SAMER Center for Criminological Research ÇOCUK VE BİLİŞİM Sanaldan Gerçeğe Sorunlar,Çözüm Önerileri ve İyi Uygulama Örnekleri S AM E R B İLİM S E L YAYI N L AR SERİ Sİ R i s k A l t ı nda ve Ko runm a sı G e reken Ço cuk lar -4 2013 VE KOR UN M A ÇOCU KLA R ARARASI USL UL EN REK GE RİS K SI DA TIN AL SE M P O Z YU M U ISBN 978-605-64348-0-8 9 786056 434808 MAKAS MAVİ KIRMIZI SARI SİYAH Editörler İbrahim SARI & Mesut ÖZDEMİR SAMER Center for Criminological Research
ÇOCUK VE BİLİŞİM Sanaldan Gerçeğe Sorunlar,Çözüm Önerileri ve İyi Uygulama Örnekleri SAMER Bilimsel Yayınları (Copyright) Bu kitabı basım, yayın ve satış hakları Polis Akademisi Suç Araştırmaları Merkezi ne aittir. Belirtilen kurumun izni alınmadan 5856 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası hükümleri gereğince kitabın tümü yada bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz, kopya edilemez resim, şekil, şema, grafik vb. ler kullanılamaz. ISBN: 978-605-64348-0-8 Risk Altında ve Korunması Gereken Çocuklar Serisi -4 2013 1
İÇİNDEKİLER TAKDİM... 7 1.BÖLÜM BİLİŞİM DÜNYASINDA ÇOCUK ÇOCUKLARIMIZI SANAL ALEMDE KORUMAK... 11 Dr. İbrahim SARI TÜRKİYE DE İNTERNET KULLANIM TRENDLERİ... 19 Mehmet Akif OCAK BİLİŞİM, ÇOCUKLAR ETKİ, MAĞDURİYET, SONUÇLAR... 31 Dr. Halil GÜNER ÇOCUKLAR BİLİŞİM DÜNYASINDAN NASIL ETKİLENİYORLAR?... 57 Neriman ARAL, Figen GÜRSOY, Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI, Yrd. Doç. Dr. Sühendan ER ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE AİLE FARKINDALIĞI ARAŞTIRMALARIMIZ ÇERÇEVESİNDE İNTERNETTE ÇOCUK İSTİSMARININ DEĞERLENDİRİLMESİ... 84 Ebrize ÇELTİKÇİ CİNSEL İSTİSMARA SANAL DÜNYADAN BİR BAKIŞ...106 Elif ODABAŞ, Gözde Bahar KARS, Didem YAZICI, Fadime YÜKSEL, Safa ÇELIK, Filiz DAŞKAFA, Fayık YURTKULU, Nilüfer KESER ve İbrahim YILMAZ BİLGİSAYAR OYUNLARININ ÇOCUKLARIN VE ERGENLERİN GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...117 Vedat BAYRAKTAR 3
İLKÖĞRETİM ÇAĞINDAKİ ÇOCUKLAR ARASINDA İNTERNET KULLANIMI VE BENLİK SAYGISI...137 Şengül HABLEMİTOĞLU ve Araş. Gör. Dr. Filiz YILDIRIM ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMINDE BILGISAYAR DESTEKLI EĞITIM...149 Doç.Dr.Fatma Tezel ŞAHIN,Doç. Dr. Adalet KANDIR ve Blm. Uzm. Elçin YAZICI EĞİTSEL BİLGİSAYAR OYUNLARININ ÖĞRENCİLERİN MATEMATİK DERSİNE YÖNELİK AKADEMİK BAŞARIYA ETKİSİNİN İNCELENMESİ... 166 Yaşar Ahmet KURTBEYOĞLU 2.BÖLÜM SİBER ZORBALIK VE ŞİDDET İNTERNET VE ÇOCUKTAKİ ON-LINE ŞİDDET DAVRANIŞI...199 M. Burak GÖNÜLTAŞ ERGENLERDE SİBER ZORBALIĞIN VE MAĞDURİYETİN YORDAYICILARI OLARAK CİNSİYET, SINIF DÜZEYİ, YAŞ VE OKUL TÜRÜ...210 Adem PEKER ve Yüksel EROĞLU İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN SİBER ZORBALIK VE MAĞDURİYET DURUMLARININ ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ... 228 Öğr. Gör. Feray KABALCIOĞLU ve Arş. Gör. Yüksel EROĞLU ÇOCUKLARIN BÜYÜLÜ DÜNYASI ÇİZGİ FİLMLERDE ŞİDDET MESAJLARI...248 Duygu GÖZEN,Nejla CANBULAT ve Ayşe Sonay KURT INTERNETTE SEKS AVCILARI VE ÇOCUKLARIN CİNSEL İSTİSMARI: AİLELERE ÖNERİLER...258 İrem AKDUMAN 4
3.BÖLÜM İNTERNET BAĞIMLILIĞI BİLİŞİM DÜNYASINDA ÇOCUKLAR: İNTERNET VE CEP TELEFONU İLE SOSYAL MEDYA KULLANIMI...273 İlknur AYDOĞDU KARAASLAN SOSYAL MEDYANIN KEŞFEDİLEN TOPLUMSALLIKLARINDA İNTERNET BAĞIMLISI ÇOCUKLAR...298 Nimet ÖNÜR ERGENLERDE İNTERNET BAĞIMLILIĞI İLE DEPRESYON İLİŞKİSİ...322 Yrd.Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN BİLİŞİMDE YENİ BİR ALAN: CEP TELEFONLARI VE GENÇLER...342 Hilal ÖZCEBE, Muazzez AYDIN, Ali Engin DAŞTAN, Esra FIRAT ve Eren KARAASLAN ÖZEL EĞİTİM KURUMLARINDAKİ BEDENSEL ENGELLİ ÖĞRENCİLERİN İNTERNET BAĞIMLILIĞI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA...369 Ali KORKMAZ İLKÖĞRETİM 4. VE 5. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİSAYAR OYUNU BAĞIMLILIK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ...388 Yrd.Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN Veysel Murat TUĞRUL İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN İNTERNET BAĞIMLILIK DÜZEYLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ...407 Candan ÖZTÜRK, Murat BEKTAŞ, Dijle ÖZER ve Beste ÖZGÜVEN ÖZTORNACI İLKÖĞRETİM İKİNCİ KADEME ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİSAYAR OYUNU OYNAMA ÖZELLİKLERİNİN ARAŞTIRILMASI...418 Sibel COŞKUN, Kemal ŞENGİL ve Süleyman GÖÇMEN 5
ETLİK KIZ TEKNİK VE MESLEK LİSESİ 9 11. SINIF ÖĞRENCİLERİNDE İNTERNET KULLANIM DAVRANIŞLARI VE İNTERNET BAĞIMLILIĞI SIKLIĞININ ARAŞTIRILMASI...437 Burcu KÜÇÜK BİÇER ve Sarp ÜNER İLKÖĞRETİM İKİNCİ KADEMEYE DEVAM EDEN ÇOCUKLARIN FACEBOOK KULLANMA ALIŞKANLIKLARININ İNCELENMESİ...451 Neriman ARAL, Aynur Bütün AYHAN, Aybüke YURTERİ ve Sırma Seda BAPOĞLU İLKÖĞRETİM İKİNCİ KADEMEDE ÖĞRENİM GÖREN ÇOCUKLARIN İNTERNET BAĞIMLILIKLARININ BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ...469 Pınar ÇİÇEKOĞLU,Ender DURUALP ve Enver DURUALP 6
TAKDİM Polis Akademisi Başkanlığı Suç Araştırmaları Merkezi (SAMER) yayını olarak, kitap üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, bilişim dünyası ile ilgili tanımlara, trendlere ve çocuklar üzerindeki sosyal ve akademik etkilerine değinilmektedir. İkinci bölümde, son zamanlarda alanyazınlarda yeni bir terim olarak karşılaştığımız siber zorbalık ve siber şiddet konusundaki makalelere yer verilmiştir. Siber şiddetin mağduru olan çocukların aynı zamanda online şiddet davranışı sergiledikleri, ailelere bu konuda tavsiye içerikleri ile birlikte konu incelenmektedir. Üçüncü bölümde ise, internet bağımlılığı geniş bir şekilde ele alınmakta, bağımlılığı etkileyen faktörler ile sosyal medya, cep telefonları, bilgisayar oyunları oynama ve kullanma sıklıkları değerlendirilmektedir. Ayrıca bedensel engelli öğrencilerin internet bağımlılığı üzerine bir araştrmanın sonuçları da kitapta yer almaktadır. Edit edilen kitaptaki görüşler, kurumun görüşünü yansıtmamakla birlikte, bölüm yazarlarının hukuki sorumluluğu altındadır. Bu kitabın hazırlanmasına destek veren, Polis Akademisi Başkanı Sn. Remzi FINDIKLI, Asayiş Dairesi Başkanı Sn. Mehmet TÜZEL ile dönemin Bşk.Yrd.ları Sn. Esat AKTAŞ, Sn. Özer ZEYREK ile Sn. Ercan TAŞTEKİN e teşekkürlerimizi arz ederiz. Ayrıca kitabın her aşamasında destek veren SAMER Müdürü Doç. Dr.Sn. Hasan BÜKER, Doç. Dr.Sn. Osman DOLU ve 4.Sınıf Emn.Md. Dr. Sn. Onur COŞKUN a da teşekkürlerimizi sunarız. Dr.İbrahim SARI Mesut ÖZDEMİR 7
I.BÖLÜM BİLİŞİM DÜNYASINDA ÇOCUK
10
ÇOCUKLARIMIZI SANAL ALEMDE KORUMAK Preventing Children in Virtual World Dr.İbrahim SARI * Özet Gelişen teknoloji ile birlikte, çocuk istismarcıları yönlerini sokaktan bilişim ortamlarına doğru çevirmişlerdir. Bu ortamlar, riskleri az ve gizlenmesi kolay ortamlar olduğu için, istismarcılar tarafından tercih edilmektedir. Yetişkinlerin bile tuzağa düşme ihtimalinin olduğu göz önüne aldığında, çocuklar için online ortamları daha güvenli hale getirmemiz kaçınılmazdır. Özellikle çocuk alanında rol alan kurum ve kuruluşların online ortam kullanıcılarını bilgilendirmek ve bilinçlendirmeleri gerekmektedir. Çünkü araştırmalar ve polise gelen başvurular, bilinçli kullanıcıların, istismarcıların tuzaklarına düşmediğini ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: çocuk istismarı, online ortam, bilişim, çocuk pornografisi, çocuk mağdur. Abstract With the effect of technological developments, child abusers changed their way from street to the internet. Online atmosphere is suitable for criminals because they can hide their ID easily. Even adults fall in the trap on the internet, we make internet safe for children. Results of the researches show that if a person concious user, he or she do not fall in the traps of the abusers. Key Words: child abuse, online enviroment, informatics, child pornography, child victim. * Polis akademisi Öğretim Görv. (ibrahimsari@egm.gov.tr) 11
Çocuk ve Bilişim Giriş: İnternet ile her geçen gün, daha küçük yaşta tanışan çocuklarımızın, zararlı sanal ortamlara ve ileri dönem hayatlarını olumsuz etkileyecek, duygusal ve cinsel istismara maruz kalmadan önce bilinçlendirilmelerinde yarar vardır. Sanal dünyada istismar edilen, gerçek çocuk istismar vakaları, dünyada ve dolaylı olarak ülkemizde, internetin yaygınlaşması ile birlikte artış göstermektedir. İnternet bağlantısı ülkemizde çok hızlı bir şekilde yaygınlaşmakta ve bağımlılık yapmaktadır (Akyürek,S.). Artık sadece bilgisayarlarda değil taşınabilir iletişim aletlerinde de (cep telefonu, ipad, tablet pc..vs.) online bağlantılar mevcuttur ve insanlar evde, işte, yolda, havada ve karada (uçakta ve otobüslerde) internet bağlantısına sahip olmaktadırlar. Bu kadar hızlı yaygınlaşma bir takım riskleri de beraberinde getirmektedir. Bu riskler içerisinde veri hırsızlığı, sistem hackleme, ekonomik zararlar (interaktif banka ve kredi kartı dolandırıcılıkları, online kumar suçları vs.) daha çok yetişkinleri mağdur ederken, online cinsel istismar suçları da genellikle çocukları mağdur etmektedir (Sarı;29). Bu çalışmada, online istismar konusundaki tanımlara yer verilecek; ulusal ve uluslararası hukuki durum ile suçun işleniş şekillerine değinilecektir. Tanımlar : Online ortam: Çevrimiçi de denilir. İnternet ortamı, sanal dünya/ sanal alem, bilişim dünyası, siber alem olarak da adlandırılır. Online Çocuk Tacizi: Online ortamda, çocukların ruhsal gelişimini etkileyici ve bedensel bütünlüğüne ve mahremiyetine yönelik gerçekleşen sözel ve görsel fiiller ile ayartma (grooming), taciz (bullying) ve şiddet (violence) davranışlarının tümüdür. Sosyal Ağlar: Kişiler arası ilişkileri geliştirmek ve elde edilen dijital görüntü, resim, haber, müzik, bilgi ve belgelerin anlık olarak paylaşılabildiği programlardır. En ünlüleri facebook, google+, twiter.. vb.dir. Sohbet Odaları: Sohbet odaları internette online olarak chat sohbet java applet yardımı ile sizlere chat yani sohbet etme imkanı sunan 1995 yılından bu yana hizmette olan arkadaşlık portalıdır. Son zamanlarda IRC (Internet Relay 12
Bilişim Dünyasında Çocuk Chat) eski pöpülerliğini yitirse de Türkiye de hala hizmet sunan yüzlerce farklı sohbet odası bulunmaktadır (sohbetodalari.org). Online Çocuk Pornografisi (ÇP): Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Olarak Çocuk Satışı, Fuhşu ve Çocuk Pornografisi ile ilgili ihtiyari protokole göre Çocuğun gerçekte veya taklit yoluyla açık bir şekilde cinsel faaliyette bulunur şekilde veya cinsel uzuvlarının ağırlıklı olarak cinsel amaç güden bir şekilde gösterilmesidir (Ayral;46). (Makalede sürekli tekrar edilememek amacı ile çp olarak, kısaltılarak verilecektir) İstismar : 1985 yılında Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) tanımında, çocuğun sağlığını, fiziksel, psikolojik ve sosyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen davranışlar olarak yer almıştır (Atman;73). Arapça bir kelime. Kötüye kullanma, suistimal anlamlarına gelmektedir. Suç Türü Olarak Online İstismarın İncelenmesi İstismar alanında çalışan bilim insanları, çocuk istismarını genel olarak fiziksel, cinsel ve duygusal istismar olarak üç kategoride ele almaktadırlar. İstismar bir suç türüdür ve suçların, failleri ve mağdurları olur. Yani suçun işlenmesi neticesi, bu eylemden zarar gören bireyler vardır. Yarar sağlayan şüpheli (suspect), istismarcı (perpetrator) olarak adlandırılırken ; zarar gören birey ise mağdur (victim) olarak literatürde ve polis kayıtlarında yerini alır. Teknolojinin gelişmesi ile birlikte suçlar sanal ortama taşınmıştır. Her geçen gün bilişim dünyasında meydana gelen bir yenilik, icat, buluş ve gelişme beraberinde bir takım suç türlerini de barındırabilmektedir. Bu alan değişik isimlerle de adlandırılabilmektedir: siber alem, dijital dünya, sanal ortam, bilişim alanı, bilgi teknolojileri, internet ortamı. Her bir tanım tek başına ayrı bir anlam içermektedir ve hepsini kavrayacak, diğerlerini de içine alabilecek genel bir kavram arayışı içerisine girilmiştir. Son dönemde teknoloji ve bilişimi de içerisine aldığı kabul edilen siber (cyber) kavramı, yurtiçi ve yurtdışında ön plana çıkmaktadır. 13
Çocuk ve Bilişim Online Ortama Ulaşma Aracı Fiziksel Ortam: İnternet Kafe Sorunu İnternet kafelerle ilgili olarak, 5651 sayılı İnternet Ortamlarının Düzenlenmesi Hakkında Kanun ve yönetmeliği bulunmaktadır. Polisin internet kafeleri sadece Asayiş yönünden denetleyebileceği bu kanunda belirtilmiştir. İnternet kafelerin denetimi ile ilgili olarak bir komisyon kurulmakta ve Polis de bu komisyon içerisinde yer almaktadır. Sorumlu birim Mülkü İdare Amirine bağlı olarak görev yapan il ve ilçe yazı işleri müdürleridir. Denetlemeler ve internet kafecilere eğitimler bu birimler aracılığı ile yapılmaktadır (5651 Sayılı Kanun ve Yönetmeliği). Yapılan denetimlerde yapılan işlemle ilgili tutanak tanzim edilmekte ve tüm komisyondakilere imza açılmaktadır. Komisyonda görevli olanlar, internet kafeleri sadece kendi görev alanları ile ilgili olarak denetim yapmaktadırlar. Ruhsat işlemleri, polisin görev alanında olmayıp, il sınırları içerisinde belediyeler tarafından yerine getirilmektedir. Ancak, özellikle ruhsatsız ve denetimsiz faaliyet gösteren internet kafelerin istismarcılar için uygun ortamlar olduğu, evden IP bağlantısı tespit edileceğinden internet kafeleri tercih ettikleri bilinmektedir. Bu internet kafelere devam eden çocukların daha online ortamla tanışmadan önce, risk grubunda yer aldıkları görülmektedir. Çocukların uygunsuz sitelere bu tür kafelerden rahatlıkla ulaştıkları, yasadışı kumar ve bahis oynadıkları tespit edilmiştir. Çocuk Hakları Sözleşmesinde ÇP ve Hukuki Mevzuat : Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi madde 34 ve 35 de, çocukların cinsel sömürüsü, çp ve çocuk fuhşuna konu olmaları ile ilgili, taraf devletlerin her türlü önlem almaları ve çocukları korumaları gerektiği hükme bağlanmıştır (BM Çocuk Hakları Sözleşmesi madde:34-35). Çocuk Haklarına dair sözleşmeye Ek olarak çocuk satışı, fuhşu ve çocuk pornografisi ile ilgili ihtiyari protokol hazırlanmıştır (Yaşartopuzoğlu;20). BM nin yanı sıra, Avrupa Komisyonu da önleme çalışmaları içerisinde yer almaktadır. Ülkemizde ise çocuğa karşı işlenen fillerde ağırlaştırıcı cezalar ön görülmektedir (Bakınız: TCK ve CMK). Çocuk istismarı TCK md.102-103- 226 da düzenlenmiştir. Ancak çocuk pornografisi konusu Müstehcenlik başlığı altında, Türk Ceza Kanunu madde 226/3 de yer almaktadır. 5651 sayılı İnternet Ortamlarının Düzenlenmesi Hakkındaki Kanun ve ilgili Yönetmelik md.8 de, TCK 103 ve 226. ncı maddelerinde yer alan çocuk istismarı konusunda olumsuz yayın yapan internet sitelerinin erişime engellenebileceğinden bahsedilmektedir. 14
Bilişim Dünyasında Çocuk Burada yeri gelmişken hatırlatılmasında fayda var. Ülkemizde, ÇP ile etkin mücadele eden diğer ülkelerde olduğu gibi, müstakil bir kanun maddesi bulunmamaktadır. Ayrıca çocukları on-line ortamda ayartma (grooming) de kanunlarımızda düzenlenmemiştir. Bu husus dünya ülkeleri içerisinde ülkemizi, asgari düzeyde kanuni düzenlemeye sahip ancak yeterli düzenlemelere sahip değil seviyesinde göstermektedir. ABD de 1982 yılında çp, müstehcenlik (obscenity) den ayrı bir yargılama standartlarına sahip oldu (Wortley ve Smallbone;41). Ülkemizde halen müstehcenlik (TCK 226) dan işlem yapılmaktadır ve ayrı bir standartlaşmaya gidilmemiştir. 1996 da kabul edilen bir yasa ile benzeştirme yolu ile yani aslında bulunulmayan bir ortam ve durumu sanki o resmin parçasıymış gibi gösterme ile sanal (virtual) ortama uyarlama (çizgi film..vb) suç sayıldı. Ülkemizde : Müstakil ÇP başlık olmayışı Ayartma (grooming) düzenlenmemesi Benzeştirme den bahsedilmemesi Çizgi film, karikatür.. vb. ile ilgili düzenlemelerin olmayışı mücadele sorunlarını da beraberinde getirmekte ve uluslararası alanda derece kaybına neden olabilmektedir. Ancak, bunun yanı sıra çocuk istismarına karşı, 5651 sayılı yasa ile olumsuz web sitelerinin erişime engellenmesi çalışmaları ve güvenli internet uygulamaları olumlu çalışmalar olarak değerlendirilmelidir. ÇP Kanun Maddesinin İncelenmesi Dünyada ÇP ye Amerika da çok ağır cezalar bulunmakta, Fransa (bu görüntüleri, dağıtana ve paylaşana çok ağır para cezaları uygulanmaktadır. Google Maps de çocuk istismarı yaptığı tescil edilen evler komşularının da bilmesi açısından teşhir edilmektedir. İngiltere de cezalar çok ağırdır. Zanlı cezasını çekse dahi ölene kadar takipte, kayıtları silinmemekte, her türlü hareketleri izlenmektedir. TCK 226: Çocuklara müstehcen görüntüleri gösteren, aracılık eden, kolaylık sağlayanlara ceza öngörülmektedir. Bu konu internet kafecileri ve denetçilerini ilgilendirmektedir. Bilgisayar masaüstü (desktop) da yer alan ikonların ve kısa 15
Çocuk ve Bilişim yollarının cezai müeyyideye konu olması gündeme gelebilmektedir. Bu tarz görüntülerde çocukları kullananlara verilecek cezadan bahseder. (Çoğunlukla Rus, Tayland gibi ülkelerde çoğunluktadır). Müstehcen çocuk istismarını içeren görüntülerini, depolayan, başkasının kullanımına sunan, çoğaltan, paylaşan kişilere 2-5 yıl arasında verilecek cezadan bahsedilir. (Bilgisayara depolamak, CD ye depolama vb.) Mağdurlar (Victims): FBI nın, internet üzerinden illegal materyal sağlayanları izleyen bir biriminin bulunduğu 1998 yılı içerisinde, internet üzerindeki çocuk pornografisi hakkında açılmış 1500 ün üzerinde soruşturma olduğu belirtilmektedir (Analay, C., Gülşen, R. (2004:7). Bu soruşturmaların mağdurları kim olabilir? Diye aklımıza gelebilir. Cevap olarak, internet bağlantısı olana her çocuk bu suçun mağduru olabilir. Bu suç işlenmesi için; İnternet bağlantısı Az da olsa yabancı dil bilgisi Ayartma cümlelerini kurabilmek Sahte profil Bilgisayar Kamerası yeterlidir. Elde edilen görüntüler, genellikle mağdur çocuklar için, şantaj unsuru olarak kullanılmaktadır. İstismarcılar, mağdurlardan para ve buluşma talep edilmektedir. Buluşmalar şantaj ile birlikte, tecavüze kadar giden sonuçlar içermektedir. Poliste Genel prensip çocukların verdikleri bilgilere inanmaktır. Ülkemizde diğer ülkelere örnek olabilecek bir uygulama ile çocuk polisi ve bu tür suçları takip eden uzmanlaşmış siber suçlarla mücadele birimi bulunmaktadır. Suçun Öğrenilme Şekilleri: Polis ve kolluk güçleri genellikle bu suçu tespit edilen IP ler ile öğrenmektedir. Bunun yanısıra uluslararası işbirliği ile İnterpol, Europol, ABD-FBI, ICMEC ve kendi çalışmalarından elde etmektedir. IP tespitinden sonra ev ya da internete erişilen adres ön izlemeye alınmakta, çocuk şubeden destek alınarak gerekli operasyonel çalışmalar yapılmaktadır. Türk emniyet teşkilatı bu alanda 16
Bilişim Dünyasında Çocuk uzmanlaşmakta ve INTERPOL üyesi 186 ülke ile birlikte başarılı çalışmalar gerçekleştirmek amacı ile polis teşkilatı içinde bilgisayar suçlarını takip edecek uzman personel yetiştirilmektedir (Sarı;Milliyet Gazetesi). Öneriler Online çocuk istismar vakaları gerçekleşmeden önce bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları yapmak önemlidir. Bu nedenle; Kısa metrajlı spot filmler ile farkındalık oluşturulmalıdır: Çocukların ve ailelerin ilgisini çekecek, uyarıcı spot filmler yapılmalıdır. Bu konuda daha önce yapılan çalışmalar devam etmelidir.kamu spotu olarak izletilebilir. Tv lerde (film ve dizilerde) konu olarak ele alınması faydalı olabilir. Okullar için uyarıcı - bilgilendirici görsel cd/dvd hazırlanabilir: polisin veya konusunda uzmanların her zaman okullarda düzenlenecek güvenli internet eğitim ve etkinliklerine katılımları söz konusu olmamaktadır. Okul sayılarının fazla olması, iş yoğunluğu, hazırlanan programın çocukları olumsuz ve yanlış yönlendirici olabilme ihtimaline binaen, yapılandırılmış bir program dahilinde eğitim cd/dvd leri hazırlanabilir. Bu CD içeriğinde; a) konu ile ilgili kurumların uzmanlarından kısa ancak etkili mesajları, b) özellikle sosyal medya Facebook güvenlik ayarlarının nasıl yapılacağı c) internet tehlikelerinin, d) internet oyunlarındaki tehlikelerin, e) canlı mağdur anlatımlarının, yer alması sağlanabilir. Bu konuda toplumda etkili sanatçılar, eğitimciler de bu cd ler de uyarıcı olarak yer alabilir. Tüm bu çalışmalar, bilgilendirici ve bilinçlendirici faaliyetler online çocuk istismarının yaygınlaşmasını ve mağduriyetlerin önlenmesini sağlamaya katkıda bulunacaktır. Kaynakça Akyürek,S. (2011). Çocuklarda İletişim Araçları Bağımlılığı Anket Raporu, Mutlu 17
Çocuk ve Bilişim Çocuklar Yay. Ankara Analay, C., Gülşen, R. (2004). Bilişim suçları içerisinde çocuk pornografisi ve mücadele yöntemleri.(www.turkhukuksitesi.com) Atman, C. (2004). Çocuğa Yönelik Şiddet:İhmal/İstismar, Çocuk Forumu Dergisi, İstanbul, s.72-76. Ayral, F. Çocukların Cinsel İstismar Suçu ve Bu Suçla Mücadele, Yalın Yayıncılık, İstanbul, s.46. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) madde:34-35. Sarı, İ., İnternette çocuk istismarına yönelik uzman polislerin mücadelesi. (14 Kasım 2006) Milliyet. Sarı, İ. Teknolojinin Çocuk İstismarı Yönü Teknolojinin Doğru Kullanımı Çalıştay Bildiri Kitabı. 2011. Ankara Türk Ceza Kanunu, TBMM. www.sohbetodalari.org Wortley, R. and Smallbone S. Child Porn On The Internet, Cops Magazine, US DoJ Page: 41 Yaşar Topuzoğlu,A. (2004). Çocuk Hakları Mağdur Çocukların Hukuksal Konumu, İstanbul Baro Yay.,s.20. 5651 sayılı İnternet Ortamların Denetlenmesi ve Düzenlenmesi Hakkındaki Kanun ve ilgili Yönetmelik 18
TÜRKİYE DE İNTERNET KULLANIM TRENDLERİ Trends Of Internet Use İn Turkey Mehmet Akif OCAK * Özet Bu çalışmanın amacı, her geçen gün inanılmaz bir hızla gelişen İnternet teknolojilerinin Türkiye de kullanım eğilimlerini (trend) detaylı olarak irdelemektir. Bu amaçla, ülkemizde internet kullanım amaçları, arama terimleri, yerler ve zaman aralıkları yardımıyla incelenmiştir. Bu inceleme için, Google Arama Trendleri ürününün kategorilendirme taksonomisi kullanılmıştır. Sonuçlara göre, facebook, mynet ve oyun Türkiye de en çok aranan arama terimi olarak ilk sırada yer almıştır. 2012 yılı itibari ile de, e-okul, face, ve facebook kelimeleri de yükselen aramalarda ilk üç sırayı almıştır. Çalışma kapsamında, ayrıca Mutlu Çocuklar Derneği tarafından Ankara da ve Bursa da toplam 2611 öğrenci (8-12 yaş) üzerinde yapılan İletişim araçları bağımlılığı teknik raporunun sonuçları açıklanmıştır. Anahtar kelimeler: internet, trend, Türkiye, bağımlılık, facebook Abstract The purpose of this study, to examine usage trends of Internet technologies which are evolving at an incredible pace every day. For this purpose, the purposes of internet usage in Turkey, with the help of search terms, places, and time intervals, were studied. For this review, categorization taxonomy of Google Insights for Search was used. According to the results, facebook, mynet and game, as the most sought search terms, have taken the first place in Turkey. For the year of 2012, e-school, face, and Facebook have taken the first three places in the rising * Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü,maocak@gazi.edu.tr, (312) 202 8319 19
Çocuk ve Bilişim searched words. Also, in the study, the results of a technical report conducted by Happy Children Association on a total of 2611 students (8-12 years) in Ankara and Bursa, were analyzed. Key words: internet, trend, Turkey, addiction, facebook Giriş Global anlamda hızla gelişen İnternet teknolojilerinin baş döndürücü hızına, ülkemizde çok çabuk ayak uydurmuş, İnternet teknolojilerinin getirdiği yenilikler ve olanaklar beraberinde bazı riskleri ve sınırlılıkları da hemen ortaya çıkmıştır. Türkiye de genç nüfus oranının 2010 yılı itibarı ile 0-24 arası yaş oranına göre 34 milyon civarında olduğu düşünülürse (TUİK, 2010), İnternet teknolojilerine bağımlılık konusunda ilk sırada hiç şüphesiz çocuklar ve gençler gelmektedir. King (1999) e göre internet bir anarşi oluşturmaktadır. Aslında ilk düşünüldüğünde anarşi kelimesi ile İnternet arasında hemen bir ilişki kurmak zor görünmektedir. Ancak, İnternet e kim sahip? İnternet i kim kontrol ediyor? İnternet i kullanan kişi ne yapıyor? Hangi ülkenin hukuksal ve siyasi bir İnternet kullanım politikası tam olarak var? soruları akla geldiğinde İnternet kullanımının kendi içinde bir anarşi oluşturduğunu söylemek çok zor olmamaktadır. Bu açıdan, ülkemizde İnternet kullanım eğilimlerini tam olarak belirlemek, ortaya çıkan problemlere hızlı ve sağlıklı olarak çözüm getirmek adına önemlidir (Ocak ve Şahin, 2011). Internet ortamında çocukların gösterdiği trendler detaylı olarak incelenmeli, ülkemizde İnternet kullanım amaçları ve kullanıcıların profili çıkarılmaya çalışılmalı ve buna göre destek sağlanmalıdır. 1.Ülkemizde İnternet trendleri Kelime anlamı olarak eğilme, eğilim gösterme anlamına gelen trend, İnternet trendi olarak ele alındığında, internet sitelerinin kullanım yoğunluğu, internet istatistikleri, içerikler, diğer ülkelerle kıyaslamalar şeklinde yaklaşımları çağrıştırmaktadır (Internet Dairesi Başkanlığı, 2008). Bu açıdan, Google Arama Trendleri (Google Insights for Search, 2012), Google un, insight ismini verdiği sistemle aratılan kelimelerin aranma oranlarının öğrenilmesini ve bunu ülkelere, yıllara ve çeşitli kategorilere göre gösteren bir yapı olarak sunulmasını sağlamaktadır. En çok hangi ülkelerde bu kelimeler aranmış ve hangi yıllarda en çok rağbet görmüş olduğunu paylaşan Google Insights for Search, insanların günümüzde en çok aradıkları kelimeler nelerin olduğunu karşılaştırmalı olarak 20
Bilişim Dünyasında Çocuk göstererek birçok soruya cevap vermektedir. Google Arama Trendleri ni dahili amaçlar doğrultusunda ve eğitim ve araştırma amaçlarıyla kullanmak serbesttir (Google Insights Search, 2012). Google Arama Trendleri ni ayrıca Google AdWords hesapları ve başkalarının adına yönetilen Google AdWords hesaplarını yönetirken de yardımcı olarak da kullanmak mümkündür. Google Arama Trendleri ni başka amaçlarla kullanmak için, önce Google dan izin alınması şartı getirilmiştir. Google Arama trendlerinde kullanılan en çok kategoriler şu şekildedir: Sanat ve Eğlence (%10-25), Çevrimiçi Topluluklar (%0-10), İnsan ve Toplum (%0-10), Oyunlar (%0-10), Hukuk ve Devlet Hizmetleri (%0-10), Bilgisayarlar ve Elektronik Ürünler (%0-10). Bunun dışında, 2011 yılının Aralık ayında, kategoriler sınıflandırması güncellenerek, arama kapsamını sınırlamak için daha geniş sınıflandırma seçenekleri sunulmuş ve arama sınıflandırmasının daha doğru olması sağlanmıştır. Google Arama Trendlerinde üç çeşit karşılaştırma ölçütü kullanılmaktadır. Bunlar arama terimleri, yerler, ve zaman aralıklarıdır. Buna göre, Google web araması üzerinde gösterilen ilgiye göre Dünya Genelinde 2004 den bugüne kadar Türkiye ile ilgi olarak aranan ilk 5 terim sırasıyla türkiye haritası, yetenek sizsiniz, yetenek sizsiniz türkiye, facebook türkiye, türkiye finans olmuştur (Şekil 1). Diğer taraftan, Dünya genelinde Türkiye ile ilgili artan arama terimleri ise ilk üç sıra olarak facebook türkiye, o ses türkiye ve yetene sizsiniz kelimeleri olmuştur. Şekil 1. Dünya genelinde Türkiye için kullanılan arama terimleri Özel olarak, ülke içi bazda yer olarak Türkiye internet kullanıcılarının 2004 den günümüze kadar en çok kullandıkları ilk 4 arama terimi facebook, mynet, oyun, youtube ve face dir (Şekil 2). Büyük çıkış yakalayan aramalar ise, 21
Çocuk ve Bilişim e-okul, face, facebook ve youtube dur. Bununla beraber, eğilimi yüksek olan diğer aramalar ise, sahibinden, milliyet, hürriyet, indir, oyunlar, ve haber terimleri olmuştur. Şekil 2. Türkiye için internet kullanıcılarının tercih ettikleri terimler Burada unutulmaması gereken bir nokta, Arama Trendleri nin müstehcen içerikli olabilecek arama terimlerine filtre uyguladığı gerçeğidir. Ayrıca en çok arananların, arama terimleri bu tür içerik ile ilgili olmadıkça yetişkinlere uygun içerik içermeyeceği Google tarafından özellikle belirtilmektedir. Diğer taraftan, internet teknolojileri için kullanılan filtre programlarının da tamamen önleyici olduğunu savunmak mümkün değildir. Örneğin, porno arama terimi için gösterilen bölgesel ilgi Şekil 3 de görülmektedir. Şekil 3 e göre Türkiye üçüncü sırada yer alırken, Ermenistan ve Arnavutluk ilk iki sırada gelmektedir. Şekil 3. Porno arama terimi için gösterilen bölgesel ilgi Porno arama teriminin popülerliğini bölgeye göre incelediğimizde Türkiye nin arama hacmi dizini 100 üzerinden 69 çıkmaktadır. Gelişmiş ülkeler 22
Bilişim Dünyasında Çocuk olarak nitelendirilen ülkelerle karşılaştırma yapıldığında bu dizin ABD için 5, İngiltere için 5, Kanada için 4 dür. Şehir bazında aynı terimin ilgisi incelendiğinde ise ilk 10 sıralama şehir ismi ve arama hacmi dizinine göre şu şekildedir: 1. İstanbul (Türkiye) 100, 2. Ankara (Türkiye) 93, 3. Izmir (Türkiye) 92, 4. Lima (Peru) 89, 5. Bogota (Colombia) 76, 6. Rome (İtalya) 71, 7. Mexico City (Meksika) 64, 8. Madrid (İspanya) 63, 9. Milpitas (Amerika Birleşik Devletleri) 62, 10. Buenos Aires (Arjantin). Aynı arama teriminin zaman içerisinde gösterilen ilgiye göre kategorisi yapıldığında ise, Türkiye için 2004 den günümüze kadar devamlı olarak bir artışın olduğunu, trend olarak bir azalmanın söz konusu olmadığını göstermektedir (Şekil 4). Şekil 4. 2004-günümüz arası porno arama terimi için gösterilen ilgi- Türkiye Google Arama Trendleri ürününün kategorilendirme taksonomisine göre yer bazında msn kullanımı açısında Türkiye ikinci sırada gelmektedir. msn arama terimi için ilk sırada Fas, üçüncü sırada Brezilya gelmektedir (Şekil 5). Bu kategoride en çok aranan ilk üç terim msn Hotmail, Hotmail ve msn Messenger olmuştur. 23
Çocuk ve Bilişim Şekil 5. Yer arama kategorisine göre msn arama teriminin durumu Arama terimi karşılaştırma ölçütüne göre Türkiye twitter arama terimi için 5. sırada, torrant, game, myspace, download arama terimleri içinse sıralamada yer almamaktadır. Diğer taraftan, arama terimleri kullanılırken direk olarak Türkçe kelimelerin kullanılmasından kaçınıldığını belirtmekte fayda vardır. Diğer türlü, karşılaştırma ölçütü ülke karşılaştırma bazında sağlıklı olmamaktadır. 2.Facebook kullanım trendleri Türkiye, dünya genelinde facebook kullanımı açısından ilk sırada yer almaktadır. Ülkemizi, sırası ile 95 ve 82 arama hacmi dizini ile Tunus ve Venezuela takip etmektedir (Şekil 5). Şehir bazında facebook kullanımı incelendiğinde ilk 5 şehir ve arama hacmi dizinleri şu şekildedir: 1. İstanbul (Türkiye) 100, 2. Izmir (Türkiye) 95, 3. Ankara(Türkiye) 89, 4. Bogota (Colombia) 78, 5. Caracas(Venezuela) 78. 24
Bilişim Dünyasında Çocuk Şekil 6. Dünya genelinde facebook arama terimi kullanımı Burada önemli olan konulardan birisi, facebook kullanımının ülkelerde kültürel farklılıklar ele alınarak incelenmesi gerekliliğidir (Şener, 2011). Örneğin, Faber Novel Consulting (2007) e göre Fransa da öğrenciler facebook u eğlence ve gruplara üyelik için kullanmamaktadırlar. Diğer taraftan, Japonlar facebook kullanımını güvenli bulmamakta, Meksikalılar ise daha çok eğlence, arkadaş edinme vb. sosyal faaliyetler için kullanmaktadırlar (Kennedy, 2009). Şener (2011) yaptığı çalışmada Türkiye deki facebook kullanımının gündelik bir rutin hale geldiğini, boş zaman geçirme, arkadaş çevresini genişletme, sınırlarını kullanıcının kişisel özelliklerine göre belirlediği bir kamusal oluşturma ve gözetleme için kullanıldığını belirlemiştir. 3.Teknik rapor sonuçları 3.1.İnternet kullanım amacı Bu kısımda, Mutlu Çocuklar Derneği nin Ankara da 13 ve Bursa da 6 okulda uyguladığı eğitim programı sonunda eğitime katılan 2611 öğrenciye sınıf ortamında izinli olarak uygulanan anketin sonuçlarına konuyla ilgisi açısından değinilecektir. Çalışmanın veri analizi Dr. Salih Akyürek tarafından yapılmıştır. Çalışma kapsamında 2581 anket formu analize dahil edilmiştir. Çalışmanın örneklemini 1856 ilköğretim okulu ve723 Anadolu lisesi olmak üzere toplam 2579 öğrenci oluşturmuştur. Öğrencilerin %51.7 kız, %48. 3 ü erkektir. Araştırma sonuçlarına göre, ilk önce Ailelerin evde internet bağlantısına sahip olma durumlarının öğrencilerin okuluna göre farklılaşması incelenmiştir. Analiz değerleri, ailelerin yaklaşık %75 inin evinde internet bağlantısına sahip olduğunu göstermektedir. Evinde internet bağlantısı olanlar, ilköğretim ikinci kademe öğrencileri arasında %71, lise öğrencileri arasında ise %86 düzeyindedir. Öğrencilerin internet kullanım sıklıklarına ait istatistikler Şekil 6 verilmektedir. 25