TARIMSAL İŞLETMELERiN ÖLÇEK BÜYÜKLÜ GÜ, TOPRAK P ARÇALILlGI VE ARAZİNİN TASARRUF ŞEKLiNE GÖREA ALİZİ Yrd.Doç.Dr.Bahadır AYDIN
Baskı : Kozan Ofset 0,312, 384 20 03
Sunuş.. Uzun yıllar.b~yun.c~; üre~im biçimi, üretim ilişkileri, üretici güçler, altyapı - üstyapı ilişkileri, üretim araçlarına sahıplık gıbı, üretım yapılarına egemen olan ilişkilerin sanayii sektörüne özgü görünümler olduğu, tarım sektörünün bu bağlamda değerlendirilemeyeceği düşünülmüştür. Sonraları, öğreti, tarım sektörünün de bu bağlamda değerlendirilebileceğini ortaya koymuş ve ülkelerin içinde bulundukları üretim biçimleri temelinde, yukarıda ifade edilen ilişkileri analiz düzlemine çıkarmıştır. Ancak "kapitalist çelişkinin çürüme yaratacağı" öngörüsü, günümüze değin, "kapitalizmin kendi buhranını bile pazarlama gücü" karşısında doğrulanabilmiş değildir. Bu bağlamda, vahşi kapitalist sömürünün en üst düzeye çıktığı ve "küreselleşme" terimiyle meşruiyet temeli sağlanmaya çalışılan emperyalist düzende, merkez - çevre ekseninde farklılaşan üretim biçimleri çeşitliliğinde, tarım sektörünün altyapı- üstyapı ilişkilerini ve bu düzlemde ortaya çıkan tüm görünümleri, sürece özgü koşullarda yeniden değerlendirmek, ezber silmek gerekiyor... Asya tipi üretim tarzı, feodal- yarı feodal düzen, çarpık kapitalist ilişkiler ağı ve nihayet kapitalizmin elini en ıssız köylere bile uzatabilmesi.. Türkiye'de bu üretim biçimlerinden hangisi egemen? Bu bağlamda, yalıtılmış bölgelerden söz edilebilir mi? Sözgelimi, tümüyle yarı feodal ilişkilerin egemen olduğu bölgelerin yanında, "kapitalizmin tüm kurul ve kurallarıyla işlediği" bölgeler tanımlanabilmekte midir? "Doğu Anadolu'nun Düzeni" nde esaslı biçimde açıklandığı üzere, bir tarafta feodal ilişkilerde coğrafyanın belirleyiciliğin~ atıf yapılırken, diğer yanda merkez kapitalist yapıların neredeyse yerleşmesinden söz edilebiliyorsa, Türkiye için bu sorulara tek ve açık bir yanıt vermenin güçlüğü ortaya çıkıyor. Sorunu "çarpık kapitalist düzen" olarak tanımlarsak, adı üzerinde, tekil olmayan bir yapıpan söz ediyoruz demektir. "Işi" baştan zorlaştıran bu çerçeveyi akılda tutarak, klasik iktisadın tanımladığı üretim faktörlerinden emek ve toprağın, başlangıçta diğer üretim faktörleri olarak tanımlanan ve bu bağlamda da eşitlik ilişkisi ima edilen sermayeye ve "girişimciye" bağımlı yapılara dönüştürüldüğünü görmek gerekiyor. "Sürdürülebilir" sıfatı, çevreyi ve doğayı çoktan bir üretim unsuru niteliğine indirgemiştir. Başka bir deyişle, kapitalist üretim tarzı içinde doğayı kullanırken değerlendirilmesi gereken tek kaygı, ilerideki kullanımlar için gerekli olanı artırmaktan ibarettir. Sermayenin serbestçe dolaşıp kendini çevre ülkelerde yarattığı krizlerle yeniden ürettiği süreçte, emeğin dolaşımı kısıtlanmakta, hapsedildiği coğrafyalarda kendi içinde çelişki ve rekabet yaratılarak, esnek çalışma ilişkileri içinde emek bağımj.ılaştırılmakta ve sömürü yükseltilmektedir. l?,ütün bu yapı tarıma nasıl yansıyor? Oğretiyi nasıl yenilemeliyiz? Orneğin köylü, "tüm dünyayı kendi tarlasından ibaret bilen ve ona dokunulmadıkça savaşlara - devrimiere ve tüm değişime kayıtsız kalan bir insan tasviri" midir hala? Ya qa kapitalist tekstil üretim biçimini egemen kılmak için Hindistan'da dokuma ustalarının elini kesen Ingiliz acımasızlığı, hala "vahşi ama ilerletici" midir? Buradan hareketle, Türkiye'de arkaik siyasi yapıların devamını, demokrasi b.f?llediği oy verme eylemi ile sağlayan muhafazakar köylünün tasfiyesini savunmak ilericilik midir? Ulke zincirlerinden böyle mi kurtulacaktır?.. Türkiye'nin Dünya Ticaret Orgütü, Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu ve Avrupa Birliği tarafından çizilen tarım politikalarındaki üç temel çizgi ile getirilen "açılım", şüphe götürmeyecek şekilde köylülüğün tasfiyesi ve kapitalist üretim biçiminin ülke tarımına tümüyle egemen olması esasına dayanıyor: (a)tarımda çalışan ve halen % 33'1er düzeyinde bulunan istihdam AB düzeyi olan % 5'e indirgenmeli, (b) 6 hektar olan ortalama işletme genişliği yine AB ortalaması olan 13 hektarlara çıkarılmalı, (c) tarımsal destekierin üretimle bağlantısı kesilmeli, başka bir deyişle de-coupled olma.ı.ı. Bu sorulara Ikinci Paylaşım Savaşı sonrası kurulan ve "küresel çağda" yeni işlevler üstlenen OTO, DB, IMF ve AB tarafından verilen zımni yanıtların, köylülüğün tasfiye$ine yönelik olduğu görülüyor. Böylece, köylülüğün tasfiyesini ilerici bir eylem olarak görenler, yukarıda sayılan örgütlerle bir eylem birliği içinde olma deneyimi yaşıyorlar!.. Yukarıda da ifade edildiği gibi, dönem ezberleri sorgulamayı gerekli kılıyor. Bugün yapılması gereken, Türkiye'nin tarımdaki düzenini tümüyle değiştirmek, köylülüğü dönüştürmektir. Bu çerçeveyi açmakta yarar var. Günümüzde Türkiye tarım sektörüne egemen yapı; adaletsiz toprak mülkiyeti dağılımı, örgütlenme açığı, küçük köylülük yanında yürüyen feodal toprak ağalığı ve kapitalist işletmelerin doğurduğu dualist yapı, girdide (tohum - ilaç- gübre) tümüyle dışa bağımlılık, tarımsal desteklernelerin indirgenmesi ve üretimden bağımsızlaştırılarak doğrudan gelir desteğine dönüştürülmesi sonrasında üretici köylünün destekleme sistemden neredeyse tümüyle uzaklaştırılması, iç ticaret hadlerinin tarım aleyhine gelişimi, girdiler sürekli pahalanırkan çıktı (özellikle hububat, pamuk, narenciye) fiyatlarının iki yıl önceki düzeyinin altına düşmesi, pazarlama kanallarının hall~r, borsalar ve hipermarketler temelinde, üreticinin artı değerine el koyma mekanizmaianna dönüşmesi, böylece üreticinin ürettiğine yabancılaşması, Chayanov'cu anlamda gelirini sabit tutabiirnek için her yıl daha fazla toprak işleyerek kendi emeğini sömürmesi, "tarımın feminizasyonu" ya da başka bir deyişle kadın emeğinin en çok sömürülen emek niteliğin oturması, kırsal yoksulluğun dayanılmaz boyutlara ulaşması, tarımsal kamu yönetiminin içinin boşaltılması, kurullarla ikili bürokrasi oluşturulması, araştırma enstitüleri ve tarım işletmelerinin tasfiyesi, tarım toprağının sarmaye tarafından sınırsız - kuralsız kullanımına yönelik atların yasalaştırılması, tarımsal özelleştirmelerle alt sektörlerin üretici - tüketici yararına işleyişinin tasfiyesi ile alanın çokuluslu şirketlere terki, ülke tarımının girdiden çıktıya kadar tüm alanlarda bağımlılaştırılması, dışabağımlı hale getirilerek çökertilmesi olarak özetlenebilir.
Yukarıda özetlenen çerçeve, gerek sermaye gerekse köylü tarafından doğanın tahribi, toprağımızın - suyumuzun zehirlenmesi- biyolojik çeşitliliğimizin tüketilmesi sonucunu da doğurmaktadır. Mecut düzen ülke yararına nasıl değiştirilmeli? Doğayla efendilik taslamadan, doğayla dost üretim yapıları içinde ülke insanını besieyebilecek bir üretim yapısı tasarlamak, bu yapı içinde üretici gücün köylü olmasını sağlamak, üretim araçlarının tanımlanan üretici güçlere devrini planlamak, bu yapı içinde köylüyü; sorununu tanımlayan - çözümünden yana örgütlü tutum alabilen bir dönüşüm sürecinin içine sokmak.. Girdiden çıktıya dışa bağımlılığı kıran, tarımsal üretimini işleyerek pazarlayan, üretiminin katma değerine sahip çıkan, üreticiden tüketiciye olan zincirdeki aracıları kovan bir yapı... Elbette güç bir süreçten söz ediyoruz. Analize, yukarıda belirtilen çerçeveye zıt senaryo "ihtimallerini" de dahil edelim. Kısaca, "köylülüğü tasfiyeye soyunalım".... 2005 yılı itibariyle, nüfusun % 35'i kırsal alanda yaşıyor. Istihdam rakamlarının ortaya koyduğu gerçeklik ise şu: Kabaca 22 milyon dolayında olan toplam istihdamda tarımın payı 7.2 milyon. Sanayii sektörü 4 milyona yakın, hizmet sektörü ise 11 milyon düzeyinde bir istihdam barındırıyor. Tarımdaki istihdamın toplam istihdamdaki payını AB düzeyi olan % 5'lere çekmek demek; Türkiye'de sivil istihdam rakamı olan 22 milyonun % 5'i olan 1.1 milyona tarım istihdamını daraltmak demek... Başka bir deyişle, önümüzdeki 1 O yıllık dönemde, 6 milyon istihdam ın sektörden kopmasıdır üzerinde konuşulan. Oysa sürece baktığımızda, son 15 yıl içinde, tarım yalnızca 1 milyon istihdam yitirmiş, 8.2 milyondan 7.2 milyona gerilemiş. Tarımdan emek transferinden söz ediyoruz. Kırdaki olumsuz yaşam koşulları ve t~rımdaki atıl istihdam düzeyinin verili olduğu ortamda, bu transterin yanlışlığından söz etmiyoruz. önemli olan, emek transferinin niteliği ve zamanlamasıdır. Olağan koşullarda, tarımdan kopacak istihdam, sanayii ya da hizmetler sektöründe işlendirilir. Oysa Türkiye'de 1999 yılında başlayan.krizler sürecinden sonra her iki sektörün de istihdam emme kapasitesinin, bırakın artmayı, azaldığını biliyoruz. 4 milyonun altındaki istihdam rakamlarıyla, sanayi sektöründe sözü edilen "verimlilik", değişen çalışma mevzuatı bağlamında, emek sömürüsünün derinleşmesinden başka bir şey değil. O halde köylülüğün tasfiyesinden söz edenler için ortada şöyle yakıcı bir sorun vardır: tarımdan tasfiye edilmesi planlanan 6 milyon işgücü, aile üyeleriyle birlikte 25 milyona yakın insan için ne planlanmaktadır? Tarım istihdamının en önemli üç özelliğinin; kırda konumlanma, düşük eğitim düzeyi ve genel istihdamdaki erkek işgücü baskınlığına karşın neredeyse eşit oranda kadın - erkek çalışan varlığı, sorunun önemini artırmaktadır. Olağan iktisat düzeninde, eşanlı kalkınma ilkesi içerisinde birbirlerinin dışsallıklarından yararlanarak gelişen sektörler ve kalkınan bir ülkeden söz ediyorsak, tarımdan diğer sektörlere emek ve sermaye transferi doğal olarak gerçekleşir. Ancak Türkiye'nin verili düzeninde, büyüme ve kalkınma arasındaki farkların açıkça yaşandığı ve dışalıma dayalı büyüme ortamında istihdamın artmadığı bilinmektedir. O halde, "köylülüğün tasfiyesi" için geriye bir tek şey kalmaktadır: Tıpkı Türkiye'de 1980'1erin ortalarında çok vahşi bir şekilde denendiği gibi, iç ticaret hadlerini tarımın aleyhine bozmak ve kırda karınlarını doyuramayan insanların kentlerin varaşiarına yığılmasını "sağlamak".. Türkiye'de zımnen köylülüğün tasfiyesini savunan Avrupa Birliği'nin, 17 Aralık 2004 tarihli Konsey Kararı ile tarıma ve serbest dolaşıma kalıcı derogasyonlar koyabileceğinden söz etmesi, uygulanacak politikanın dağuracağı yakıcı sorunların, adeta karantina ilan edilmiş Anadolu coğrafyasına hapsedilmesi ve Avrupa'nın 'temiz bölge' olarak tutulması istemini yansıtmaktadır. Türkiye'nin 1980'lerden itibaren artarak süren köyden kente göç serüveninin, kent varaşiarına yığdığı insanlar bağlamında yaşanılan acıklı insani öyküler bir tarafa bırakılsa bile, ülkenin sosyal ve siyasal yaşamına yansımalarının, ülkenin ilerlemesine bugün ve yarın vesile olacak bir açılımı temsil etmediği ortadadır. Diğer yandan, AB ortalama işletme genişliğ,i 13 hekt?r olmasına karşın, sosyo - ekonomik yapısı Türkiye ile benzer özellikler gösteren Portekiz, Ispanya, ıtalya, Yunanistan, Macaristan ve Polanya'nın işletme büyüklükleri de 4 ila 7 hektar arasında değişmektedir. Bu durum, uygun üretim biçimleri ve örgütlenme modelleri altında, verili işletme yapısının da, pekala "sürdürülebilir" olduğunu kan ıtlamakfad ır. Tüm bu tartışmalar, Türkiye'nin geleceği ile yakından ilgilidir. Türkiye, kendi gerçekliğini ve gelişme kapasitesini dikkate alarak, süreci planlamak zorundadır. Planlama eyleminin,!:?ağlam bir veri analizine gerek duyduğu açıktır. Bu noktada yararlan.ılabilecek istatistik setini, Devlet Istatistik Enstitüsü'nün 1991 ve 2001 Tarım Sayımı, Tarımsal Işletmeler Araştırma Sonuçları sağlıyor. Şüphesiz istatistikleri yaşamla örtüştürmek, ustalık işi. Yardımcı Doçent Dr. Sahadır AYDIN, bu işi büyük bir dikkat ve özveri ile gerçekleştirdi, bölgeler itibariyle gelişimi hesapiadı ve ortaya koydu. TMMOB.. Ziraat Mühendisleri ODASI Tarım Politikaları Yayın Dizisi'nden çıkan "Tarımsal işletmelerin Olçek Büyüklüğü, Toprak Parçalılığı ve Arazinin Tasarruf Şekline Göre Analizi" adlı kitap, tüm bu tartışmalara bilimin aydınlığını sunuyor. Tartışmalara, mükemmel bir zemin sağlıyor... Emeği, birikimi, özverisi, katkısı ve dostluğu için, Sayın AYDIN'a teşekkür borçluyuz. Yar~rlı olması dileği ve saygılarımla, Gökhan GÜNAYDIN TMMOB Ziraat Mühendisleri ODASI Yönetim Kurulu Başkanı
İÇİNDEKİLER TABLOLAR LiSTESi... 7 GRAFİI( LiSTESi... ı o 1. ÖLÇEI( VE PARÇALILIK... 11 ı. ı. Genel Değerlendirıne... 11 1.2. Bölgesel Yapıda Değişim... ı6 1.2. ı. Orta-I(uzey... 22 ı.2.2. Ege... 25 ı.2.3. Marınara... 28 1.2.4. Akdeniz... 32 ı.2.5.!(uzey-doğu... 35 ı.2.6. Güney-Doğu... 39 1.2.7.!(aradeniz... 42 1.2.8. Orta-Doğu... 46 1.2.9. Oıta-Güney... 49 2.ARAZİNİN TASARRUF BiÇİMİ... 53 2.1. Genel Değerlendirme... 53 2. ı. Bölgesel Gelişıne... 57 2.1.1. OıtaKuzey... :... 57 2. 1.2. Ege... 60 2. 1.3. M arınara... :... 63 2.1.4. Akdeniz... 67 ~: 1:~: ~~~:;, ~~~~ ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ~~ 2.1.7. Karadeniz... 77 2.1.8. Orta Doğu... 80 2. ı.9. Orta Güney... 83 SONUÇ... 87 5
TABLOLAR LiSTESi Tablo 1. 1991 Genel Tarım Sayımı Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 13 Tablo 2. 2001 Genel Tarım Sayımı Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 14 Tablo 3. İşletmelerin Ölçek ve Parçalılığa Göre Dağılımı (TÜRKİYE)... 15 Tablo 4. Parçalılığına Göre Toplam İçindeki Payları (TÜRKİYE)... 15 Tablo 5. Bölgelere Göre İşletmelerin Sayı, Parça ve Kullandıkları Arazideki... ı 6 Yüzde Değişimleri.... ı 6 Tablo 6. SOO Dekarın Üzerinde Ölçekte İşletme Sayısı ve Kullandıkları Arazi Oranı... 18 Tablo 7. 100 Dekarın Altında Ölçekte İşletme Sayısı ve Kullandıkları Arazi Oranı... 19 Tablo 8. Orta-Kuzey 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 22 Tablo 9. Orta-Kuzey 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 22 Tablo 10. Orta-Kuzey 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 23 Tablo ll. Orta-Kuzey 2001 GTS Ölçek, Parçalılıl{ ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 24 Tablo 12. Ege 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 25 Tablo 13. Ege 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 25 Tablo 14. Ege 1991 GTS Ölçel{, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 26 Tablo 15. Ege 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 27 Tablo 16. Marmara 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 29 Tablo 17. Marmara 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 29 Tablo 18. Marmara 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 30 Tablo 19. Marmara 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 31 Tablo 20. Akdeniz 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 32 Tablo 21. Akdeniz 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 32 Tablo 22. Akdeniz 1991GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 33 Tablo 23. Akdeniz 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 34 Tablo 24. Kuzey Doğu 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 35 Tablo 25. Kuzey Doğu 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 36 Tablo 26. Kuzey Doğu 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 37 Tablo 27. Kuzey Doğu 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 38 Tablo 28. Güney Doğu 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 39 Tablo 29. Güney Doğu 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 39 Tablo 30.Güney Doğu 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 40 7
.,. ı Tablo 31.Güney Doğu 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 41 Tablo 32. Karadeniz 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 43 Tablo 33. Karadeniz 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 43 Tablo 34.Karadeniz 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 44 Tablo 35.Karadeniz 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 45 Tablo 36~ Orta Doğu 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 46 Tablo 37. Orta Doğu 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 46 Tablo 38.0rta Doğu 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 47 Tablo 39.0rta Doğu 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 48 Tablo 40. Orta Güney 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 50 Tablo 41. Orta Güney 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 50 Tablo 42. Orta Güney 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 5 I Tablo 43. Orta Giiney 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 52 Tablo 44. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Türkiye)... 54 Tablo 45. Arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Tiirkiye)... 55 Tablo 46. Arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve (%) paylar (Tiirkiye)... 56 Tablo 47. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Orta Kuzey)... 57 Tablo 48. İşletme biiyüldüğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Orta Kuzey)... 58 Tablo 49. İşletme büyüklüğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve (%) paylar (Orta Kuzey)... 59 Tablo 50. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Ege)... 60 Tablo 51. İşletme biiyükliiğü ve arazinin tasarruf şeldine göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Ege)... 61 Tablo 52. İşletme biiyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Ege)... 62 Tablo 53. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Marmara)... 64 Tablo 54. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şeldine göre işletme sayısı ve işledikleri arazi... ~... 65 Tablo 55. İşletme biiyükliiğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledilderi arazide değişim ve(%) paylar (Marmara)... 66 Tablo 56. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Akdeniz)... 67 8
Tablo 3l.Güney Doğu 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 41 Tablo 32. Karadeniz 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 43 Tablo 33. Karadeniz 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 43 Tablo 34.Karadeniz 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 44 Tablo 35.Karadeniz 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 45 Tablo 36. Orta Doğu 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 46 Tablo 37. Orta Doğu 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 46 Tablo 38.0rta Doğu 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 47 Tablo 39.0rta Doğu 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Del{ar)... 48 Tablo 40. Orta Güney 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%)... 50 Tablo 41. Orta Güney 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%)... 50 Tablo 42. Orta Güney 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 51 Tablo 43. Orta Giiney 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar)... 52 Tablo 44. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Tiirkiye)... 54 Tablo 45. Arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Tiirkiye)... 55 Tablo 46. Arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Tiirldye)... 56 Tablo 47. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Orta Kuzey)... 57 Tablo 48. İşletme biiyiikliiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Orta Kuzey)... 58 Tablo 49. İşletme biiyiikliiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve (%) paylar (Orta Kuzey)... 59 Tablo 50. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Ege)... 60 Tablo 51. İşletme biiyiikliiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Ege)... 61 Tablo 52. İşletme biiyiikliiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Ege)... 62 Tablo 53. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Marmara)... 64 Tablo 54. İşletme biiyiildiiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi... 65 Tablo 55. İşletme biiyiikliiğii ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Marmara)... 66 Tablo 56. Arazinin TasarrufŞekline Göre Dağılımı (Akdeniz)... 67 8
Tablo 57. işletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide (Akdeniz)... 68 Tablo 58. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledilderi arazide değişim ve(%) paylar (Akdeniz)... 69 Tablo 59. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı {Kuzey Doğu)... 70 Tablo 60. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Kuzey Doğu)... 71 Tablo 61. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şeldine göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Kuzey Doğu)... 72 Tablo 62. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Güney Doğu)... 73 Tablo 63. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Güney Doğu)... 75 Tablo 64. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledilderi arazide değişim ve(%) paylar (Güney Doğu)... 76 Tablo 65. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı {Karadeniz)... 77 Tablo 66. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi {Karadeniz)... 78 Tablo 67. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Karadeniz)... 79 Tablo 68. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı {Orta Doğu)... 80 Tablo 69. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi (Orta Doğu)... 81 Tablo 70. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Orta Doğu)... 82 Tablo 71. Arazinin Tasarruf Şekline Göre Dağılımı (Orta Güney)... 83 Tablo 72. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazi {Orta Güney)... 85 Tablo 73. İşletme büyüklüğü ve arazinin tasarruf şekline göre işletme sayısı ve işledikleri arazide değişim ve(%) paylar (Orta Güney)... 86 9
GRAFiK LiSTESi Grafik 1. 1991-2001 GTS'da İşletme Sayıları, Parçalılık ve Arazi Kullanımı (Türkiye)... 12 Grafik 2. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre İşletmelerin Dağılımı... 16 Grafik 3. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre Arazi Parçalarınm Dağılımı.... 17 Grafik 4. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre Arazinin Dağılımı (Dekar)... 17 Grafik 5. 1991 Sayarnında Bölgelere Göre 500 Dekann Üzerinde Ölçekte İşletme Sayasa ve Kullandakları Arazi Orani... 20 Grafik 6. 2001 Sayarnmda Bölgelere Göre 500 Dekarm Üzerinde Ölçekte İşletme Sayasi ve Kullandakları Arazi Orani....-... 20 lo
TARIMSAL İŞLETMELERiN ÖLÇEK BÜYÜKLÜ GÜ, TOPRAK PARÇALlLlGI VE ARAZİNİN TASARRUF ŞEKLiNE GÖRE ANALİZİ 1. ÖLÇEK VE PARÇALILIK 1.1. Genel Değerlendirme Ülkemizde yıllardır süregelen önemli tartışmalardan biri tanmda ölçek ve parçalılık sorunudur. Özellikle AB 'ye üyelik tartışmalarında tarımın ön plana çıkışı, bu soıunun da yeniden tartışılmasını gerektirmektedir. Hemen hemen tarımın taıiışıldığı tüm akademik ya da kurumsal taıiışmaların sonuç kısmında ölçekierin küçüklüğü vurgulanmakta ve parçalılığın engellenmesi için yasal düzeniemelerin yapılması gerektiği bildirilmektedir. İşletme ölçeklerinin küçüklüğünun (AB 'ye göre) ve parçalılığın yarattığı verim kaybı, etkin arazi kullanımının sağlanamayışı ve maliyet dezavantajı gibi olumsuzlukların giderilmesinin en pratik ve hızlı yolunun toprak toplulaştırması ve çiftçi örgütlenmesinin önünün açılması olarak kabul edildiği de bir başka gerçektir. Tartışmalar bu sorunlar ve öneriler üzerinde devam ederken optimal işletme sayısı tespiti de yapılmaktadır. Örneğin DPT'nin VIII.Beş Yıllık Kalkınma Planı Tarım Özel ihtisas Komisyonu Raporunda bu sayının 1,5 milyon olması gerektiği belirtilmektedir. Bu saptama, AB ortalamalanna uygun ölçeğin yakalanması ile ilgilidir. Değerlendirme 1991 Genel Tarım Sayımında tarımsal faaliyette bulunulan yaklaşık 24 milyon hektar alanda, 15-16 hektar ölçekli 1,5 milyon tarım işletmesi varsayımına dayalıdır. Bu da göstermektedir ki, ülkemizde 1991 'de yaklaşık 4 milyon olan işletme sayısının, optimal işletme sayısı için 1,5 milyona inmesi gerekmektedir. Ancak asıl soru bunun nasıl ve ne uğruna gerçekleştirileceğidir. Aşağıda gösterileceği gibi ölçeklerde nispi artışlar ve parçalılıkta nispi azalışlar ortaya çıkmıştır. Ancak, hedeflere, bu sonuçlara yol açan gelişmelerle varılacağını söylemek akılla bağdaşmaz ve bunu kabul etmek de mümkün olamaz. Aşağıda 1991-2001 Genel Tarım Sayımı sonuçları ölçek ve parçalılıktaki değişmeler dikkate alınarak analiz edilecektir. 1 ı
Grafik 1. 1991-2001 GTS'da İşletme Sayılan, Parçalılık ve Arazi Kullanımı (Türldye) Ülke genelinde tarımsal işletme sayısı %24'lük bir azalma ile 3.966 binden 3.02ı bine düşmüştür (Tablo.l-2). Aynı işletmelerin kullandıkları toplam arazi ise %21 azalma ile 23,4 milyon hektardan 18,4 milyon hektara inmiştir. Matematiksel olarak işletme sayısında oransal düşüşün, arazi mikianndaki oransal düşüşten fazla olması, oıialama işletme ölçeğine yansıyarak ortalama işletme ölçeğini 5,9 hektardan 6, ı hektara çıkarmıştır. Parça sayısında azalma ise %43 'e ulaşarak ortalama parça büyüklüğünün ı,08 hektardan ı,49 hektara çıkmasını sağlamıştır. Aynı sonuçlar, ölçek ve parçalılık birlikte dikkate alındığında farklı değerlendirmelere yol açmaktadır. Altı ve daha fazla parçalı işletmeler hem sayı hem kullandıkları arazi hem de parça sayısı olarak yaklaşık % 50 düzeyinde azalma gösterirken, 1-5 parçalılarda küçük ölçekte çalışanlarda azalma, büyük ölçekte çalışanlarda artma olduğu görülmektedir. Özellikle 100 dekarın üzerinde ölçekte çalışan bu grup işletmeler paylarını önemli ölçüde artırmıştır. Bu işletmelerin payı 1991 'de %5,2 iken 200 ı' de %9,5' e kullandıkları arazi ise %I 9' dan %31,3 'e yükselmiştir. Ölçek büyütülüp 200 dekarın üzerindekilere bakıldığında, işletmelerin oranının %l,6'dan %3,ı 'e, kullandıkları arazinin ise %1 ı 'den %1 7,5'e yükseldiği görülmektedir (Tablo. 3-4}. 12
Tablo 1. 1991 Genel Tarım Sayımı Ölçek, Parçalılık ve Kullamlan Arazi (Dekar) 1991 Genel 1-5 Parça 6+ Parça İşi. öı. İşı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Aı azi Toplam 3.966.822 21.601.272 234.510.993 2.620.329 7.432.562 ı 02.373.894 I.346.493 14.I68.710 I32. I37.lN9J 5 den az 251.686 411.477 667.059 248.341 387.493 656.4I3 3.345 23.984 10.646 5-9 381.287 1.003.039 2.511.091 355.028 794.053 2.320.657 26.259 208.986 ı 90.434 10-19 752.156 2.722.088 10.042.501 626.853 1.699.955 8.243. I59 125.303 1.022. I33 I.799.342 20-49 1.274.609 6.636.480 38.668.961 842.548 2.727.197 24.645.026 432.06 I 3.909.283 14.023.935 50-99 7ı3.149 5.119.892 46.750.693 337.984 ı.ı44.005 2ı.660.058 375. I65 3.975.887 25.090.635 ı 00-199 383.323 3.347.557 49.216.633 ı43.747 471.155 I7.834.9I9 239.576 2.876.402 3 1.3R1.7I4 200-499 173.774 1.849.928 46.487.432 52.777 ı67.723 ı3.605.683 120.997 1.682.205 32.RR 1.749 500-999 24.20ı 349.784 14.982.493 7.76ı 22.083 4.688.986 16.440 327.70ı I 0.293.507 1000-2499 ı 0.266 ı26.080 13.856.62ı 4.862 17.63ı 6.3ı8.530 5.3I ı ı 08.449 7.53R.091 2500-4999 ı.930 30.ı36 6.538.082 386 ı.ı30 ı. ı 80.935 1.544 29.006 5.357.147 5000+ 44ı 4.81 ı 4.789.427 42 137 1.2ı9.528 399 4.674 3.569.899 ı işt. öı. işı. s. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Anız i 50'den az 2.659.738 10.773.084 51.889.612 2.072.770 5.608.698 35.865.255 586.968 5.164.386 16.024 357 50-99 713.149 5.tı9.892 46.750.693 337.984 l.i44.005 2I.660.058 375.165 3.975.887 25.090.635 100-499 557.097 5.197.485 95.704.065 ı96.524 638.878 3 I.440.602 360.573 4.558.607 64.263.463 500-999 24.20ı 349.784 14.982.493 7.761 22.083 4.688.986 16.440 327.70I 10.293.507 1000+ 12.637 161.027 25.184.130 5.290 ı8.898 8.7I8.993 7.254 142.129 16.465.137
Tablo 2. 2001 Genel Tarım Sayımı Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar) 2001 Genel 1-5 Parça 6+ Parça işı. öı. işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi Toplam 3.021.196 12.321.151 184.329.502 2.322.644 6.032.932 113.324.379 698.552 6.288.219 71.005.123 5 den az 177.890 292.371 481.609 176.052 278.907 476.012 1.838 13.464 5.597 5-9 290.333 663.978 1.951.670 277.920 575.383 1.861.766 12.413 88.595 89.904 10-19 539.509 1.649.710 7.374.512 475.942 1.163.362 6.420.203 63.567 486.348 954.3091 20-49 950.534 3.830.654 29.523.338 736.144 2.058.178 22.296.536 214.390 1.772.476 7.226.802 50-99 559.995 2.835.867 38.123.218 367.211 1.087.307 24.438.140 192.784 1.748.560 13.685.078 100-199 327.343 1.881.070 43.881.628 194.217 582.566 25.551.798 133.126 1.298.504 18.329.830 200-499 153.689 997.054 42.076.324 84.280 256.208 22.377.496 69.409 740.846 19.698.82X 500-999 17.426 135.989 11.218.557 8.714 25.186 5.486.788 8.712 110.803 5.731.769 1000-2499 4.200 32.759 5.476.930 2.009 5.377 2.632.409 2.191 27.382 2.844.521 1 2500-4999 221 1.190 695.542 135 411 451.827 86 779 243.715 5000+ 56 509 3.526.174 20 47 1.331.404 36 462 2.194.770 işı. öı. işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi 50'den az 1.958.266 6.436.713 39.331.129 1.666.058 4.075.830 31.054.517 292.208 2.360.883 8.276.612 50-99 559.995 2.835.867 38.123.218 367.211 1.087.307 24.438.140 192.784 1.748.560 13.6X5.on 100-499 481.032 2.878.124 85.957.952 278.497 838.774 47.929.294 202.535 2.039.350 38.028.658 500-999 17.426 135.989 11.218.557 8.714 25.186 5.486.788 8.712 ı 10.803 5.731.769 1000+ 4.477 34.458 9.698.646 2.164 5.835 4.415.640 2.313 28.623 5.283.006
Tablo 3. İki Tarım Sayımında İşletmelerin Ölçek ve Parçalılığa Göre Dağılımı (TÜRKİYE) 1991 Genel 1-5 6+ İşi. öı. İşletme S. Parça S. Arazi işi. s. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi 50'den az 67,05 49,87 22,13 79,1 o 75,46 35,03 43,59 36,45 12,13 50-99 17,98 23,70 19,94 12,90 15,39 21,16 27,86 28,06 18,99 ı 00-499 14,04 24,06 40,81 7,50 8,60 30,71 26,78 32,17 48,63 500-999 0,61 1,62 6,39 0,30 0,30 4,58 1,22 2,31 7,79 1000+ 0,32 0,75 10,74 0,20 0.25 8,52 0,54 1,00 12,46 2001 1-5 6+ İşı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi 50'den az 64,82 52,24 21,34 71,73 67,56 27,40 4L83 37,54 11,66 50-99 18,54 23,02 20.68 15,81 18,02 2L56 27,60 27,81 19,27 100-499 15,92 23,36 46,63 11,99 13,90 42,29 28,99 32,43 53,56 500-999 0,58 1,10 6,09 0,38 0,42 4,84 1,25 1,76 8,07 1000+ 0,15 0,28 5,26 0,09 0,10 3,90 0,33 0,46 7,44 Kaynak: DIE 1991-2001 GTS'den oluşturulmuştur Tablo 4. Parçalılığına Göre Toplam İçindeki Payları (TÜRKİYE) 1991 1-5 6+ İşi. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşletme S. Parça S. Arazi Toplam 66,06 34,41 43,65 33,94 65,59 56,35 50'den az 52,25 25,96 15,29 14,80 23,91 6,83 50-99 8,52 5,30 9,24 9,46 18,41 10,70 ı 00-499 4,95 2,96 13,41 9,09 21,10 27,40 500-999 0,20 0,10 2,00 0,41 1,52 4,39 1000+ 0,13 0,09 3,72 0,18 0,66 7,02 2001 1-5 6+ Toplam 76,88 48,96 61,48 23,12 51,04 38,52 50'den az 55,15 33,08 16,85 9,67 19,16 4,49 50-99 12,15 8,82 13,26 6,38 14,19 7,42 100-499 9,22 6,81 26,00 6,70 16,55 20,63 500-999 0,29 0,20 2,98 0,29 0,90 3,11 1000+ 0,07 0,05 2,40 0,08 0,23 2,87 Kaynak: DIE 1991-2001 GTS'den oluşturulmuştur Bu sonuçlar topluca değerlendirildiğinde çok parçalı ve küçük tarım alanlannın tarım dışına itildiği, az parçalı işletmelerde ise küçük ölçekte çalışanların tasfiye yolunda olduğunu söylemek gerekmektedir. 15
1.2. Bölgesel Yapula Değişim 1991 ve 2001 Genel Tarım sayımlarında bölge tamıniarı ve parçalılık verileri farklı olduğu için, 1991 il sonuçları, 2001 bölge tanımlarına uygun olarak yeniden düzenlenmiş ve parçalılık iki sayımda aynı bölge tanıınına göre hazırlanıp, karşılaştırmalar bunlar üzerinden yapılmıştır. Tablo 5. Bölgelere Göre İşletmelerin Sayı, Parça ve Kullandıkları Arazideki Yüzde Değişimleri İşletme Sayısı % Değişim Parça Sayısı% Değişim Kullanılan Arazi % Değişim Orta Kuzey -26,3-43,3-14,0 Ege -32,3-43,2-26,4 lviarmara -28,1-43,2-15,7 Akdeniz -23,4-47,2-18,5 Kuzey Doğu -18,7-42,7 3,7 Güney Doğu -13,9-42,7-44,1 Karadeniz -15,5-33,6-12,1 Orta D~ğu -10,6-31,4-8,7 Orta Güney -36,2-59,2-18,9 Grafik 2. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre İşletmelerin Dağılımı 800.000-1----~=--------~ 600.000 -t----t:o::'j 400.000 Doğu Güney 229.472 333.870 640.264 314.164 402.545 186.538 287.379 540.899 280.831 256.818 16
Grafik 3. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre Arazi Parçalarının Dağılımı 4.000.000.,..... 3.500.000.. 3.000.000 2.500.000 2.000.000-1.500.000 1.000.000 Grafik 4. 1991-2001 GTS'de Bölgelere Göre Arazinin Dağılımı (Dekar) 60.000.000 50.000.000 -ı---- 40.000.000 30.000.000 20.000.000 10.000.000 o Ege M annara Akdeniz Karadeniz Orta Doğu Kuzey o 1991 36.154.162 28.669.162 17.230.828 21.128.770 13.727.765 48.988.806 18.008.048 18.183.147 32.420.305 1!12001 31.101.565 21.101.357 14.522.197 17.216.849 14.242.269 27.408.145 15.834.010 16.606.532 26.296.578 Tablo.5'te de görüldüğü gibi bölgeler arasında işletme sayısı bakımından oransal olarak en büyük azalma Ege ve Orta Güney bölgelerindedir. Ege'de işletme sayısındaki azalma ile kullanılan arazide düşüş oranları arasında büyük fark olmamasına rağmen, Orta Güney'de kullanılan arazideki düşüş, işletme sayısındaki düşüşe göre oldukça küçüktür. Bu değerler, parçalılıktaki önemli azalma (% -59,2) ile birleştirildiğinde, Orta Güney'de küçük parçalı işletmelerin önemli bir kısmının tarımsal faaliyetten uzaklaştığı söylenebilir. Ege'de ise tarımsal faaliyetlerin genel anlamda azalma eğiliminde olduğu görülmektedir. Kuzey-Doğu, Orta-Kuzey, Marmara bölgelerinin de işletme sayılanndaki azalma ile kullanılan arazide azalma arasında önemli sapınalar mevcuttur, hatta Kuzey-Doğu'da işletme sayısı azalırken kullanılan arazide küçük de olsa bir artış vardır. Bu üç bölgeye ait göstergeler, bu bölgelerde parçalılığında önemli 17
azalma göstermesi ile birleştirildiğinde küçük parçalı arazilerin büyük ölçüde tarım dışına itildiğini göstermektedir. Güney-Doğu' da ise daha farklı bir tablo vardır. İşletme sayısındaki küçük sayılabilecek düşüşe karşın kullanılan arazide önemli bir azalma yaşanmıştır. Parçalılıkta da düşüşle beraber değerlendirme yapıldığında bölgede tarımın giderek önemini yitirmeye başladığını söylemek yanlış olmayacaktır. Diğer bölgelerde ise işletme sayıları ve kullanılan arazide paralel sayılabilecek azalmaların, tarıma ilişkin politikaların tarımsal üretim üzerindeki etkilerinin sonucu olarak ortaya çıktığı şeklinde yoruınlanabilir. Ancak, bu değerlendirmeler her bölgede ölçek ve parçalılıkta yoğunlaşmaların ayrıntılı analizi ile daha anlamlı olacaktır. Bu aınaç!a bölgelere göre yoğunlaşmalar aşağıda hesaplanarak yorumlanmaya çalışılmıştır. 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı ülke genelinde küçük oranda bir azalma ile %0,9'dan, %0,7'ye düşerken kullandıkları arazi %17,1'den %11,3'e gerilemiştir (Tablo.6). Oransal değişim işletme sayısındaki %41, arazi kullanımında %55'lik azalma ile gerçekleşmiştir. Ancak arazi kullanımındaki bu önemli düşüşün temel kaynağı aşağıda üzerinde durulacağı gibi Güney-Doğudaki büyük değişimdir. I 00 dekardan küçük ölçekle çalışan işletme sayısındaki küçük düşüşe karşın, kullandıkları arazi büyüklüğünde bir değişim söz konusu değildir (Tablo. 7). %83 işletme sayısı oranına sahip bu ölçekteki işletmelerin kullandıkları arazi oranı %42 düzeyindedir. Tablo 6. Bölgelere Göre 500 Dekarın Üzerinde Ölçekte İşletme Sayısı ve Kullandıkları Arazi Oranı İşletme Sayısı Oranı Arazi Oranı 1991 2001 1991 2001 Genel 0,93 0,72 17,13 ı 1,35 Orta Kuzey 0,91 I, 18 9,76 ı 1,78 Ege 0,10 0,10 2,69 2,23 Marmara 0,35 0,75 5,3 ı 8,83 Akdeniz 0,58 0,62 12,16 10,86 Kuzey Doğu 0,83 0,68 10,22 7,20 Güney Doğu 5,51 2,52 49,08 29,37 Karadeniz 0,06 0,05 2,62 1,32 Orta Doğu 0,74 0,29 10,37 5,73 Orta Güney 1,22 1,44 14,12 12,91 18
Tablo 7. Bölgelere Göre 100 Dekarın Altında Ölçel<.te İşletme Sayısı ve Kullandıklan Arazi Oranı İşletme Sayısı Oranı Arazi Oranı 1991 2001 1991 2001 Genel 85,03 83,35 42,06 42,02 Orta Kuzey 76.14 71.58 35,71 30,94 Ege 93.34 92,49 68,76 67,92 l\'larmara 85,98 83,80 53,73 48,63 Akdeniz 89,72 88,02 51,77 47,61 Kuzey Doğu 82,39 72,62 40,87 36,25 GüneyDoğu 65,29 73,92 15,08 23,73 Karadeniz 96,38 95,61 78,73 77,30 Orta Doğu 84,37 84,37 47,15 47,83 Orta Güney 73,56 65,14 31,07 24,30 Bölgelere göre yağtmlaşına göstergeleri de birbirinden farklı gelişim göstermektedir. Orta-Kuzey'de 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,9 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %1,1 'e çıkmıştır. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %9,7'den 11,7'ye yükselmiştir (Tablo 6). Bölgede 100 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %76,1 'den %71 '5'e gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %35,7'den %30,9'a düşmüştür (Tablo.7). Ayrıntılı bölge analizinde görüleceği gibi yoğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedir. Ege bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,08 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %0,1 'e çıkmıştır. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %2,6'dan 2,2 'ye düşmüştür (Tablo 6). Bölgede 100 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %93,3 'den %92'4'e gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %68,7'den %67,9'a inmiştir (Tablo.?). Ege'de de yoğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedir. Ancak hemen belirtmekte yarar vardır ki ülke genelinde arazi dağılımında dengesizliğin nispi olarak düşük olduğu bölgelerimizdendir. Marmara bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,3 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %0,7'ye çıkmıştır. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %5,3'den 8,8'e yükselmiştir (Tablo 6). Aynı bölgede 100 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %85,9'dan %83'8'e gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %53,7'den %48,6'ya inmiştir (Tablo. 7). Y oğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedir. 19
----- Grafik S. 1991 Sayıınında Bölgelere Göre SOO Dekarın Üzerinde Ölçekte İşletme Sayısı ve Kullandıkları Arazi Oranı,----------------------------------------------------------------------------, 50 ~~c~~~~~~c~~-c~.~~~,::,:".. :cc;.-~.:~~ ~- c~--'~~-'~-- ~~-~c~ ~c--:~-~:..,.. :~".,~c~~,,~:~-~~~~-~-~~~ 45 ~~~;~:~.~-~~~:c~~.::;.~~c~: ~ ~~~~:+~~~---CC~~~;~~~. 40~~:~~~~~,~~~~~2~--~~~~~~~~~~~~~~~ 35 ~+~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~s~~~~ 3o+ss~+.~~~~~:"~;7~+~tf+~++~c~7f-~SS~h:~~;"~~~ ~G: 25 ~~-~~~~ ~c~~ ~~~+~~~0~~~~~~~-~~"';~~~~~T~ ~=~~~,~; 20 ++~~~~~~~~~~~~"~;~~~~~~~~~0+ 15 10 o Kuzey Dofıu Doğu O İşi. Say 0,93 0,91 O, 1 035 0,58 0,83 5,51 ----- -----~- ~--- ------ ----~~ ----~-- ---------- --~il Arazi 17,13 9,76 2,69 5,31 12,16 10,22 49,08 2,62 Grafil{ 6. 2001 Sayımmda Bölgelere Göre SOO Dekarın Üzerinde Ölçekte İşletme Sayısı ve Kullandıkları Arazi Oranı lo o D İşi.Say il Arazi 11,35 11,78 2,23 8,83 10,86 7,2 29,37 1,32 5,73 12,91 20
Akdeniz bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,5 düzeyinde kalırken, kullandıkları arazi büyüklüğü oranı %12,1 'den 10,8'e düşmüştür (Tablo 6). 100 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %89.6'dan %88'e gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %51,7'den %47,6'ya inmiştir (Tablo.7). V oğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedil Kuzey-Doğu bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,8 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %0,6'ya inmiştir. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %10,2'den 7,2 'ye düşmüştür (Tablo 6). ı 00 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %82,3'den %72'6'ya gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %40,8'den %36,2'ye inmiştir (Tablo. 7). Y oğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedil Güney-Doğu bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %5,5 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %2,5'e inmiştil Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %49'dan 29,3'e düşmüştür (Tablo 6). Aynı bölgede ıoo dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %65,2'den %73 '9'a çıkarken, kullandıklan arazi büyüklüğü %ı5'den %23,7'ye yükselmiştir (Tablo.7). Ancak bölgedeki oransal değişimierin en önemli nedeni özellikle kullanılan arazi büyüklüğündeki önemli orandaki azalmadır. Karadeniz bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,06 düzeyinde iken, küçük bir azalma ile 200ı 'de %0,05'e inmiştir. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %2,6' dan ı,3 'e düşmüştür (Tablo 6). Aynı bölgede ı 00 dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %96,3'dan %95'6'ya gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %78,7'den %77,3'e inmiştir (Tablo. 7). Y oğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedil Orta-Doğu bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %0,7 düzeyinde iken, bu oran 200ı 'de %0,2'ye inmiştir. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %ı0,3 'den 5,7'ye düşmüştür (Tablo 6). ıoo dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %84,3 'de kalırken, kullandıkları arazi büyüklüğü o/o4 7, ı' den o/o4 7,8' e çıkmıştır (Tablo. 7). Y oğunlaşma ağırlığı ı 00-499 ölçeğindedir. Orta-Güney bölgesinde 500 dekarın üzerinde ölçekle çalışan işletmelerin oranı %ı,2 düzeyinde iken, bu oran 2001 'de %1,4'e çıkmıştır. Kullandıkları arazi büyüklüğü oranı ise %14,1'den ı2,9'a düşmüştür (Tablo 6). ıoo dekarın altında çalışan işletme sayısı oranı %73,5'den %65'1 'e gerilerken, kullandıkları arazi büyüklüğü %31 'den %24,3'e inmiştir (Tablo. 7). Y oğunlaşma ağırlığı 100-499 ölçeğindedil Bölgesel bazda diğer veriler ise aşağıdaki gibidir. 21
1.2.1. Orta-Kuzey Ankara, Bilecik, Bolu, Çankırı, Çorum, Eskişehir, Kırşehir, Kütahya, Uşak, Yozgat, Kırıkkale ve Düzce'nin yer aldığı Orta-Kuzey olarak adlandırılan l.bölgede işletme sayısı 476 binden %26 azalarak 350 bine, kullanılan arazi 3,6 milyon hektardan %14 azalarak 3,1 milyon hektara inıniştir. Parça sayısı ise 3,6 milyondan %43 azalarak 2 milyona düşmüştür (Tablo 8-9- 10-11 ). Bu verilere göre ortalama işletme ölçeği 76 dekardan 89 dekara, ortalama parça büyüklüğü ı O dekardan ı 5 dekara çıkmıştır. Ortalama parça büyüklüğü bakımından Türkiye ortalamalanna benzer görünen bölgede, ortalama işletme ölçeği Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Parça büyüklüğündeki önemli artış, parçalılık oranındaki büyük düşüşle birlikte, küçük tarım alanlarının tarımsal faaliyetin dışında kaldığını göstennektedir. Tablo 8. Orta-Kuzey 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%) 1991 Genel 1-5 6+ İşı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi 50'den az 53,43 36,02 15,82 7ı,95 67,63 31,37 35,23 27,81 9,74 50-99 22,70 26,03 19,89 16,92 ı9,47 25,96 28,38 27,73 ı 7,52 ıo0-499 22,95 34,29 54,52 ı 1.02 12,8ı 40,ı7 34,67 39,87 60,ı3 500-999 0,79 2,96 6,66 O, IO 0,07 1,25 ı,47 3,7ı 8,77 1000+ o, ı ı 0,68 3,09 0,00 0,00 ı,23 0,19 0,85 3,82 2001 50'den az 48,53 33,52 12,61 63,23 56,58 21,61 28,47 24,26 6,78 50-99 23,05 26,50 ı 8,33 ı9,43 22,42 21,75 27,99 28,14 16,1 ı I 00-499 27,24 37,70 57,27 16,76 20,30 47,20 41,54 44,69 63,81 500-999 0,99 ı,93 7,09 0,49 0,57 5,10 ı,67 2,48 8,39 ıooo+ 0,19 0,34 4,69 o, ı o o,ı3 4,34 0,33 0,43 4,91 Tablo 9. Orta-Kuzey 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%) 1991 1-5 6+ İşı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşletme S. Parça S. Arazi Toplam 49,57 20,61 28,10 50,43 79,39 71,90 50'den az 35,67 13,94 8,82 17,77 22,08 7,00 50-99 8,39 4,01 7,29 ı4,32 22,02 12,60 ıo0-499 5,46 2,64 11,29 ı7,49 3ı,66 43,24 500-999 0,05 0,02 0,35 0,74 2,95 6,31 1000+ 0,00 0,00 0,35 0,10 0,68 2,75 2001 Toplam 57,73 28,67 39,33 42,27 7ı,33 60,67 50'den az 36,50 16,22 8,50 ı2,04 17,30 4,ı I 50-99 11,22 6,43 8,55 11,83 20,07 9,78 ıo0-499 9,67 5,82 18,56 ı7,56 3ı,88 38,7ı 500-999 0,28 0,16 2,00 0,7ı 1,77 5,09 IOOO+ 0,06 0,04 1,71 O,I4 0,31 2,98 22
Tablo 10. Orta-Kuzey 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullamlan Arazi (Dekar) 1991 Genel 1-5 6+ işi. öı. işi. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi ToJ2laın 476.403 3.620.885 36.ı54.ı62 236. ı36 746.394 ı o.ı58.884 240.267 2.874.49ı 25.995.278 5 den az 16.183 28.499 41.692 16.183 28.499 41.692 o o o 5-9 27.773 77.116 178.003 26.100 64.348 ı65.857 1.673 ı2.768 ı2.ı46 10-19 60.959 238.403 816.474 47.909 137.7ıı 628.722 ı3.050 ıo0.692 ı87.752 20-49 ı49.645 960.401 4.683.282 79.718 274.233 2.35ı.29ı 69.927 686.168 2.331.99\ 50-99 108.162 942.709 7.192.466 39.958 145.370 2.637.4ı2 68.204 797.339 4.555.054 100-ı 99 7J.Oıo 746.202 9.300.7ı5 ı9.921 74.160 2.450.572 51.089 672.042 6.850.143 200-499 38.331 495.713 10.413.676 6.105 21.519 1.630.6 ı3 32.226 474.194 8.783.063 500-999 3.783 107.212 2.407.814 240 548 127.028 3.543 106.664 2.280.786 1000-2499 551 24.393 740.607 o o o 458 24.393 740.607 2500-4999 2 70 7.700 o o o 2 70 7.700 5000+ 4 167 371..733 2 6 125.. 697 2 16ı 246.. 036 i~.öı. işı. s. Parça S. Arazi İşi. S. Parça S. Arazi işj. s. Parça S. Arazi 50'den az 254.560 1.304.419 5.719.451 ı69.9ıo 504.79ı 3.ı87.562 84.650 799.628 2.53\.8ö9 50-99 ıo8.ı62 942.709 7. ı92.466 39.958 ı45.370 2.637.4ı2 68.204 797.339 4.555.054 ıo0-499 ıo9.34ı 1.241.9ı5 19.714.39ı 26.026 95.679 4.081. ı 85 83.3ı5 ı.ı46.236 15.633.206 500-999 3.783 ıo7.2ı2 2.407.8ı4 240 548 ı27.028 3.543 ı 06.664 2.2ö0.7X6 1000+ 557 24.630 1.120.040 2 6 ı25.697 462 24.624 994.343
Tablo 11. Orta-Kuzey 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullamlan Arazi (Dekar) 2001 Genel 1-5 6+ İşi. öı. işı. s. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi Toplam 350.880 2.054.026 31.101.565 202.546 588.790 ı2.23 ı.926 ı48.334 ı.465.236 ı ~Ul69.639 5 den az 9.476 14.074 26.501 9.384 ı 3.454 26.ı99 92 620 302 5-9 19.063 39.349 127.591 ı8.591 35.824 ı24.087 472 3.525 3.504 10-19 45.428 159.361 655.745 37.418 96.20ı 534.515 8.010 63.ı60 ı2ı.230 20-49 96.327 475.773 3.112.863 62.672 ı 87.653 ı.958.395 33.655 288. ı20 ı. ı 54.468 50-99 80.879 544.274 5.701.393 39.354 131.987 2.660.599 41.525 4ı2.287 3.040.794 ıo0-199 63.03ı 475.415 8.765.344 25.682 90.427 3.5ı3.391 37.349 384.988 5.251.953 200-499 32.532 299.015 9.047.726 8.262 29.124 2.259.}68 24.270 269.89ı 6.7R7.958 500-999 3.462 39.731 2.205.838 987 3.367 623.534 2.475 36.364 ı.582.304 ıoo0-2499 625 6.658 822.1 ll 158 61 ı 2ı2.487 467 6.047 609.624 2500-499_9 34 134 ı 00.506 34 ı34 ıo0.506 o o () 5000+ 23 242 535.947 4 8 2ı8.445 ı9 234 3 ı 7.502 işı. öı. işı. s. ParÇa S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Anızi 50'den az ı70.294 688.557 3.922.700 ı28.065 333. ı32 2.643. ı96 42.229 355.425 ı.279.504 50-99 80.879 544.274 5.701.393 39.354 131.987 2.660.599 4ı.525 412.287 3.040.794 100-499 95.563 774.430 ı7.813.070 33.944 ı ı9.55ı 5.773.159 61.6 ı9 654.879 12.039.9ı ı 500-999 3.462 39.73ı 2.205.838 987 3.367 623.534 2.475 36.364 ı.582.304 1000+ 682 7.034 1.458.564 ı96 753 53 ı.438 486 6.28ı 927.ı26
1.2.2. Ege Aydın, Balıkesir, Burdur, Çanakkale, Denizli, İzmir, Isparta, Manisa ve Muğla'nın yer aldığı Ege Bölgesi olarak tanımlanan 2.Bölgede işletme sayısı 782 binden %32 azalarak 529 bine, kullanılan arazi 2,8 milyon hektardan %26 azalarak 2,1 milyon hektara inmiştir. Parça sayısı ise 3,6 milyondan %43 azalarak 2 milyona düşmüştür (Tablo 12-13-14-15). Bu verilere göre ortalama işletme ölçeği 36,6 dekardan 39,8 dekara, ortalama parça büyüklüğü 7,8 dekardan 10,1 dekara çıkmıştır. Bu verilere göre ortalama parça büyüklüğü ve işletme ölçeği bakımından Türkiye ortalamalarının altındadır. Parça büyüklüğündeki artış, parçalılık oranındaki büyük düşüşle birlikte, küçük tarım alanlarının tarımsal faaliyetin dışında kaldığını göstermektedir. Tablo 12. Ege 1991-2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi(%) 1991 Genel 1-5 6+ işi. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi İşı. s. Parça S. Arazi 50'den az 77,91 60,57 40,77 88,51 84,43 61,09 50,05 43,48 21,71 50-99 15,42 24,18 27,98 9,41 12,65 24,87 31,20 32,44 30,90 100-499 6,56 14,95 28,55 2,04 2,86 12,77 18,46 23,61 43,34 500-999 0,05 0,20 1,06 0,02 0,03 0,60 0,14 0,32 1,48 1000+ 0,03 0,07 1,63 0,00 0,00 0,65 0,13 0,13 2,54 2001 50'den az 75,06 62,06 37,78 82,62 78.26 49,10 48,31 44,47 20,23. 50-99 17,43 24,46 30,14 13,09 16,24 28,37 32,81 33,38 32,90 100-499 7,41 13,29 29,85 4,24 5,47 20,58 18,63 21,79 44,21 500-999 0,08 0,17 1,12 0,03 0,03 0,61 0,23 0,33 1,92 1000+ 0,02 0,02 1,11 0,02 0,01 1,34 0,02 0,03 0,75 Tablo 13. Ege 1991-2001 GTS İşletmelerin Parçalılığa Göre Dağılımı(%) 1991 1-5 6+ İşı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşletme S. Parça S. Arazi Toplam 72,44 41,74 48,39 27,56 58,26 51,61 50'den az 64,12 35,24 29,56 13,79 25,34 11,21 50-99 6,82 5,28 12,04 8,60 18,90 15,95 ı 00-499 1,48 1,20 6,18 5,09 13,76 22,37 500-999 0,02 0,02 0,29 0,04 0,19 0,77 1000+ 0,00 0,00 0,32 0,04 0,08 ı,31 2001 Toplam 77,96 52,05 60,79 22,04 47,95 39,21 50'den az 64,41 40,74 29,85 10.65 21,32 7,93 50-99 10,20 8,45 17,25 7,23 16,01 12,90 ı 00-499 3,30 2,85 12,51 4,10 10,45 17,33 500-999 0,03 0,01 0,37 0,05 0,16 0,75 1000+ 0,02 0,01 0,82 0,00 0.01. 0,30 25
Tablo 14. Ege 1991 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullamlan Arazi (Dekar) N 0\ 1991 İşi. Toplam! 5 den az 5-9 10-19 20-49 50-99 ı 00-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000+ öt İşi. ö1. 50'den az 50-99 100-499 500-999 1000+ İşletme S. 782.696 58.556-93.406 175.172 282.711 120.703 40.900 ı 0.493 448 275 25 7 İşletme S. 609.845 120.703 51.393 448 307 Genel 1-5 6+ Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi işı. s. Parça S. Arazi 3.660.588 28.669.162 566.993 1.527.844 13.873.079 215.703 2.132.744 ı4.796.083 78.831 155.003 58.183 76.220 153.884 373 2.61 ı ı.ı ı9 180.004 618.695 92.272 172.120 6ı0.053 1.134 7.884 8.642 537.298 2.366.528 157.178 404.005 2.096.479 17.994 133.293 270.049 1.421.304 8.548.405 194.247 637.643 5.614.877 88.464 783.661 2.933.528 885.300 8.023.661 53.387 193.413 3.450.622 67.316 691.887 4.573.039 408.430 5.264.795 9.531 36.091 1.224.145 3 ı.369 372.339 4.040.650 138.995 2.920.554 2.036 7.736 547.900 8.457 131.259 2.372.654 7.546 304.193 141 552 84.512 307 6.994 219.681 2.462 289.684 5 13 8.090 270 2.449 2Rı.594 322 90.443 11 43 42.848 14 279 47.595 96 87.201 2 8 39.669 5 88 47.532 Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Anı:ıi 2.217.437 11.688.631 501.880 1.289.988 8.475.293 107.965 927.449.J.- "?ı"~"~ _ı,.)_)( 885.300 8.023.661 53.387 193.413 3.450.622 67.316 691.887 4.573.039 1 547.425 8.185.349 11.567 43.827 1.772.045 39.826 503.598 6.413.304 7.546 304.193 141 552 84.512 307 6.994 219.681 2.880 467.328 18 64 90.607 289 2.816 376.721
Tablo 15. Ege 2001 GTS Ölçek, Parçalılık ve Kullanılan Arazi (Dekar) 2001 Genel 1-5 6+ İşı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi İşi. S. Parça S. Arazi Toplam 529.826 2.081.016 21.101.357 413.072 1.083.272 12.827.679 116.754 997.744 8.273.678 5 den az 30.808 41.544 83.679 30.808 41.544 83.679 o o o 5-9 65.504 133.056 452.301 63.376 ı 18.674 435.933 2.128 14.382 16.368 10-19 111.075 327.109 1.564.879 99.840 245.838 1.386.650 11.235 81.271 ı 78.229 20-49 190.299 789.699 5.870.906 147.258 441.662 4.392.124 43.041 348.037 1.478.782 50-99 92.361 509.029 6.360.857 54.057 175.947 3.639.227 38.304 333.082 2.721.630 ı 00-199 31.648 214.496 4.250.121 14.801 49.872 1.955.433 16.847 164.624 2.294.688 200-499 7.603 62.091 2.047.748 2.703 9.333 684.599 4.900 52.758 1.363.149 500-999 408 3.552 236.340 134 272 77.826 274 3.280 ı5s.5ı4 1000-2499 ı 12 378 150.356 92 123 123.852 20 255 26.504 2500-4999 3 30 10.821 ı 4 3.200 2 26 7.62ı 5000+ 5 32 73.349 2 3 45.156 3 29 2X. ı 93 işı. öı. İşletme S. Parça S. Arazi İşi. s. Parça S. Arazi İsi. S. Parça S. Arazi 50'den az 397.686 1.291.408 7.971.765 341.282 847.718 6.298.386 56.404 443.690 ı.673.379 50-99 92.361 509.029 6.360.857 54.057 175.947 3.639.227 38.304 333.082 2.721.630 100-499 39.251 276.587 6.297.869 17.504 59.205 2.640.032 21.747 2 ı 7.382 3.657 837 500-999 408 3.552 236.340 134 272 77.826 274 3.280 ı 58 'i 14 1000+ 120 440 234.526 95 130 172.208 25 310 62.3 ı 8