasyon tünelleri, derivasyon fonksiyonlarını tamamladıktan sonra, enerji tünelleri olarak kullanılacaklardır. Öncelikle, bu derivasyon tünellerinin giriş ağzı betonla kaplanacak ve birer şaftla su alma yapısı olarak teçhiz edilecektir. Söz konusu tünellerin baraj aksı membaındaki kısmında olmak üzere, 1 no lu Tünelin 0 + 483.530. km sine ve 2 no lu Tünelin 0 + 539.451. km sine birer kapak şaftı tesis edilecek ve bu kesitten itibaren çelik kaplanacaktır. Daha sonra, 1 no lu Tünelin 0+727.162. km sinden ve 2 no lu Revizyon: 0 Syf. 9 / 101
Tünelin 0 + 796.386. km sinden itibaren birer kurbla derivasyon tünellerinden ayrı olarak iki adet enerji tüneli inşa edilecektir. Bu tünellerin de içi çelik kaplanacaktır. Bu kısımda iç çap 6,30 m olacaktır. Denge Bacası Mevcut durum itibariyle yapılan çalışmalarda, denge bacasına ihtiyaç olmayacağı görülmektedir. Ancak, bu konuda nihai durum, imalatçı elektromekanik teçhizat firmalarıyla yapılacak görüşmeler sonucunda kesin olarak belirlenecektir. Vana Odası ve Cebri Boru Enerji tünelleri sonunda santral girişinde, tesis edilecek cebri boru ve vanalarla suyun kontrolü sağlanacaktır. Bu kısımda, cebri boru çapı, büyük ünitelerde, 4.50 m ve küçük ünitelerde 2,40 m olacaktır. Her bir cebri boru uzunluğu 35,00 m dir. Şalt Binası ve Kuyruksuyu Kanalı Alpaslan II Barajı HES Projesi, dört üniteli olarak inşa edilecektir. Santralde türbinlenen akımlar, kuyruk suyu kanalı ile Murat Nehri yatağına bırakılacaktır. Santralde kuyruk suyu kotu maksimum 1.270,00 m ve taşkın anında 1.278,54 m olacaktır. Santral çevre düzenleme kotu, 1. 280,00 m dir. Alpaslan II HES çıkışında Murat Nehri yatağı taban kotu 1.267,40 m olarak projelendirilmiştir. Ancak, yatakta, orijinal aks yeri olan kesitte kadar tarama ve düzenleme yapılarak, santral çıkışında talveg kotunun 1.265,00 m yapılması planlanmaktadır. Bu durumda, kuyruk suyu kotu, 1.267,60 m olacak ve böylece, mevcut kotun tamamı kullanılarak enerji üretilmiş olacaktır. Santral binası, 33,00 m eninde ve 85,00 m boyunda olacaktır. Türbin Gücü Ünite Gücü ve Adedi Türbin tipi Alpaslan II HES için düşey eksenli Francis olarak seçilmiştir. Alpaslan II Baraj ve HES, kurulu gücü 280,00 MW; ikisi büyük ikisi küçük olmak üzere dört ünite (2 x 110,00 MW + 2 x 30.00 MW) olup, santralın proje debisi toplam 344,00 m 3 /s dir. Ünite debileri 2 x 136,00 m 3 /s ve 2 x 36.00 m 3 /s dir. Böylece, santralın pike çalışması halinde, küçük ünitelerden mansaba bırakılacak akımlar, akarsu yatağı can suyunu ve Muş ovası sulama suyu ihtiyacını karşılayacaktır. Santralde, brüt düşü, 98,00 m dir. Şalt Sahası Baraj eteğinde, sağ sahile yakın kısımda açıkta şalt sahası inşa edilerek Alpaslan II HES de üretilecek enerji bu şalt sahası yardımı ile iletim hatlarına verilecektir. Alpaslan II HES için 154 kv lık 130,00 m x 160,00 m planlanmıştır. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi karakteristik özelikleri Tablo 1 de verilmiştir. Revizyon: 0 Syf. 10 / 101
Tablo 1. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Karakteristik Özellikleri ALPASLAN II BARAJI Drenaj Alanı 17. 505,00 km 2 Doğal Akım 4.297,17 hm 3 (136,26 m 3 /s) Yıllık Ortalama Akım Mevcut Durum 4.030,51 hm 3 (127,81 m 3 /s) Gelecekteki Durumdaki Akım 3.386,99 hm 3 (107,40 m 3 /s) Kret Uzunluğu 844,00 m (Dolusavak dahil 936,00 m) Kret Genişliği 12,00 m Tipi Kil çekirdekli kaya dolgu Talveg Kotu 1.272,00 m Kret Kotu 1.371,00 m Yüksekliği (Talvegden) 99,00 m Yüksekliği (Temelden) 116,00 m Maksimum Su kotu 1.368,00 m Normal Su Kotu 1.368,00 m Minimum Su Kotu 1.340 m Min. S.S. de Göl Alanı 35,06 km 2 Mak. S.S. de Göl Alanı 54,69 km 2 Normal Su Seviyesinde Hacim 2.097,20 hm 3 Minimum Hacim 997,77 hm 3 Aktif Hacim 1.099,43 hm 3 Şev Eğimi Memba 2,45 Y / 1,0 D Mansap 2,25 Y / 1,0 D Dolgu Hacmi (toplam) 12.446,062 hm 3 Regülasyon Oranı Mevcut Durum % 92,99 Gelecekteki Durum % 94,42 Enerji Üretiminde Su Mevcut Durum 3.747,88 hm 3 Gelecekteki Durum 3.198,12 hm 3 DOLUSAVAK Dolusavak Giriş Piki 7.542,00 m 3 /s Q 25 1.874,00 m 3 /s Q 50 2.078,00 m 3 /s Tipi Radyal Kapaklı Kapak Adedi 6 adet Kapak Genişliği-Yüksekliği 11,00 m genişlik x 12,00 m yükseklik) Dolusavak Toplam Brüt Genişliği 86,00 m Dolusavak Toplam Net Genişliği 66,00 m Dolusavak Yaklaşım Kanalı Kotu 1.350,00 m Dolusavak Eşik Kotu 1.355,50 m DERİVASYON TÜNELİ MEMBA BATARDOSU Derivasyon Tüneli Adedi 2 Tünel Uzunluğu T1 = 875,00 m; T2 = 950,00 m Çapı 8,00 m Giriş Taban Kotu 1.274,00 m Çıkış Taban Kotu 1.270,00 m 1. Tünel Eğimi 0,0046 2. Tünel Eğimi 0,0042 Batardo Tipi Kil Çekirdekli Kaya Dolgu Gövdeye Bitişik Memba Batardo Kret Kotu 1.301,50 m Memba Batardo Yüksekliği 31,50 m Mansap Batardo Kret Kotu 1.281,50 m Dipsavak Çapı 2,50 m Revizyon: 0 Syf. 11 / 101
ENERJİ TÜNELİ Adedi 2 İç Çapı Derivasyon tüneli kısmı Derivasyon Tünelinden Sonra (Her ikisinin de içi çelik kaplamalı) 8,00 m 6,30 m CEBRİ BORU Adedi 4 Çapı Boyu Santral Binası Eni Santral Binası Boyu Kuyruksuyu Kotu Brüt Düşü Net Düşü Santral Tipi Türbin Tipi Küçük Ünitelerde Büyük Ünitelerde Maksimum Ortalama Minimum Maksimum Ortalama Minimum 2,40 m 4,50 m Her biri 35,00 m ALPASLAN II HES Ünite Sayısı 4 33,00 m 89,00 m 1 270,00 m 98,00 m 93,51 m 84,58 m 97,87 m 93,32 m 84,49 m Açıkta Francis-Düşey Eksenli Proje Debisi 344,00 m 3 /s Ünite Proje Debileri 2 x 136,00 m 3 /s;+2 x 36,00 m 3 /s Ünite Gücü Kurulu Güç Verim 0,94 Yıllık Enerji Üretimi Mevcut Durum Gelecekteki Durum Tipi Sayısı Gücü Förm Enerji Sekonder Enerji Toplam Enerji Förm Enerji Sekonder Enerji Toplam Enerji 2 x 110,00 MW + 2 x 30,00 MW 280,00 MW 606,35 GWh 255,92 GWh 862,27 GWh 511,46 GWh 222,34 GWh 733,80 GWh GENERATÖR 4 Fazlı senkron generator 2 Adet Güç Faktörü 0.90 Frekansı Kutup Sayısı 2 x 122 222 kva; 2 x 33 333 kva 50 Hz Generatör Verimi 0,975 TRANSFORMATÖRLER Adedi 4 Tipi Devamlı Gücü Anma Gerilimi Frekansı 24 çift (48 adet); 12 çift (24 adet) Harici tip, 3 fazlı, yağ izoleli 2 x 125 000 kva; 2 x40 000 kva 11 /154 kv (+/-2x2.5%) 50 Hz Bağlantı Grubu YNd 11 Soğutma Şekli ONAN Verim 0.985 Revizyon: 0 Syf. 12 / 101
3.4. Proje Alanının Jeolojik Özellikleri 3.4.1. Genel Jeoloji Baraj yeri, göl alanı ve yakın çevresinde, Tersiyer e ait çökel kayalarla aynı dönemde faaliyet gösteren volkanizma sonucu yüzeylenmiş volkanik kayalar ve volkanosedimanter birimler mostra vermektedir. Kaya birimleri yaşlıdan gence, Oligosen yaşlı Yazla, Üst Oligosen-Alt Miyosen e ait Adilcevaz, Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı Zırnak ve Pliyosen e ait Solhan formasyonlarıdır. Geniş çevrede daha önceden jeolojik çalışmalar yapan araştırmacıların formasyonlara verdiği adlar benimsenerek kullanılmıştır. 3.4.2. Yapısal Jeoloji ve Depremsellik Geç Kretase de son bulan paroksizmal evreden sonra çalışma alanında, tektonik hareketler dinginleşmiştir. Daha çok düşey hareketler sonucunda temeldeki yaşlı masifler üzerinde birbirinden bağımsız ve çökel havzalarında depolanan oluşuklar düşey hareketlere bağlı olarak, denizin karayı basması ve çekilmesi sonucunda yükselip alçalmalarla eğim kazanmıştır. Düşük eğimli tabakalar genelde KB-GD doğrultulu ve kuzeydoğuya 15º-30º eğimlidir. Kıvrımlanma tespit edilmemiştir. Yer yer monoklin yapılar gözlenmiştir. Süreksizliklerden saptanmış olan fayların düşük atımlı normal çekim fayları olduğu KD-GB ve KB-GD doğrultulu, eğimlerinin 45º-75º olduğu belirlenmiştir. Araştırmaların amacı dışında olmasına rağmen eklemlerle ilgili çalışmalar yine de eksen civarında göz önüne alınmış, ancak toprak örtüsü dikkate değer ölçümlerin alınmasını engellemiştir. Araştırma alanı çevresinde en yaşlı birim olan Yazla formasyonu, altındaki Eosen- Oligosen yaşlı formasyonlarla ve üzerine gelen Adilcevaz formasyonu ile konkordandır. Adilcevaz formasyonu açısal diskordansla Zırnak formasyonuna üzerlenir. Zırnak ve Solhan formasyonları yanal ve düşey geçişli olup, uyumlu dokanak ilişkisi sunar. Kuvaterner çökellerle, yukarıda anılan formasyonlar arasında ise uyumsuzluk bulunmaktadır. Proje alanı, T.C Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nca hazırlanan Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası'na göre "Birinci Derece Deprem Bölgesi" içerisinde yer almaktadır. Alpaslan II Baraj alanı, güneybatıda Doğu Anadolu Fay Zonu (DAFZ), kuzeybatıda ise Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) ile yakın konumdadır. Anadolu'nun en büyük fay zonlarından olan bu faylar aktif faylar olarak bilinmektedir. Baraj yerinin Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fay zonlarının kesişme noktası olan Karlıova'ya uzaklığı 50 km'dir. Doğu Anadolu Fayı, sol yönlü doğrultu atımlı bir faydır. Antakya dan Karlıova ya uzanır ve yaklaşık KD-GB doğrultuludur. Doğu Anadolu Fayı nın düşey atımı 400 m, toplam atımı ise 22 km dir. Fay Zonu, geç Miyosen de Arap ve Anadolu levhalarının çarpışmasıyla oluşmuştur. Kuzey Anadolu Fayı ise yaklaşık 1.500 km uzunluğunda sağ yönlü doğrultu atımlıdır. Doğu Anadolu dan Yunanistan a kadar uzanan geniş bir yay görünümündedir. Zonun genişliği birkaç 100 m ile 40 km arasındadır. Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fay Zonu dışında Muş ili ve yakın çevresinde etkili olan bir diğer kırık Muş bindirmesidir. Revizyon: 0 Syf. 13 / 101
3.5. Toprak Özellikleri, Arazi Kullanımı ve İlgili Alanlar 3.5.1. Toprak Özellikleri ve Arazi Kullanımı Muş yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının % 34,9'unu kaplayan dağlar, Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1.250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün % 27,2'sini kaplar. Murat vadisi il topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1.500-1.700 m rakımlı platolar il alanının % 37,9'unu kaplar. Muş İli Arazi Varlığı verilerine göre Alpaslan II Barajı, Malzeme Ocakları ve HES Projesi kapsamında, proje alanı altında kalan alanın büyük toprak grupları Tablo 2 de, Proje alanına ait büyük toprak grupları haritası Ek-2 de verilmektedir Tablo 2. Proje Alanı Büyük Toprak Grupları Baraj Gölü Altında Kalan Baraj Gölü Dışında Kalan Diğer Alanlar Toprak Grupları Alan (ha) Oran (%) Alan (ha) Oran (%) Alüvyon Topraklar 695,73 13,89 - - Kestane Rengi Topraklar 3848,54 76,38 255,15 76,07 Irmak 135,84 2,71 - - Kolüvyal Topraklar 28,80 0,58 60,65 18,08 Bazaltik Toprakları 260,69 5,20 19,16 5,85 Çıplak Kaya 12,30 0,25 - - Yerleşim Alanı 27,42 0,55 - - Toplam 5009,32 100 335,40 100 Projeden etkilenmesi beklenen ve rezervuar alanı ile malzeme sahalarını da içeren alanda su erozyonu derecesi 1 (hiç veya çok az), 2 (orta derece), 3 (şiddetli) ve 4 (çok şiddetli) gruplarına girmektedir. Eğim Derinlik Kombinasyonuna göre proje, çalışma alanı ile malzeme temin alanları A (% 0-2 eğim), B (% 2 6 eğim) ve C (% 6 12 eğim), alanlarında kalmaktadır. Diğer toprak özellikleri sınıflamasına göre ise proje sahası taşlı, kayalı ve yetersiz drenajlıdır. Muş İli Arazi Varlığı verilerinden elde edilen bilgiler doğrultusunda projeden etkilenmesi beklenen alanın arazi varlığı bilgisi Tablo 3 de verilmektedir. Revizyon: 0 Syf. 14 / 101
Tablo 3. Projeden Etkilenen Alanın Arazi Varlığı Tablosu Kullanım Sekli Baraj Gölü Altında Kalan Baraj Gölü Dışında Kalan Diğer Alanlar Alanı ( Hektar) Oran (%) Alanı ( Hektar) Oran (%) Çayır 514,80 10,28 - - Çıplak Kaya 12,30 0,25 - - Fundalık 126,43 2,52 - - Irmak 135,84 2,71 - - Kuru Tarım (Nadaslı) 117,64 2,35 - - Mera 3557,32 71,01 274,75 81,92 Sulu Tarım 517,56 10,33 60,65 18,08 Yerleşim 27,42 0,55 - - Toplam 5009,32 100 335,40 100 Bu tablodaki verilere göre barajdan etkilenmesi öngörülen alanın büyük bölümü (%71,01) mera alanıdır. Bunu yaklaşık %10 luk oranlarla sulu tarım ve çayır alanları izlemektedir. Arazi kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup toprak zarar ve sınırlandırması 1. sınıftan 8.sınıfa doğru giderek artmaktadır. İlk dört sınıf arazi iyi bir toprak idaresi altında bölgeye adapte olmuş kültür bitkileri ile orman mera ve çayır bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirme yeteneğine sahiptir. 5, 6, 7, sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. Bunlardan 5., 6. sınıflarda toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkiler yetişebilir. 7. sınıf arazilerde ise çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alınabilirse de mevcut piyasa koşullarında elde edilen ürün yatırım harcamalarını karşılayamaz. Proje alanının ve Projeden etkilen alanın Arazi Kullanım Haritası Ek-2 de verilmektedir. Muş İli Arazi Varlığı verilerinden elde edilen bilgiler doğrultusunda Alpaslan II Barajı ve HES Projesi nin yer alacağı alanının arazi kullanımı kabiliyet sınıflaması Tablo 4 de sunulmaktadır. Tablo 4. Projeden Etkilenen Alanın Arazi Kullanımı Kabiliyet Sınıflaması Toprak Sınıfları Baraj Gölü Altında Kalan Baraj Gölü Dışında Kalan Diğer Alanlar Alanı ( Hektar) Oran (%) Alanı ( Hektar) Oran (%) I 273,87 5,47 - II 421,86 8,42 60,65 18,08 III 863,26 17,23 - - IV 129,91 2,59 - - V - - - - VI 1535,06 30,64 173,53 51,74 VII 1609,80 32,14 101,53 30,18 VIII 12,30 0,25 - - Irmak 135,84 2,71 - - Yerleşim Alanları 27,42 0,55 - - Toplam 5009,32 100 335,40 100 Revizyon: 0 Syf. 15 / 101
Orman Genel Müdürlüğü ile gerekli görüşmeler yapılarak proje alanının mesçere haritaları elde edilmiş ve Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Alandaki orman ve bitki örtüsü dağılımını gösterir 1/25.000 ölçekli mesçere haritası Ek-2 de verilmektedir. Proje sahası ve yakın çevresinde yoğun ormanlık alanlar mevcut değildir. Baraj rezervuarı altında kalacak olan orman alanlarında ise oldukça seyrek ağaç toplulukları mevcuttur. Bahsi geçen orman alanları için kamulaştırma yapılması söz konusu değildir. Bu alanlar için 6831 sayılı Orman Kanunu nun 5192 sayılı Kanun ile değişik 17/3 maddesi gereğince izin alınacaktır. 3.5.2. Koruma Alanları Koruma alanları için yürütülen etüt çalışması kapsamında proje alanı civarındaki, kültürel ve doğal değerleri olan ve kendine has özelliklere ve/veya kaynaklara sahip, milli parklar, doğal yaşam alanları, koruma altına alınmış habitatlar, genetik kaynaklar, sınırlı gelişim alanları (turistik alanlar) gibi yasa ve yönetmeliklerle tanımlanmış ve koruma altına alınmış tüm alanlar değerlendirilmiştir. Muş sınırları içerisinde özel çevre koruma bölgesi, tabiat parkı, milli park, tabiatı koruma alanı, tabiat parkı ve yaban hayatı geliştirme sahası bulunmamaktadır. İl Çevre Durum Raporu verilerine göre Muş il sınırları içerisinde Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma altına alınan sulak alanlar aşağıda verilmektedir; Büyük Hamurpet Gölü Küçük Hamurpet Gölü Haçlı Gölü Kaz Gölü Değerli Gölü Kumlukıyı Gölü Yurttutan Kuru Gölü Korkut Sazlıkbaşı Sazlığı Merkez Bostankent Sazlığı Merkez Kıyı Sazlığı Bulanık Şorgöl Sazlığı Bu sulak alanlar proje sahası içerisinde yer almamaktadır. Yukarıda sıralanan sulak alanlardan baraj göl alanına en yakın olanlar Küçük Hamurpet Gölü ve Kumlukıyı Gölü dür. Küçük Hamurpet Gölü baraj göl alanına yaklaşık 8,5 km, Kumlukıyı Gölü ise baraj göl alanına yaklaşık 2 km mesafede yer almaktadır. Önceki kısımlarda da belirtildiği üzere proje alanı içerisinde mera vasfı taşıyan alanlar mevcuttur. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında, baraj sahasında sular altında kalacak kültür varlığı bulunup bulunmadığı doğrultusunda Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne yapılan başvuruya istinaden Alpaslan II Barajı göl alanı içerisinde kültür varlıkları olarak Kayalıdere Urartu Yerleşmesi, Tepeköy Höyüğü, Doğdap Kalesi ve Kız Kalesi tespit edilmiştir. Revizyon: 0 Syf. 16 / 101
3.6. Su Kaynakları 3.6.1. Yüzeysel Sular Alpaslan II barajı, sulama, taşkın ve enerji üretimi amaçlı bir tesis olup, yağış alanı 17.505,00 km 2 'dir. Muş Alpaslan II Projesi Planlama Raporu kapsamında önerilen Alpaslan II Barajı ve HES Murat Nehri üzerinde yer almaktadır. Murat Nehri, Ağrı iline bağlı Diyadin ilçesi yakınlarındaki Aladağ eteklerinden doğar. Doğuya doğru akışına devam ederek Ağrı ilinin içinden geçer. Bu arada kuzeyden birçok kolları alarak büyür. Ağrı ovasının sonuna doğru batıdan Şeryan Çayı nı alır. Daha sonra güney'e doğru yönelerek dar bir vadiye girer. Yaklaşık 70,00 km bu vadide akarak Malazgirt ve Bulanık ovalarını geçer. Yine bu arada kuzeyden Nadirşeyh ve Hınıs, güneyden ise Patnos kollarını alarak Alpaslan I baraj yerine ulaşır. Doğu batı istikametinde akarak kuzeyden en önemli kollardan biri olan Bingöl Çayı ile birleşir ve kuzey güney istikametine yönelir. Daha sonra, Alpaslan II baraj yerine ulaşır. Alpaslan II Barajı ndan sonra Muş Ovası'nı kat eder. Alpaslan II Barajı membaında sulama, içme - kullanma suyu temini ve enerji amaçlı birçok tesis yer almaktadır. Bu tesislerden en önemlisi Alpaslan I Barajı olup, inşaatı bitirilme aşamasındadır. Su tutmaya başlamıştır. Alpaslan I Barajı, Alpaslan II Barajının hemen membaında yer almakta olup enerji ve taşkın amaçlıdır. Projenin membaında, havza su potansiyelinin değerlendirilmesi maksadıyla, Patnos Barajı, Şekerova Barajı, Yazıcı Barajı, Nadirşeyh Barajı, Murat Barajı, Aydıntepe Barajı, Karahalit Barajı, Başköy Barajı, Ağaçlı Barajı ve Sancaktar Barajlarının yapımı planlanmıştır. Bu tesislerden Patnos ve Yazıcı barajlarının inşaatları tamamlanarak işletmeye açılmış, diğerleri ise, planlama ve proje aşamasındadır. 3.6.2. Yeraltı Suyu Baraj yeri göl alanında genel olarak üst kotlarda yüzeylenen Solhan formasyonun lavlarında (bazalt, andezit) ise kırık ve çatlak sistemlerine bağlı olarak sınırlı yeraltı suyu depolaması olmakta ve depolanan sular altındaki geçirimsiz sınıra bağlı olarak uygun kotlardan yine küçük debili kaynaklar (1-3 l/s) şeklinde boşalım göstermektedir. Göl alanında Solhan Formasyonun bazalt ve andezitlerinin nehir yatağına kadar indiği kesimlerde ise yeraltı suyu nehre boşalmakta ve boşalım noktaları açık olarak izlenememektedir. Hidrojeolojik yönden Muş Ovası drenaj alanında yer alan proje sahası ve civarında genel olarak geçirimsiz birimler bulunmaktadır. Bu nedenle, yeraltı suyu çekimi yapılan derin yeraltı suyu kuyusu ve önemli bir kaynak boşalımı mevcut değildir. Proje sahası ve civarında yer alan köylerin içme ve sulama suyu ihtiyaçları köy yerleşimlerine göre üst kotlardan (Solhan Formasyonunun andezitik ve bazaltik lavlar) sınırlı miktarda boşalım gösteren kaynaklardan karşılanmaktadır. Nehir yatağına yakın kesimlerdeki bahçeler ise Murat ve Bingöl çaylarından sulanmaktadır. Proje sahası ve yakın civarında bir yeraltı suyu işletmesi bulunmamaktadır. Revizyon: 0 Syf. 17 / 101
3.7. Sosyo-Ekonomik Yapı 3.7.1. Etkilenen Yerleşimlerin Nüfusu ve Etkilenecek Araziler Projenin inşaat ve işletme aşamalarında olası sosyo-ekonomik etkilerin en yoğun olarak hissedilebileceği bölge, proje alanı ve çevresindeki yerleşim yerleridir. Alpaslan II Enerji Üretim ve Madencilik San. Tic. A.Ş tarafından gerçekleştirilmesi planlanan Alpaslan II Barajı ve HES Projesi Muş ilinde Fırat Nehri Havzası'nın alt havzası olan Murat Nehri üzerinde, Muş kent merkezine yaklaşık 34,00 km uzaklıkta yer almaktadır. Baraj akışı ve gölalanı nedeniyle kısmen etkilenecek olan yerleşim birimlerinde etkilenmeler hem kamulaştırma çalışmalarından hem de inşaat döneminde görülebilecek etkilerden (toz, gürültü, trafik yoğunluğu vb) kaynaklanmaktadır. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında göl alanından etkilenen yerleşim birimleri aşağıda verilmektedir. Baraj Gölünden Etkilenecek Yerleşim Birimleri Tepeköy (45 hane) Doğdap Mahallesi (15 hane) Göçmenler (Muhacir Zorova) Mahallesi (25 hane) Bağiçi (Çarbuhur) Mahallesi (50 hane) Aşağı Hınzor Mahallesi (Kayalıdere Köyü, 50 hane) Sanlıca Köyü (25 hane) Algedik Köyü (15 hane) İnşaat Faaliyetlerinden ve Malzeme Ocaklarından Etkilenecek Yerleşim Birimleri Dumlusu Köyü Akkonak Mahallesi Akpınar Köyü Kayalık Köyü Ulusırt Köyü Kayalıdere Köyü DPT İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırılmasına bakıldığında, Muş İli 5. düzey gelişmiş iller grubundadır (DPT, 2003). Sosyoekonomik Gelişmişlik sıralamasında 81 il içersinde 81. sırada yer alan Muş un gelişmişlik endeksi -1,43956 dir. İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması na göre, Muş un -0,59441 lik gelişmişlik endeksine sahip Merkez ilçesi 872 ilçe içerisinde 649. dur ve 4. gelişmişlik grubu içerisinde yer almaktadır. Varto ilçesi ise 802. sırada yer almakta ve -1,03815 lik bir gelişmişlik endeksi göstermektedir. (DPT, 2004). Projeden etkilenen yerleşimlerde, insanlar geçimlerini tarım, hayvancılık ve mevsimlik işçilik yoluyla sağlamaktadır. Bu yerleşimlerde köylüler tarım ve hayvancılık yoluyla geçimlik ekonomilerine ciddi düzeyde katkı sağlamanın yanı sıra nakit gelir de elde etmektedirler. Bir başka ifadeyle, köylüler ürettikleri bitkisel ve hayvansal ürünlerin bir bölümünü tüketmekte ve geri kalanı tüccarlara satarak, yakın zamandan beri il ve ilçe merkezlerinde kurulan pazarlarda satışa sunarak ya da köyde satarak nakite çevirmektedirler. Yerel halkın bir başka gelir kaynağı da, İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük kentlerde yılın belli sezonları yapılan mevsimlik işlerdir (inşaat işleri). Son zamanlarda, bölgede yaşayan genç nüfus işsizlik Revizyon: 0 Syf. 18 / 101
nedeniyle özellikle kış aylarında başka şehirlere giderek mevsimlik işlerde çalışmakta ve yaz aylarında da kendi köylerine dönerek tarım faaliyetlerini gerçekleştirmektedirler. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında kadastro bilgileri baz alınarak yapılan çalışmalar neticesinde, yaklaşık olarak baraj gölü altında 5.009,32 hektar ve malzeme ocakları altında 335,40 hektar alan kalacaktır. Kamulaştırılacak alanlar için, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun 15/c (Değişik: 5496 SK. 5. md) maddesi gereğince; kamulaştırma işlemleri EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu) tarafından yürütülecek, bu konuda verilecek olan kamulaştırma kararı kamu yararı kararı yerine geçecek ve kamulaştırılan taşınmaz mallar tapu kütüğünde hazine adına tescil edilecektir. 3.7.2. Ekonomik Özellikler, Sağlık ve Eğitim Altyapıları Sanayi yönünden gelişmemiş olan Muş ilinin ekonomisi temelde tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. İlde tarım ve hayvancılık geleneksel yöntemlerle yapıldığından ötürü verim düşüktür. Muş ta ekonomik olarak aktif olan nüfusun büyük bir kısmı tarım sektöründe istihdam edilmekteyken geri kalan aktif nüfus da hizmet ve sanayi sektörlerinde istihdam edilmektedir. İl merkezinde mevcut olan bu durum ilçelere göre farklılık gösterebilmektedir. Projeden etkilenen Varto ilçesinde ekonomik yapı hayvancılığa dayanmaktadır ve genelde sürü hayvancılığı yapılmaktadır. Buna ek olarak Varto da ilçe ekonomisine katkısı küçümsenemeyecek olan gezginci arıcılık yapılmaktadır. Tarım alanlarında ise yem bitkileri ekimi ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ancak bu işle uğraşan ailelerin sadece kendi ihtiyaçlarını giderdikleri ve bu faaliyetin ticari bir öneminin olmadığı bilinmektedir. Muş ilinde 2007 yılında kurulmuş bir üniversite bulunmaktadır; Muş Alparslan Üniversitesi. Muş Alparslan Üniversitesi bünyesinde eğitim veren Eğitim Fakültesi, Fen Edebiyat Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İletişim Fakültesi ve Mühendislik- Mimarlık Fakültesi ne ek olarak üniversite bünyesinde Sağlık Yüksek Okulu, 2 adet Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır. Kadınlar erkeklere oranla eğitim imkânlarından daha fazla yoksundurlar. Bu durum etkilenen ilçeler için de geçerlidir. Muş ilinde 8 adet hastane vardır. TÜİK in (Türkiye İstatistik Kurumu) 2009 yılında yayınladığı bölgesel göstergelere göre; 2007 yılı itibariyle Muş ilinde 100.000 kişiye düşen yatak sayısı 155 tir ve Muş ili bu rakam ile Türkiye deki 81 il içerisinde 69. sırada yer almaktadır. Revizyon: 0 Syf. 19 / 101
4. ETKİ AZALTMA PLANI Alpaslan II Barajı ve HES Projesi gibi hidroelektrik santral projelerinde bir takım çevresel ve sosyal etkiler oluşması kaçınılmazıdır. Fakat bu etkilerden birçoğu azaltılabilir etkilerdir. Bununla birlikte bazı kayıplar ise yerine koyulabilir ve tazmin edilebilir niteliktedir. Bu nedenle etki azaltıcı önlemler değişik formlar alabilir. Projenin olumsuz etkilerinden kaçınmak ya da bu etkilerin şiddetini azaltmak için önerilen etki azaltıcı faaliyetler ve projenin gelişiminin her bir aşaması için önerilen etki azaltıcı önlemler bu bölümde verilmektedir Projenin inşaat ve işletme aşaması için etki azaltıcı önlemeler, fonun kaynağı, zamanlama ve ilgili faaliyetleri yönetmek için sorumlu organizasyonları da içeren bilgiler çizelge şeklinde Tablo 5 ve 6 da verilmiştir. 4.1. İnşaat Aşaması Projenin inşaat aşamasına ait etki azaltıcı işlemlerin planlaması, nihai proje dizaynına, uygun yönetim araçlarının kullanılmasına, mevcut durumda hazırlanmış uygulama planının tatbikine, gerekli olduğu zamanlarda bu planların geliştirilmesine ve detaylandırılmasına, ilgili paydaşların ile halk arasındaki işbirliği ve koordinasyonun devamlı olmasına bağlı olacak şekilde projenin inşaatını kapsamaktadır. 4.1.1. Hafriyat Artıkları Alpaslan II Barajı ve HES Projesi kapsamında yapılacak olan batardolar, baraj gövdesi, santral binası, şalt sahası ve derivasyon inşaatları için hafriyat yapılması söz konusu olacaktır. Alanda yapılacak kazı çalışmaları sonucunda ortaya çıkacak hafriyat malzemesinden değerlendirilebilir olanlar beton agrega malzemesi, ulaşım yollarında sergi malzemesi ve ünite inşaatlarında dolgu malzemesi olarak kullanılacaktır. Kalan kısım ise hafriyat malzemesi depo sahalarında depolanacaktır. Proje kapsamında oluşan kazı fazlası malzemenin depolanması amacıyla 6 adet depo saha planlanmıştır. Bahse konu depo alanları projenin işletmeye geçmesiyle birlikte baraj gölü altında kalacaktır. Bu depo sahalarının proje kapsamındaki konumları Ek-1 de verilmektedir. Hafriyat işlemleri sırasında kamyon ve yükleyici kullanılacaktır. Baraj gövdesi ve göl alanı ulaşımı için yeni yol yapımına gerek duyulmaktadır. Yine benzer şekilde baraj gövdesi, dolusavak, kuyruk suyu, santral ve şalt sahasında dolgu çalışmaları yapılacaktır. İnşaat çalışmaları sırasında gerçekleştirilecek kazı ve dolgu miktarları Tablo V.1 de verilmektedir. Kazı fazlası malzeme yukarıda ifade edildiği üzere depo sahalarında muhafaza edilecek olup, proje dışına hafriyat toprağı taşınımı söz konusu olmayacaktır. Diğer taraftan; 18.03.2004 tarih ve 25406 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği nin ilgili hükümlerine uyulacaktır. 4.1.2. Peyzaj ve Bitkisel Toprak Kullanımı Projenin inşaat aşamasında değişmeye başlayacak olan peyzaj karakteri, işletme döneminden itibaren göl yapısı oluşan kısımlarda geri dönüşü olmayacak biçimde değişecektir. Peyzaj karakterindeki değişimin kaynakları; Revizyon: 0 Syf. 20 / 101
Değişen yüzey örtüsü (yüzey suyu bakımından) Kaldırılacak olan bitki örtüsü (sınırlı miktarda) İnşa edilecek üniteler / kullanımlar Arazi desenindeki / kullanımındaki değişim Topografya, olarak sıralanabilir. Tüm proje için Toprak Koruma Projesi hazırlanacaktır. İnşaat çalışmaları sırasında hafriyat çalışmaları başlamadan önce, üst toprağın kirlenmemesi için, üst toprak tabakası sıyrılacak ve verimliliğini kaybetmeyecek şekilde depolanacaktır. Üst toprağın oluşumunu sağlayan alt toprak da sıyrılacak ve horizonlarını kaybetmeyecek şekilde yığılacaktır. Üst toprak tabakası sıyrılırken üzerinde bulunan bütün toprak dışı materyal topraktan ayrılacaktır. Ayrıca, bitkisel toprağın üst yüzeyi erozyona, karşı korunacak ve toprağın canlılığını sürdürebilmesi amacıyla çim, çayır, mera bitkisi vb. bitki örtüsü ile bitkilendirilecektir. Sıyrılan bu bitkisel toprak daha sonra alanın peyzaj onarımı çalışmalarında ve rekreasyon alanlarının bitkisel peyzaj düzenlenmesinde kullanılacaktır. İnşaat aşamasında kaldırılan bitki örtüsü, sıyrılan üst toprak ve eğim nedeniyle erozyon oluşumu gözlenebilir. Bu amaçla inşaat çalışmalarının ardından, eğimin yüksek olduğu ve toprak kaymasının görüldüğü bölgelerde, sekiler oluşturmak suretiyle, daha düz yüzeyler elde edilecek ve bu bölgeler bitkilendirilecektir. Bu çalışma, hem toprağın yüzey suyuna akışını azaltacak hem de bu sayede göle sediman taşınımı azalmış olacağı için barajın ekonomik ömrü artacaktır. Erozyonun görüldüğü bölgelerde gerçekleştirilecek olan bitkilendirme çalışmalarının başarıya ulaşması için, gerekli uyarı levhaları konulacak ve alana girişlerin azaltılması için, gerekli durumlarda çit ya da bitkisel bariyerler oluşturulacaktır. Ağaçlandırma işlemleri yapılırken, bölgenin hakim bitki örtüsü göz önünde bulundurulacak ve ağaçlandırmada kullanılacak ağaç türleri buna göre seçilecektir. Yapılan çalışmalarda proje sahasında yaygın olarak bulunduğu tespit edilen saplı meşe türü (Quercus robur sups. pedunculiflora), peyzaj çalışmalarında kullanılacaktır.. İnşaatın başlamasına paralel meşe palamutları toplatılmalı ve yeterli miktarda fidan üretilerek inşaat tamamlanınca baraj gölünün etrafına ve ağaçlandırmaya uygun diğer alanlara (ocak alanları vb. ) bir şerit halinde dikilmelidir. Yine bu amaçla Fraxinus angustifolia türünün kullanılması da uygun olacaktır. Ağaç türlerine ilave olarak daha kısa sürede yüzeye yayılmaları ve toprak yüzeyini tutmaları nedeniyle özellikle inşaat aşamasından itibaren tohumlama çalışmaları (ağaçlandırma çalışmalarından önce) yapılarak otsu dokunun yüzeyi hızlıca kaplaması sağlanacaktır. Proje kapsamında baraj altında kalmayacak olan kaya (bazalt) ocaklarında uygulanacak restorasyon planına ait bilgiler aşağıda verilmektedir: Üretimin gerçekleştirileceği ocak alanında oluşacak boşluklar ocaktan çıkabilecek pasa malzeme ile doldurulacak olup, bu boşlukların su ile doldurulması söz konusu değildir. Arazinin bitkilendirme işlemi için hazırlık aşaması iyileştirme faaliyetlerinden oluşur. İyileştirme faaliyetleri topografik düzenlemesi tamamlanan sahalarda başlatılır ve bu sahalarda toprağın geliştirilmesi ve yeniden bitkilendirme işlerini içerir. Sahada üretim sonrası oluşacak düzlük alana ve basamaklara sahadan çıkabilecek pasa malzeme dökülerek düzenleme yapılacaktır. Pasa malzemenin üzerine de bitkisel toprak tabakası serilecektir. Sahaya serilecek bitkisel toprağın bitkilendirme başarısını arttırmak için iyileştirme çalışmaları öngörülmektedir. Bu kapsamda bitkisel toprak serilmesi Revizyon: 0 Syf. 21 / 101
aşamasında ve sonrasında gübreleme yapılabilecektir. Serilecek bitkisel toprağın derinliğinin dikilmek istenen öncül bitkilerin kök uzunluğuna uygun olarak ayarlanması planlanmaktadır. Toprağın organik içeriğini arttırmak, toprağı zenginleştirmek ve toprağın su tutma kapasitesini arttırmak için gerekli görülmesi durumunda turba, humus veya kil ilavesi yapılabilecektir. Böylece bitki yetişmesi için daha uygun bir ortam oluşturulmuş olacaktır. Serilen toprağın bitkilendirmeye hazırlanmasındaki son aşama iş makinelerine takılacak ekipman ile toprağın sürülmesi olacaktır. Böylelikle saha ekime hazır hale getirilecektir. Sahalarda iyileştirme çalışmaları yapılırken kalıcı bitkilendirmeye başlamadan önce genellikle ön bitkilendirme uygulanmaktadır. Burada amaç; erozyonun önlenmesi veya en aza indirgenmesi, toprağı aşırı düşük veya yüksek ısıdan korumak, döküm toprağında yetersiz olan besleyici madde miktarını arttırmak ve toprağın su tutma kapasitesini geliştirmektir. Bitkilendirme çalışmaları deneme ekimleri ile başlatılacaktır. Bölgenin iklimsel özelliklerine ve toprak durumuna göre uygun öncül bitkiler ekilerek büyümeleri gözlenecek ortama en iyi uyum sağlayan bitki tür veya türleri saha geneline uygulanacaktır. Ön ve kalıcı bitkilendirmede kullanılacak otsu bitkiler sahaya çizgiler halinde ekilecektir. Ön bitkilendirme sonrasında fidanların dikiminde başarıyı sağlamak amacıyla organik madde bakımından zengin topraklı fidan kullanılacaktır. Ekimi yapılacak bitkiler, bunların tohumları ve dikilecek fidanlar yetiştirici seralardan bitkinin boyutlarına göre piyasadan temin edilecek olup, kamyonet veya kamyonlar ile temin edilecektir. Sahada fidan dikimi ön bitkilendirme yapıldıktan en az 1 1,5 sene sonra gerçekleştirilecektir. Fidan dikim çalışmaları ağaçların dinlenme dönemi boyunca havanın fazla soğuk olmaması koşuluyla yapılabilir. Dolayısıyla sahada fidan dikimi kış aylarının sonrasına gelecek şekilde ayarlanacaktır. Fidan dikilecek alanda, dikimden önce fidan yerleri belirlenecek ve bunların düzgün sıra ve aralıklı olmasına özen gösterilecektir. Ağaçlandırma için seçilecek ağaç türlerine dikkat edilecektir. Tür seçimi toprak durumu, iklim ve bitki örtüsü dikkate alınarak yapılacaktır. Fidanların dikiminden sonra tutmayan, ortama uyum sağlamayan fidanlar, ortama uyum sağlayabilen ve gelişimi süren diğer fidan türleri ile değiştirilecektir. Müracaat alanı içinde kirlenmiş herhangi bir alan oluşmayacaktır. Üretim yapılan alanlar içerisinde ortaya çıkabilecek az miktardaki atık malzemenin bir kısmı inşaat çalışmalarında kullanılacak, bir kısmı ise üretimi etkilemeyecek ve çevreye zarar vermeyecek şekilde, daha sonraki rehabilitasyon çalışmalarında kullanılmak üzere; pasa alanlarında, bölgenin topografik yapısına uygun olarak biriktirilecektir. Üretim faaliyetleri sırasında sahada herhangi bir bina tesisi vb. yapılar inşa edilmeyecektir. Ocakta üretimi gerçekleştirilecek cevher, Alpaslan II Barajında gövde yapımında dolgu malzemesi olarak kullanılmak üzere baraj alanına nakledilecektir. Üretim sırasında çalışacak personelin sosyal ihtiyaçları ise, baraj alanında inşa edilmesi planlanan şantiye binasından temin edilecektir. Bu nedenle müracaat alanında herhangi bir yıkımsöküm söz konusu olmayacaktır. Sahada açılacak ocak içi yollar, üretim çalışmaları sırasında ve bu çalışmalar tamamlandıktan sonra tehlike arz etmeyecek şekilde rehabilite edilecektir. Revizyon: 0 Syf. 22 / 101