2014 SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ BANKACILIK VE FİNANS UZAKTAN ÖĞRETİM TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI PARA-BANKA TEORİ VE POLİTİKASI DERS NOTU ISPARTA 2014 1
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM PARASAL KESİMİN FİNANSAL SİSTEM İÇİNDEKİ KONUMU BÖLÜM HEDEFİ Parasal Kesimin Finansal Sistem İçindeki Konumu bölümünde öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır: Finansal sistemin işleyişi hakkında bilgi sahibi olacaklar. Para piyasasının özelliklerini kavramsal bir dille ifade edebilecekler. Merkez Bankalarının ne olduğunu ve ekonomideki fonksiyonlarını öğrenecekler. Bankacılığın gelişimi ve bankaların ekonomideki fonksiyonları hakkında bilgi sahibi olacaklar. TEMEL KAVRAMLAR Finansal Sistem Menkul Değerler Piyasası Parasal Olmayan Finansal Aracı Kuruluşlar Parasal Aracı Kurumlar Aktif Para Üretimi Pasif Para Üretimi Para Piyasası Merkez Bankası Ticari Bankalar 1
BÖLÜM İÇERİĞİ 4.1. Finansal Sistem 4.1.1. Menkul Değerler Piyasası 4.1.2. Parasal Olmayan Finansal Aracı Kuruluşlar 4.1.3. Parasal Aracı Kurumlar 4.2. Para Piyasalarının Özellikleri 4.3. Parasal Kurumlar 4.3.1. Merkez Bankası 4.3.1.1. Merkez Bankacılığı ve Merkez Bankacılığın Tarihsel Gelişimi 4.3.1.2. Merkez Bankalarının Temel Fonksiyonları 4.3.2. Ticari Bankalar 4.3.2.1. Banka Kavramı ve Bankacılığın Tarihsel Gelişimi 4.3.2.2. Bankaların Ekonomik Fonksiyonları 2
4.1. FİNANSAL SİSTEM Finansal sistem; belirli kişi ve kurumların, piyasaların, araçların ve organizasyonların, beraberce çeşitli fonksiyonları yerine getirmek üzere bir araya gelmeleri sonucunda oluşan bir bütündür. Tasarrufların yatımlara aktarılması işlevi finansal sistem aracılığıyla gerçekleşmektedir (Afşar, 2007: 188). Finansal sistemin, fon arz edenler ile fon talep edenleri buluştururken aşağıda belirtilen işlevleri yerine getirmesi beklenebilir (http://www.ekodialog.com): Malların, hizmetlerin ve varlıkların el değiştirmesinde aracılık, Büyük ölçekli projelerin finansmanını kolaylaştırmak amacıyla tasarruf birikimi ve risk dağıtım sistemi oluşturarak mülkiyetin tabana yayılması, Ekonomik kaynakların zaman içerisinde, coğrafi bölgeler ve sektörler arasında transferinin sağlanması, Risk yönetimi ve risk kontrolü yöntemlerinin geliştirilmesi, Fiyat bilgisinin sağlanması, Asimetrik bilgi sorununun çözümünün kolaylaştırılması. Dolayısıyla finansal sistem, ekonomide tasarruf sahibi birimler ile kaynak açığı olan birimler arasındaki ilişkilerin tümünü kapsar. Bu iki temel kesim arasındaki ilişkiler üç temel piyasada kurulur (Paya, 2013: 46-47). Parasal Aracı Kuruluşlar Fon Açığı Olan Kuruluşlar Menkul Değerler Piyasası Tasarruf Sahipleri Parasal Olmayan Finansal Aracılar 3
4.1.1. Menkul Değerler Piyasası Menkul kıymetler borsası, finansal varlıkların gerçek piyasa fiyatının belirlendiği, borsaya kote edilmiş menkul kıymetlerin alım satım işlemlerinin gerçekleştiği fiyatların tespit ve ilanı işleriyle yetkili olarak kurulan tüzel kişiliğe sahip kurumlardır (Altan, 2001: 17). Menkul kıymetlerin arz ve talebinin karşılaştığı örgütlenmiş piyasalara menkul değerler piyasası denir. Tasarruf sahipleri ile fon açığı olan kesimlerin buluştukları piyasalardan biridir (Paya, 2013: 47). Serbest piyasa ekonomisine dayalı toplumlarda, fon fazlası olanlar ile fon ihtiyacı olanların uygun şartlarda ve zamanda karşılaşmak istekleri menkul değerler piyasasını oluşturmuştur. Fon alışverişinin belirli bir düzen içerisinde menkul değerler ile yapılması zorunluluğu borsaların doğmasına neden olmuştur (Altan, 2001: 18). 4.1.2. Parasal Olmayan Finansal Aracı Kuruluşlar Finansal sistemde, fon kaynakları mevduat dışı kaynaklardan oluşan ve finansal aracı gibi işlev gören kurumlar parasal olmayan finansal aracı kurumlardır. Yatırım ve kalkınma bankaları, kredi ve kefalet kooperifleri, sosyal güvenlik kuruluşları, sigorta şirketleri ve özel emeklilik şirketleri parasal olmayan finansal aracı kurumlardır (Altan, 2001: 7). 4.1.3. Parasal Aracı Kurumlar Tasarruf sahipleri ile fon açığı olan kesimler arasındaki finansman hareketi parasal aracı kurumlar vasıtası ile de sağlanabilir. Merkez Bankası ve ticari bankaların oluşturduğu sistem parasal aracı kurumlardır. Parasal aracı kurumlar, kaydi para yaratan kurumlardır. Merkez Bankası ile doğrudan ilişki içinde, piyasanın para ihtiyacını karşılarlar ve kredi üretirler. Parasal aracı kurumlar küçük ve kısa vadeli fonları toplayarak, uzun vadeli ödünç verilebilir fonlar üretirler. Banka kesimi, bu küçük ve kısa vadeli fonları ekonominin kullanımına sunarak önemli bir hizmet üretirler. Banka kesiminin bu şekilde ekonominin hizmetine sunduğu fonların arkasında reel tasarruflar vardır (Paya, 2013: 47). Bankaların fonları, piyasalardan topladıkları mevduatlar ile sınırlı değildir. Bankaları ödemeleri bazen nakit şeklinde olmakla birlikte çoğunlukla hesaptan hesaba şeklindedir. Bir diğer ifadeyle banka sistemi içerisinde ödemelerin çoğunluğu nakit çıkışı olmadan 4
gerekmektedir. Böylece nakit gereksinimini düşüren banka sistemi, topladığı fonlar üzerinde kredi açabilecek konuma gelmektedir. Bu şekilde yaratılan fonlarda reel tasarruflara ihtiyaç yoktur. Oysa finansal sistemin diğer iki piyasasında reel tasarruflar olmadan fon yaratılamamaktadır (Paya, 2013: 47-48). 4.2. PARA PİYASALARININ ÖZELLİKLERİ Para piyasaları reel piyasalara göre bazı farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar özetle şunlardır: - Para piyasaları üretim açısından önemli farklılıklar taşımaktadır. Para piyasalarında para üretilmektedir. Bu anlamda bankalarda para oluşumunun aktif para üretimi ve pasif para üretimi şeklinde iki ayağı vardır. Aktif para üretimi kredilendirme şeklinde olabilir. Kredilendirme işlemi sonucu, ekonomideki toplam para miktarı artar. Yine bankalar kaydi para üreterek piyasalardan tahvil veya döviz satın alabilir. Bu durumda da banka parası artmıştır. Banka parasının pasif üretiminde, banka kesiminin bir katkısı söz konusu değildir. Bir ticari işletme net varlığını kısmen bankaya yatırıp hesap açtığında banka parası genişler. Fakat bu durumda ekonomideki toplam para miktarı değişmez. Pasif para üretiminin kaynağı emisyondur (Paya, 2013: 49). Reel piyasalarda üretimde bir rekabet söz konusu iken, para piyasalarında sadece aktif işlemlerde (kredi üretiminde) rekabet arzu edilmektedir. Bankalar kredi açmak için mevduata ihtiyaca duyarlar. Mevduat toplamak için rekabete girişen bankalar kredi ürünlerinin maliyetini yükseltir. Yani pasif para üretiminde rekabet olumlu karşılanmaz (Paya, 2013: 50). - Para piyasaları, ekonomide son derece stratejik bir konuma sahiptir. Mal piyasasında herhangi bir işletmenin zor duruma düşmesi ekonominin diğer üniteleri üzerinde çok önemli sorunlar yaratmaz. Para piyasalarında ise durum farklıdır. Örneğin bankalar kısa vadeli fonlar toplayarak uzun vadeli kredi verirler. Bu bakımdan nakit akımlarında her an aksamalar olabilir. Bu aksamalar ise hem banka sistemi üzerinde hem de ekonominin bütünü üzerinde önemli sonuçlar doğurur (Paya, 2013: 50). - Parasal kesimde tüketicilerin konumu diğer sektörlere göre farklıdır. Mal ve hizmet piyasalarında tüketicilerin ürünlerin kalitesi konusunda gerekli değerlendirmeleri yeterince 5
yapabilecekleri kabul edilmektedir. Para piyasalarında ise tüketicilerin bu açıdan genellikle yetersiz olduğu kabul edilir. Parasal aracı kuruluşların almış olduğu aşırı riskler hakkında tüketiciler yeterli bilgiye sahip olmadığı için para piyasalarında tüketicilerin korunması gerekmektedir. Bu yüzden de parasal aracı kuruluşlar aşırı risk almasın diye çeşitli düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır (Paya, 2013: 51). 4.3. PARASAL KURUMLAR Parasal kurumlar genel olarak Merkez Bankası ve ticari bankalardan oluşmaktadır. 4.3.1. Merkez Bankası Başlangıçta banknot ihraç ederek devletin bankerliğini yapmak üzere ihdas edilen Merkez Bankaları, günümüze modern ekonomilerin en önemli finansal kurumlardan birisi haline gelmiştir. Merkez Bankası, bir ekonomide finansal sistemin faaliyetlerini gözetlemek ve bu sistemin para arzını kontrol etmek gibi fonksiyonları bulunan bir devlet birimidir (Rose, 1994: 550). 4.3.1.1. Merkez Bankacılığı ve Merkez Bankacılığın Tarihsel Gelişimi Merkez Bankaları, ilk olarak 17. yüzyılın sonlarında İngiltere ve İsveç te kurulmuştur. Ardından 18000 de Fransa, 1811 de Finlandiya, 1814 de Hollanda, 1817 de Norveç, 1817 de Avusturya, 1818 de Danimarka, 1850 de Belçika, 1860 da Rusya, 1876 da Almanya, 1882 de Japonya, 1907 de İsviçre merkez bankaları kurulmuştur. İlk kurulan merkez bankaları bügünkü anladığımız anlamda merkez bankası olarak fonksiyon göstermemiş iseler de para basma yetkilerine sahip olmaları, bankalar üzerinde düzenleyici işlemlerinin bulunması gibi araçları ile finansal sistemin vazgeçilmez bir unsuru olmaktadır. T.C. Merkez Bankası ise, 11 Haziran 1930 tarih 1715 sayılı yasa ile kurulmuş ve 3 Ekim 1931 de faaliyete geçmiştir (Öztürk, 2014: 72). Merkez Bankaları kar amacıyla hareket etmeyen, ekonominin gelişmesi ve para politikasının yönetilmesi için para piyasasına ve bankalara etki yapan kurumlar olarak bilinmektedir. Bankaların bankası olarak da isimlendirilen merkez bankaları, gerek 6
bankaları ve gerekse piyasaları iyi bir şekilde kontrol ederek, devletin takip etmekte olduğu para ve kredi politikalarını en etkin bir şekilde sürdürmesine imkan hazırlamaktadır (Akdiş, 2011: 72). Merkez Bankasının en temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Bu bağlamda Merkez Bankası, fiyat istikrarını sağlamak için uygulanan para politikasını ve kullanılan para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirlemektedir. Merkez bankası aynı zamanda fiyat istikrarını sağlamak amacıyla çelişmemek kaydıyla hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını da desteklemektedir (Öztürk, 2014: 72). 4.3.1.2. Merkez Bankalarının Temel Fonksiyonları Merkez Bankalarının modern ekonomilerde birçok önemli fonksiyonları söz konusudur. Bu bağlamda Merkez Bankalarının ekonomideki fonksiyonları ve finansal pazarlar ile bankacılık sistemi arasındaki koordinasyon fonksiyonu şeklinde iki temel fonksiyonu bulunmaktadır. Merkez bankalarının ekonomideki fonksiyonları şunlardır (Altan, 2001: 78): İşletmeler, tüketiciler ve hükümetler için kredi temin maliyetlerini değiştirmek, Para arzının hacmini ve büyüme hızını değiştirmek, Menkul kıymet pazar değerlerini etkileyerek yatırımcıların finansal varlıklarını değiştirmek, Kamunun para, kredi ve dövize ilişkin beklentilerini değiştirmektir. Merkez Bankalarının finansal pazarlar ile bankacılık sistemi arasındaki koordinasyon sağlama fonksiyonları ise şunlardır (Altan, 2001: 80-85): Ödeme araçlarını bir araya toplama, Para basma ve bağlı hizmetleri sunma, Bankacılık ve finansal sistemin devamını sağlama, Hükümetin mali büro hizmetlerini görme, Para ve kredi politikası oluşturma, Kamuya bilgi sağlama. 7
4.3.2. Ticari Bankalar Günümüzde ticari bankalar modern toplumların en önemli parasal kurumlarını oluşturmaktadırlar. Ticari bankalar, mevduat bankaları olarak da bilinmekte olup, topladığı mevduatları kredi vererek paradan para kazanan kurumlardır. Ticari bankalar, bireylerden vadeli veya vadesiz mevduat toplamakta, kendi pasiflerini ihraç ederek ödünç almakta ve fonlarını başkalarına ait pasiflere yatırarak kazanç elde etmektedir. Günümüzde para arzının önemli bir kısmı ticari bankalar tarafından üretilmektedir (Öztürk, 2014: 85). Mevduat toplayan ve bunları kredi olarak ihtiyaç sahiplerine dağıtan ticari bankalar, tüm dünyada bankacılık sektörünün en önemli ve nispi payı en yüksek parçası konumundadır. Tasarrufların ana kaynağı olarak kabul edilen halkın birikimlerinin en yoğun olarak değerlendirildiği finansal araç banka mevduatlarıdır. Diğer taraftan, iş aleminin yani bireysel işletmelerle kurumsal şirketlerin finansman gereksinimlerinin önemli bir bölümü de banka kredileriyle karşılanmaktadır. Bu bağlamda, ticari bankalar ister istemez gerek bankacılık sektörünün gerekse finansal sektörün en önemli aracıları konumuna gelmişlerdir (Tunay ve Silpagar, 2006: 1). 4.3.2.1. Banka Kavramı ve Bankacılığın Tarihsel Gelişimi Bankalar gerçek ve tüzel kişilerin tasarruflarını toplayarak bunları gelir sağlayıcı işlere kredi yoluyla kanalize eden, ödemelerde aracılık yapan, para nakli, senet tahsili, emanet kabulü gibi çeşitli hizmetler gören işletmelerdir (Altan, 2001: 41). Bankalar da ticari bir işletme olup satmış olduğu ürün paradır. Ancak normal bir ticari işletmenin uyması gereken kurallar ile bankaların uyması gereken kurallar farklıdır. Bankalar, Bankacılık Kanunlarına tabidir. Banka terimi hemen hemen tüm dünya dillerinde bazı değişiklerle ifade edilen İtalyanca banco kelimesinden geldiği ve daha sonra kelimenin banka olarak kullanıldığı sanılmaktadır. Banco sözcüğü İtalyanca da masa, sıra ya da tezgah anlamına gelmektedir. İlk bankerler sayılan Lombardiyalı Yahudiler, bankacılık işlemlerini pazarlara koydukları birer masa (banco) üzerinde yaparlardı. Bu bankerlerden bazıları taahütlerini yerine getirmeyerek iflas ettikleri zaman halk bankerin masasını kırardı. İşte bu nedenle batı dillerinde iflas eden kişilere banco kelimesinden gelen bankrupt (masası kırılmış) denilmektedir (Parasız, 2000: 5). 8
Bankacılığın tarihi M.Ö. 2000 li yıllarda Babil ve Sümer medeniyetlerine kadar dayanmaktadır. Babil hükümdarı Hammurabi tarafından çıkarılan meşhur Hammurabi Kanunları nın tapınaklarda yapılacak borç verme işlemleri, borcun tahsil yöntemleri, alınacak faiz oranları ile rehin, ipotek ve kefalet şekillerini düzenlediği bilinmektedir (Günal, 2001: 5). Bankacılığın temeli sayılan bu uygulamalar Sümerler ve Eski Yunan zamanında da devam etmiştir. Romalılar döneminde ticaretin gelişmesi ile beraber bu işlemler hızlanmış ve yaygınlaşmıştır. Özellikle Avrupa da 13. Yüzyıldan sonra gelişme gösteren bankacılık sektörü yeniçağın başlaması ile farklı bir yapıya bürünmüştür. 1453 yılında İstanbul un fethi ile beraber Avrupa Rönesans ve Reform dönemine girmiş olup faiz yasakları kalkmıştır (Kaya, 2012: 44). Böylece Avrupa da bankacılık sektörü hızla büyümeye ve gelişmeye başlamıştır. Modern bankacılığın gelişimi ise 19. yüzyılın ikinci yarısında başlamıştır. Anonim şirket şeklindeki bankaların kurulmaya başlaması ile bankaların kredi piyasasındaki hakimiyetleri artmış, sanayi ve ticaret sektörlerine uzun vadeli kredi tahsis edilmesine yönelen yatırım bankaları kurulmaya başlamıştır (Akdiş, 2011: 84). 4.3.2.2. Bankaların Ekonomik Fonksiyonları Bankalar ve banka fonksiyonu gören kuruluşlar çağdaş ekonomilerin vazgeçilmez kurumları arasında yer almaktadır. Bu kurumların ekonomide önemli fonksiyonları vardır. Bunlar özetle şunlardır (Akdiş, 2011: 85-88): Fon toplama, Kredi verme, Kaydi para oluşturma, Kefil olma, Portföy yönetme, Kamu kesimini finanse etme, Yatırım yapma, Danışmanlık yapma. 9
KAYNAKÇA AFŞAR, Aslı, Finansal Gelişme ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı: 36, Ekim, 2007, ss.188-198. AKDİŞ, Muhammet, Para Teorisi ve Politikası, Gazi Kitabevi, Ankara, 2011. ALTAN, Mikail, Fonksiyonlar ve İşlemler Açısından Bankacılık, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2001. GÜNAL, Mehmet, Türk Bankacılık Sektörünün Sorunları ve Geleceği, Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. http://www.ekodialog.com/konular/finansal-sistem-krizleri-nedir.html, (23.11.2014). KAYA, Ferudun, Bankacılık Giriş ve ilkeleri, Beta Yayınları, İstanbul, 2012. ÖZTÜRK, Nazım, Para Banka Kredi, Ekin Yayınevi, Bursa, 2014. PARASIZ, İlker, Modern Bankacılık Teori ve Uygulamaları, Kuşak Ofset, İstanbul 2000. PAYA, M. Merih, Para Teorisi ve Para Politikası, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2013. ROSE, Peter S., Money and Capital Markets, The Financial System In an Increasingly Global Economy, ichard D. Frwin Inc., 1994. TUNAY, K.Batu ve SİLPAGAR, A. Murat, Türk Ticari Bankacılık Sektöründe Karlılığa Dayalı Performans Analizi I, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma Tebliğleri Serisi, Sayı : 2006-01, 2006. 10