Giriş Borsada kullanõlan elektronik alõm satõm sisteminde (VOBİS) tüm emirler hesap bazõnda girilmekte, dolayõsõyla işlemler hesap bazõnda gerçekleşmektedir. Buna paralel olarak teminatlandõrma da hesap bazõnda yapõlmaktadõr. VOBİS`te işlemin gerçekleşme anõnda ilgili hesapta yeterli teminatõn olup olmadõğõ kontrol edilmektedir. Yeterli teminatõn olmamasõ durumunda VOBİS işlemin gerçekleşmesine izin vermemektedir. Borsada teminatlar hesap tiplerine göre farklõlaşabilmektedir. Hesap tipleri, dört ayrõ grup altõnda tanõmlanmaktadõr. Bunlar; (a) Müşteri Hesaplarõ: Üyenin müşterileri için açõlan hesaplardõr. (b) Global Hesaplar: Birden çok sayõda müşterinin tek bir hesabõ kullanarak işlem yaptõğõ hesaplardõr. (c) Portföy Hesaplarõ: Üyelerin kendi portföylerine yaptõklarõ işlemlerin izlendiği hesaplardõr. (d) Piyasa Yapõcõ Hesaplarõ: Sadece Piyasa Yapõcõlarõn yaptõğõ işlemlerin izlendiği hesaplardõr. Borsada işlem yapan bir hesap, daha önce hiç pozisyonunun olmadõğõ bir vadeli işlem sözleşmesinde alõm işlemi gerçekleştirdiğinde uzun pozisyona, satõm işlemi gerçekleştirdiğinde ise kõsa pozisyona sahip olur. Aynõ dayanak varlõğa dayalõ farklõ vadelerden birinde uzun diğerinde kõsa pozisyon alõndõğõnda yayõlma pozisyonu (spread) oluşur. VOBİS de teminatlar Sözleşme Bazõnda Teminatlandõrma ve Portföy Bazõnda Teminatlandõrma yöntemlerine göre hesaplanabilmektedir. Aşağõda teminatlandõrma yöntemleri ve kar/zarar hesaplama yöntemleri açõklanmaktadõr.
SÖZLEŞME BAZINDA TEMİNATLANDIRMA Sözleşme Bazõnda Teminatlandõrma Net Bu yöntemde Borsada işlem gören herhangi bir vadeli işlem sözleşmesi için alõnan pozisyonlar netleştirilirken, aynõ dayanak varlõğa dayalõ ancak farklõ vadelerde olan vadeli işlem sözleşmelerindeki uzun ve kõsa pozisyonlar, yayõlma pozisyonu olarak teminatlandõrõlõr. Böylelikle düz pozisyondan alõnan teminatla karşõlaştõrõldõğõnda daha az teminat alõnmõş olur. Örnek: PAMUK üzerine vadeli işlem sözleşmelerinde Haziran 005, Eylül 005 ve Aralõk 005 vadeli sözleşmelerin işlem gördüğünü ve bu sözleşmelerde düz pozisyon almak için başlangõç teminatõ olarak 00 YTL, spread pozisyonu için ise 100 YTL teminat yatõrõlmasõ gerektiğini varsayalõm. Sözleşme bazõnda net teminatlandõrma yöntemi uygulanan bir müşteri hesabõnõn yaptõğõ işlemler ve ödemesi gereken teminat tutarõ her işlem sonrasõ aşağõda hesaplanmõştõr. 1. İşlem: Bir Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Alõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 00 YTL Açõklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde bir adet uzun pozisyon alõnmõştõr, bunun karşõlõğõnda 00 YTL teminatõn hesapta bulunmasõ gerekmektedir. PAMUK HAZİRAN 411F_CMCOT0605 Uzun Kõsa 1 -. İşlem: Üç Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Satõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 400 YTL Açõklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde birinci işlemle alõnan bir adet uzun pozisyon kapatõlmõş, buna ilaveten adet kõsa pozisyon alõnmõştõr. Sözkonusu vadeli sözleşmedeki adet kõsa pozisyona karşõlõk 400 YTL (*00) teminatõn hesapta bulunmasõ gerekir. Sayfa / 11
PAMUK-HAZİRAN 411F_CMCOT0605 Uzun Kõsa 1 - NET - 3 3. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT0905 Sözleşmesi Satõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 800 YTL Açõklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde yapõlan yukarõdaki iki işlem sonucu alõnan iki adet kõsa pozisyona ilaveten 411F_CMCOT0905 sözleşmesinde iki adet kõsa pozisyon daha alõnmõştõr, her iki vadede alõnan pozisyonlarõn tamamõ aynõ yönlü (kõsa) olduğu için yayõlma pozisyonu oluşmamõştõr. Bu durumda hesapta bulunmasõ gereken teminat tutarõ 800 YTL (*00 + *00) olarak hesaplanõr. PAMUK-HAZİRAN 411F_CMCOT0605 PAMUK-EYLÜL 411F_CMCOT0905 Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 - - 3 NET - 4. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT105 Sözleşmesi Alõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 600 YTL Açõklama: 411F_CMCOT0905 (ya da 411F_CMCOT0605) sözleşmesindeki iki adet kõsa pozisyon, 411F_CMCOT105 sözleşmesindeki iki adet uzun pozisyonla birleşerek iki adet spread pozisyonu oluşturmuştur. Aralõk ayõnda alõnan iki adet uzun pozisyonun Eylül veya Haziran vadeli sözleşmelerindeki kõsa pozisyonlardan hangisiyle spread pozisyonu oluşturacağõnõn çok fazla önemi yoktur, çünkü yayõlma pozisyonu teminatõ değişik vadeler için farklõ alõnmamaktadõr. Sayfa 3 / 11
PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT105 Uzun Kõsa Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 - - 3 - NET - Spread= Bu durumda iki adet spread ve iki adet kõsa pozisyona sahip olan hesap 600 YTL (*00 + *100) teminat bulundurmak zorundadõr. Başlangõç Teminatõ Yayõlma Teminatõ 5. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Alõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 00 YTL Açõklama: Bu işlem sonucu 411F_CMCOT0605 sözleşmesindeki iki adet kõsa pozisyon kapatõlmõş ve sadece iki adet spread pozisyonu kalmõştõr. PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT105 Uzun Kõsa Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 - - 3 - Spread= NET - - Bu durumda hesapta bulundurulmasõ gereken teminat 00 YTL (*100) olarak hesaplanõr. Sayfa 4 / 11
6. İşlem: Bir Adet 411F_CMCOT105 Sözleşmesi Satõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 300 YTL Açõklama: Bu işlem sonucu 411F_CMCOT105 sözleşmesinde alõnmõş iki adet uzun pozisyondan bir tanesi satõlarak Aralõk sözleşmesindeki uzun pozisyon sayõsõ bire inmiştir. Bu durumda PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT0605 Uzun Kõsa Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 - - 3-1 NET - - 1 Spread=1 411F_CMCOT0905 sözleşmesi ile 411F_CMCOT105 sözleşmesi arasõnda bir adet spread pozisyonu ve 411F_CMCOT0905 sözleşmesinde 1 adet kõsa pozisyon kalmõştõr. Hesapta bulunmasõ gereken teminat 300 YTL, ( 1*00 +1*100 ) olarak hesaplanõr. Başlangõç Teminatõ Spread Teminatõ Yukarõdaki hesaplamalardan da görüleceği üzere alõnan pozisyonlar sonucu hesaplanan teminat tutarõ pozisyonun alõndõğõ vadeli sözleşmelere ve bu sözleşmelerdeki pozisyonlarõn karşõlõklõ yönlerine (uzun, kõsa) göre farklõ hesaplanmaktadõr. Sözleşme Bazõnda Teminatlandõrma Brüt Bu yöntem sadece global hesaplar için kullanõlmaktadõr. Adõndan da anlaşõlacağõ gibi bu yöntem uygulandõğõnda netleştirme yapõlmaz. Bir global hesabõn altõnda birden fazla Sayfa 5 / 11
müşterinin işlem yapmasõ nedeniyle herhangi bir vadeli işlem sözleşmesinde alõnan pozisyonlar emir girişinde aksi belirtilmediği sürece netleştirilmez. Böylece global hesaplar bir vadeli işlem sözleşmesinde aynõ anda hem uzun hem de kõsa pozisyon taşõyabilirler. Bu yöntemde spread pozisyonu dikkate alõnmaz, diğer bir deyişle brüt teminatlandõrma yönteminde aynõ dayanak varlõğa dayalõ ancak farklõ vadelerde olan vadeli işlem sözleşmelerinde alõnan uzun ve kõsa pozisyonlar yayõlma pozisyonu olarak değil, ayrõ ayrõ uzun ve kõsa pozisyonlar olarak teminatlandõrõlõr. Sözleşme Bazõnda Brüt Teminatlandõrma Yöntemi, Sözleşme Bazõnda Net Teminatlandõrma Yöntemine göre ilgili hesaptan daha fazla teminat alõnmasõ, dolayõsõyla yatõrõmcõ açõsõndan işlem maliyetlerinin artmasõnõ da beraberinde getirir. Aşağõdaki örnekte sözleşme bazõnda brüt teminatlandõrma yöntemi uygulanan bir global hesaptan alõnan teminat tutarlarõ her işlem sonrasõ detaylõ olarak açõklanmõştõr. Yukarõdaki işlemlerin ardõndan elde edilen pozisyon ve hesabõn yatõrmasõ gereken başlangõç teminatõ tutarlarõ her işlem sonrasõ ayrõ ayrõ belirtilmiştir. Örnek: DOLAR üzerine vadeli sözleşmelerden Haziran 005, Eylül 005 ve Aralõk 005 vadeli dolar sözleşmelerinin işlem gördüğünü ve bu sözleşmelerde uzun veya kõsa pozisyon almak için başlangõç teminatõ olarak 140 YTL, spread pozisyonu için ise 50 YTL teminat yatõrõlmasõ gerektiğini varsayalõm. Sözleşme bazõnda brüt teminatlandõrma yöntemi uygulanan bir global hesabõn yaptõğõ işlemler ve ödemesi gereken teminat tutarõ her işlem sonrasõ aşağõda hesaplanmõştõr. 1. İşlem: Bir Adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi Alõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 140 YTL Açõklama: 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde bir adet uzun pozisyon alõnmõştõr, bunun karşõlõğõnda 140 YTL teminatõn hesapta bulunmasõ gerekmektedir. DOLAR-HAZİRAN 301F_FXUSD0605 Uzun Kõsa 1 Sayfa 6 / 11
. İşlem: Üç Adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi Satõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 560 YTL Açõklama: Bu işlem sonucu 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde birinci işlemle alõnan bir adet uzun pozisyona ilaveten aynõ sözleşmede 3 adet kõsa pozisyon alõnmõştõr. Uzun ve kõsa pozisyonlar netleştirilmemiştir, çünkü emir girişinde pozisyon kapatõcõ emir ibaresi bulunmadõğõ takdirde global hesap altõnda işlem yapan müşteri sayõsõ birden fazla olduğu için, uzun pozisyonu alan müşteri ile kõsa pozisyonu alan müşterinin aynõ olmadõğõ varsayõlmaktadõr. DOLAR-HAZİRAN 301F_FXUSD0605 Uzun Kõsa Brüt 4 1 3 3. İşlem: İki Adet 301F_FXUSD0905 Sözleşmesi Satõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 840 YTL Açõklama: 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde alõnmõş olan bir uzun ve üç kõsa pozisyona ilaveten Eylül sözleşmesinde iki adet kõsa pozisyon alõnmõştõr. Dolayõsõyla ilgili hesabõn toplam açõk pozisyonu 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde bir adet uzun üç adet kõsa ve 301F_FXUSD0905 sözleşmesinde iki adet kõsa olmak üzere altõya çõkmõştõr. Sözkonusu hesap global hesap olmasõ dolayõsõyla 301F_FXUSD0605 sözleşmesindeki uzun pozisyon ile 301F_FXUSD0905 sözleşmesindeki kõsa pozisyon arasõnda yayõlma pozisyonu oluşturulmamõş ve teminatlar tüm pozisyonlardan bağõmsõz olarak alõnmõştõr. Bu durumda hesapta bulunmasõ gereken teminat tutarõ 840 YTL (1*140 + 3*140 + *140) olarak hesaplanõr. Sayfa 7 / 11
DOLAR-HAZİRAN 301F_FXUSD0605 DOLAR-EYLÜL 301F_FXUSD0905 Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 3 Brüt 6 4. İşlem: İki Adet 301F_FXUSD105 Sözleşmesi Alõş Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 1,10 YTL Açõklama: İlk üç işlem sonucu alõnan pozisyonlara ilaveten 301F_FXUSD105 sözleşmesinde iki adet uzun pozisyon alõnmasõ, hesabõn açõk pozisyon sayõsõnõ sekize çõkartmõştõr. (301F_FXUSD0605 sözleşmesinde 1 adet uzun, 3 adet kõsa, 301F_FXUSD0905 sözleşmesinde iki adet kõsa, 301F_FXUSD105 sözleşmesinde iki adet uzun pozisyon) Bu durumda hesapta bulunmasõ gereken teminat tutarõ 1,10 YTL (1*140 + 3*140 + *140 + *140) olarak hesaplanõr. DOLAR-HAZİRAN DOLAR-EYLÜL DOLAR-ARALIK 301F_FXUSD0605 301F_FXUSD0905 301F_FXUSD105 Uzun Kõsa Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 3 Brüt 8 5. işlem: İki Adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi Alõş (pozisyon kapatõcõ işlem- emir girişinde belirtilir.) Hesapta bulunmasõ gereken teminat = 840 YTL Açõklama: Bu işlem sonucu 301F_FXUSD0605 sözleşmesindeki üç adet kõsa pozisyondan ikisi kapatõlmõş ve bu sözleşmede sadece bir adet uzun ve bir adet kõsa pozisyon Sayfa 8 / 11
kalmõştõr, hesabõn toplam açõk pozisyonu altõya düşmüştür. Bu durumda hesapta bulunmasõ gereken teminat tutarõ 840 YTL dir. (1*140 + 1*140 + *140 + *140) DOLAR-HAZİRAN DOLAR-EYLÜL DOLAR-ARALIK 301F_FXUSD0605 301F_FXUSD0905 301F_FXUSD105 Uzun Kõsa Uzun Kõsa Uzun Kõsa 1 1+ Brüt 6 Sayfa 9 / 11
KAR/ZARAR HESAPLAMA Bir vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona sahip olan bir yatõrõmcõ, pozisyon aldõğõ vadeli sözleşmenin piyasa fiyatõ artarsa kar elde ederken, ilgili vadeli sözleşmenin fiyatõ azalõrsa zarar eder. Kõsa pozisyon alan bir yatõrõmcõ ise vadeli sözleşmenin fiyatõ arttõğõnda zarar, azaldõğõnda ise kar eder. Borsamõzda kar/zarar hesaplamalarõna esas olan fiyat, her bir vadeli sözleşme bazõnda hesaplanan uzlaşma fiyatõdõr. Alõnan pozisyonlardan elde edilen kar/zarar tutarõ hesaplama yöntemi tüm sözleşmeler ve hesap tipleri için aynõ olup aşağõda EURO vadeli işlemler sözleşmesi üzerinden açõklanmõştõr. Örnek: Borsamõzda 311F_FXEUR0605 ve 311F_FXEUR0905 sözleşmelerinin işlem gördüğünü varsayalõm. Piyasamõzda işlem yapmaya yetkili herhangi bir hesabõn aşağõdaki pozisyonlarõ aldõğõnõ varsayalõm. 311F_FXEUR0605 sözleşmesinde 1.750 YTL. fiyatla 10 adet uzun pozisyon alõndõğõnõ. 311F_FXEUR0905 sözleşmesinde ise 1.785 YTL. fiyatla 0 adet kõsa pozisyon alõndõğõnõ varsayalõm. Bu işlemlerden sonra, 311F_FXEUR0605 sözleşmesinin uzlaşma fiyatõnõn 1.780 YTL., 311F_FXEUR0905 sözleşmesinin uzlaşma fiyatõnõn 1.800 YTL. olarak gerçekleştiğini varsayalõm. Bu durumda ilgili hesabõn 311F_FXEUR0605 sözleşmesindeki uzun pozisyonundan elde ettiği kar/zarar aşağõdaki şekilde hesaplanõr. (Uzlaşma fiyatõ- İşlem fiyatõ) * Pozisyon sayõsõ* 1,000 Her bir euro sözleşmesinin büyüklüğü 1000 Euro olduğundan (1.780 1.750)* 10 * 1000 = 300 YTL kar Aynõ hesabõn 311F_FXEUR0905 sözleşmesindeki kõsa pozisyonundan elde ettiği kar/zarar tutarõ ise, (Uzlaşma fiyatõ- İşlem fiyatõ)* Pozisyon sayõsõ * 1,000 (1.800 1.785) * (-0) * 1,000 = -300 YTL zarar Sayfa 10 / 11
Hesabõn toplam kar/zararõ = 0 kar Bu hesabõn aldõğõ pozisyonlarõ sõrasõyla 1.775 YTL ve 1.85 YTL fiyatlarõndan kapatmasõ (311F_FXEUR0605 sözleşmesindeki 10 adet uzun pozisyonunu 1.775 den satmasõ, 311F_FXEUR0905 sözleşmesindeki 0 adet kõsa pozisyonunu ise 1.85 den geri satõn almasõ) durumunda ise hesabõn toplam kar/zararõ aşağõdaki şekilde hesaplanõr. (Pozisyon kapatma fiyatõ - Pozisyona girilen fiyat)* Pozisyon sayõsõ (1.775 1.750) * 10* 1000 = 50 YTL kar (Pozisyon kapatma fiyatõ - Pozisyona girilen fiyat)*pozisyon sayõsõ* 1000 (1.85-1.785 )* (-0) * 1000 = -800 YTL zarar Toplam kar/zarar = 50-800 = -550 YTL. Bu aşamadan sonra, ilgili hesabõn borsada hiç pozisyonu kalmadõğõ için işlem gören vadeli işlem sözleşmelerindeki uzlaşma fiyatõ ne olursa olsun yaptõğõ zarar sabit olarak 550 YTL dir. Sayfa 11 / 11