KAHRAMANMARAŞ SÉTÅÉ İMAM ÉNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÉSÉ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI

İÅİNDEKİLER KAHRAMANMARAŞ SÉTÅÉ İMAM ÉNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÉSÉ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ İLİ GÇKSUN İLÉESİNDE SIĞIR BESİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELERİN YAPISI VE SORUNLARI YÉKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Mayıs- 2006 i

İÅİNDEKİLER KAHRAMANMARAŞ SÉTÅÉ İMAM ÉNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÉSÉ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ İLİ GÇKSUN İLÉESİNDE SIĞIR BESİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELERİN YAPISI VE SORUNLARI EMRULLAH EREN YÉKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Mayıs- 2006 ii

İÅİNDEKİLER KAHRAMANMARAŞ SÅTÇÅ İMAM ÅNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÅSÅ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ İLİ GÑKSUN İLÇESİNDE SIĞIR BESİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELERİN YAPISI VE SORUNLARI YÅKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu tez.../.../... Tarihinde Aşağıdaki Jâri Åyeleri Tarafından Oy Birliği/Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza: İmza: İmza: Yrd. DoÖ. Dr. Cuma AKBAY DANIŞMAN Yrd. DoÄ. Dr. Enver ORHAN ÅYE Yrd. DoÖ. Dr. Rahim AYDIN ÉYE Yukarıdaki imzaların adı geöen Üğretim àyelerine ait olduğunu onaylarım. Kod No: İmza ve Màhàr Prof. Dr. Çzden GÇRÅCÅ EnstitÉ MÉdÉrÉ Bu Öalışma...tarafından desteklenmiştir. Proje No:... Not: Bu tezde kullanılan Üzgàn ve başka kaynaktan bildirişlerin, Öizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak güsterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat eserleri Kanunundaki hàkàmlere tabidir. iii

İÅİNDEKİLER İÅİNDEKİLER SAYFA İÅİNDEKİLER.. I ãzet.... III ABSTRACT. IV ãnsãz. V ÅİZELGELER DİZİNİ.. VI ŞEKİLLER DİZİNİ.. VIII 1. GİRİŞ.. 1 1.1. Konunun ãnemi... 3 1.2. Araştırmanın Kapsamı ve Amacı... 3 1.3. Tàrkiye de Hayvancılık ve Sığır Besiciliğinin Durumu. 4 1.3.1. Tàrkiye de Hayvancılık... 4 2. ãnceki ÅALIŞMALAR. 10 3. MATERYAL VE YãNTEM.. 13 3.1. Materyal... 13 3.2. YÜntem. 13 3.2.1. ãrnekleme Aşamasında Kullanılan YÜntem. 13 3.2.2. Anket Aşamasında Kullanılan YÜntem. 14 3.2.3. Verilerin Analizinde Kullanılan YÜntem....... 14 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA.. 16 4.1. Araştırma Alanının Genel Yapısı.. 16 4.1.1. Doğal Yapı... 16 4.1.2. Nàfus ve Eğitim Durumu 17 4.1.3. Ekonomik Yapı.... 17 4.1.3.1. Bitkisel Éretim Faaliyeti...... 17 4.1.3.2. Hayvansal Éretim Faaliyeti.... 18 4.1.3.2.1. Bàyàkbaş ve KàÖàkbaş Hayvancılık Faaliyetleri... 20 4.1.3.2.2. Sàt Éretimi... 22 4.1.3.2.3. Diğer Hayvancılık Faaliyetleri... 23 4.1.3.3. Tarım Tekniği ve Girdi Kullanımı.. 24 4.1.3.4. Tarımsal KooperatifÖilik... 24 4.1.3.5. Sanayi, Ticaret, Ulaşım ve Turizm.. 25 4.2. Araştırma Bulgularının Analizi... 26 4.2.1. İncelenen İşletmelerin Sosyo-Ekonomik ve Demografik Nitelikleri... 26 4.2.1.1. Yaş ve Tecràbe...... 26 4.2.1.2.Eğitim.. 27 4.2.1.3. İşletmelerde Sosyal Gàvenlik Durumu..... 27 4.2.1.4. İşletme Sahiplerinin KÜy YÜnetimine Katılım Durumu... 28 4.2.1.5. Kooperatife Éyelik Durumu... 28 4.2.1.6. İşletmelerin Gelir Kaynakları 29 4.2.1.7. Tarımsal Yatırımlar İÖin Kredi Kullanma Durumu... 31 4.2.1.8. Hayvancılık Kredisi Kullanma Durumu. 32 4.2.1.9. İşletmelerde Arazi Varlığı ve Kullanım Durumu.. 33 4.2.2. Hayvan Varlığı.... 34 iv

İÅİNDEKİLER 4.2.3. İşletmelerde Aile ve Yabancı İşgàcà Varlığı... 35 4.2.4. İşletmelerde Kitle İletişim AraÖlarından Yararlanma Durumları.. 37 4.2.4.1. Gazete Okuma Sıklığı.. 37 4.2.4.2. Radyo Dinleme ve Televizyon İzleme Sıklığı... 38 4.2.4.3. Televizyonda Hayvancılıkla İlgili Programları İzleme Durumu..... 38 4.2.4.4. Internet Kullanma Sıklığı... 39 4.2.5. Yakın ve Uzak Åevre ile Olan İlişkiler... 39 4.2.5.1. İl ve İlÖe Merkezine Gitme Sıklığı... 40 4.2.5.2. Tarımsal Konularla İlgili Toplantıya Katılma... 40 4.2.5.3. İşletmelerde Besi Ahırlarının Tipi... 41 4.2.5.4. Ahır Gàbresinin Muhafaza ve Değerlendirilmesi.. 42 4.2.5.5. Meralardan Yararlanma Durumu.. 43 4.2.5.6. Hayvancılık Konularında Yararlanılan Bilgi Edinme Kaynakları... 44 4.2.5.7. İşletmelerde Veterinerlik Hizmetlerinin Yararlanma Durumları ve Veterinerle GÜràşme Sıklıkları 45 4.2.5.8. İşletmelerde Hayvanların Sağlık ve Kontrol Edilme Aralığı 46 4.2.6. İşletmelerinin Hayvancılıkla İlgili Bazı Uygulamalara Yer Verme Durumu... 47 4.2.6.1. Yem ve Yem Érànlerinin Temin Edilme Yeri ve Kullanılma Miktarı.. 48 4.2.6.2. İşletmelerde Hayvanların Temin Edilme ve Satılma Yerleri 50 4.2.6.3. Kesime Giden Hayvanların Kesime GÜnderilme Kriterleri 52 4.2.6.4. İşletmelerde ãnceki DÜnemdeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi... 53 4.2.6.5. İşletmelerde Hayvancılığın Gelişmesini Engelleyen FaktÜrler... 54 4.2.6.6. İşletmelerde En Åok Problem Yaşanan Alanlar 55 4.2.6.7. İşletmelerde Besi Sığırcılığının Daha Kçrlı Hale Gelmesi İÖin Gerekli FaktÜrler. 56 4.2.6.8. İşletmelerde Besi BaşlangıÖ Yaşının Yerli ve Kàltàr Irklardaki Durumu... 57 4.2.6.9. Besi Yapılan Sığırların Canlı Ağırlıkları ve Canlı Ağırlık Artış Miktarları 57 5. SONUÅ VE ãneriler... 59 KAYNAKLAR 66 ãzgeåmiş 69 v

ÑZET KAHRAMANMARAŞ SÉTÅÉ İMAM ÉNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÉSÉ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI YÉKSEK LİSANS TEZİ ãzet KAHRAMANMARAŞ İLİ GãKSUN İLÅESİNDE SIĞIR BESİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELERİN YAPISI VE SORUNLARI Danışman: Yrd.DoÖ. Dr. Cuma AKBAY Yıl : 2006, Sayfa :69 Jàri : Yrd. DoÖ Dr. Cuma AKBAY Yrd. DoÖ Dr. Enver ORHAN Yrd. DoÖ Dr. Rahim AYDIN Bu Öalışmada, Kahramanmaraş ili GÜksun ilöesindeki sığır besiciliği yapan işletmelerin yapısı ve sorunları incelenmiştir. Araştırmanın ana materyalini tabakalı Ürnekleme yüntemiyle belirlenen 50 sığır besi işletmesi sahibi besicilerle yapılan anketler oluşturmuştur. Araştırmada, işletmelerin sığır besiciliğinde temel olan bazı besicilik uygulamalarına yer verme dàzeyleri belirlenmiştir. Sığır besiciliği yapan işletmelerin Ünemli bazı uygulamalara yer verme dàzeyleri ile sosyo- ekonomik nitelikler arasındaki ilişkiler değerlendirilmiştir. Ayrıca besicilerin uzun dünemde daha kçrlı bir işletmeye sahip olmak iöin yem kullanımı ve hayvanların verimliliğini artırmak gibi bazı uygulamalara ilişkin güràşlere, katılma dereceleri de ortaya konulmuştur. İncelenen işletmelerde ortalama hayvan varlığı kàöàk işletmelerde 20.3 baş, bàyàk işletmelerde ise 50.8 baş olarak belirlenmiştir. İşletme sahiplerinin asıl gelir kaynaklarının ortalama %79.2 sinin hayvancılık olduğu güràlmàştàr. Araştırma alanında besi sonrası canlı ağırlık artışı kàöàk işletmelerde 236.9 kg iken, bàyàk işletmelerde ise 271.0 kg olduğu tespit edilmiştir. Besiciler işletmelerde kullanılan yemlerin %71.5 i piyasadan temin etmektedirler. Bu durum besicilerin kçrlılık oranının dàşmesini sağlamaktadır. Ankete katılan besiciler, besicilikte yem ve yem àrànlerinin maliyetini minimize etmek amacıyla meraların korunmasına ve daha uzun sàre yararlanılmasına olumlu bakmaktadırlar. Ankete katılan besicilerin bàyàk bülàmà besiciliğin gelişmesinde en Ünemli faktüràn tarım politikası olduğunu belirtmektedirler. Besicilerin yarısından fazlası sığır besiciliğinin daha kçrlı hale gelmesi iöin pazarlama fiyatlarının artırılması gerektiğini belirtmişlerdir. Araştırma alanında bir entegre et tesisinin bulunmayışı işletmelerin kçrlılık oranının dàşmesine neden olmuştur. Anahtar Kelimeler: GÜksun, sığır besiciliği, sosyo-ekonomik yapı, pazarlama ve canlı ağırlık iii

ABSTRACT DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÅTÇÅ İMAM THESES OF MASTER ABSTRACT STRUCTURE AND PROBLEM OF STOCK RAISING ENTERPRISES IN KAHRAMANMARAŞ PROVINCE GÑKSUN DISTRICT EMRULLAH EREN Supervisor : Assist. Prof. Cuma AKBAY Year : 2006 Pages:69 Jury : Assist. Prof. Dr. Cuma AKBAY Assist. Prof. Dr. Enver ORHAN Assist.Prof. Dr. Rahim AYDIN The aim of this study was to determine the structure and problems of stock raising business enterprises in Gäksun district of Kahramanmaras.In this research the material of the study was selected by chance in 50 business enterprises thanks to public survey. In this research stock raising business enterprises were determined to be carried out in stock raising nutrition.it was evaluated that stock raising business enterprises carry out some important roles and their socioeconomic relatios.it was pointed out that using feed and increasing animals productivity in order to have a more profittable business enterprise for long term period.business enterprises studied,number of animals for small enterprises 20.3 and 50.8 in the large enterprises.it was considered that % 79.2 of the main income of the enterprise owners was stock raising.in this research live weight increase after feeding was 236.9 kg for small enterprises and 271.0 kg for the large enterprises.fatteners assure % 71.5 of the feeding from the market used in the enterprises.this situation causes fatteners profit loses.fatteners took part in the survay think that pastures must be kept and make use for long term period in order to minimize food and food products.most of the fatteners took part in the survay say that the most important factor is the agriculture policy for the improvement of stock raising.more that half of the fatteners said that marketing prices should be increased to be more profitable for stock raising.having not an integrated meat foundation caused enterprises profit loses. Key words: Gäksun, Stock raising, socioeconomic structure, marketing and live weight. iv

ÑNSÑZ ÑNSÑZ Kahramanmaraş ili Gäksun ilãesinde sığır besiciliği yapan işletmelerin yapısı ve sorunlarının incelendiği bu ãalışma; ilãedeki hayvancılık âretim faaliyetinin genel durumunun bilimsel olarak ortaya konulabilmesi amacıyla yapılmıştır. Bu arada mevcut sorunların ãäzâmâne yänelik alınabilecek änlemlerin geliştirilmesi de hedeflenmiştir. Bu ãalışmanın tamamlanmasında başta bana araştırma olanağı sağlayan ve ãalışmanın her safhasında yardım ve änerileri ile beni yänlendiren danışman hocam, Sayın Yrd. Doã. Dr. Cuma AKBAY olmak âzere, KSÅ Ziraat Fakâltesi Tarım Ekonomisi Bälâmâ äğretim elemanlarına, Gäksun Tarım İlãe Mâdârlâğâ ãalışanlarına ve desteklerini benden esirgemeyen arkadaşlarıma teşekkâr ederim. Araştırmanın ãeşitli aşamalarında emeği geãen ailem ile äzelikle tâm sorularıma sabırla ve ilgiyle cevap vererek beni sevindiren Gäksun daki işletmecilere de ayrıca şâkranlarımı sunarım. Mayıs 2006 KAHRAMANMARAŞ v

ÅİZELGELER DİZİNİ ÅİZELGELER DİZİNİ SAYFA Åizelge 1. Tàrkiye de Åeşitli Yıllara GÜre Hayvan Sayıları... 6 Åizelge 2. Yıllar İtibariyle Tàrkiye de Sığır Varlığının Irklara GÜre Dağılımı. 7 Åizelge 3. Tàrkiye de Yıllar İtibariyle Kesilen Hayvan Sayıları... 7 Åizelge 4. Tàrkiye de Åeşitli Hayvansal Érànlerin Éretim Miktarları.. 8 Åizelge 5. Tàrkiye de Yıllar İtibariyle Et Éretimi... 8 Åizelge 6. Tarımsal Éràn Parametreleri (AB-Tàrkiye Karşılaştırma)... 9 Åizelge 7. Araştırmada İncelenen İşletme Sayısı ve Ortalama Besi Sığırı Sayısı.. 14 Åizelge 8. GÜksun İlÖesinde 2004 yılı İtibariyle Arazi Dağılımı.. 18 Åizelge 9. GÜksun İlÖesinde Tarım Érànleri Ekim Alanı Éretim ve Verimleri... 19 Åizelge 10. GÜksun İlÖesindeki Hayvan Varlığı... 20 Åizelge 11. GÜksun da Kesilen Hayvan Sayısı ve Et Éretimi 21 Åizelge 12. GÜksun da Éretilen Deri Adeti.. 21 Åizelge 13. GÜksun da Kırkılan Hayvan Sayısı KeÖi Kılı ve Yapağı Éretimi 22 Åizelge 14. GÜksun da Sağılan Hayvan Sayısı ve Sàt Éretim Miktarı... 22 Åizelge 15. İşletme Sahiplerinin Yaş Durumu... 26 Åizelge 16. İşletme Sahiplerinin ãğrenim Dàzeyi.... 27 Åizelge 17. İşletme Sahiplerinin Sosyal Gàvenlik Durumu. 28 Åizelge 18. İşletme Sahiplerinin KÜy YÜnetimine Katılma Durumu.. 28 Åizelge 19. İşletme Sahiplerinin Kooperatife Éyelik Durumu 29 Åizelge 20. İşletme Sahiplerinin Gelir Kaynağı... 30 Åizelge 21. Gelir Dàzeyi Bakımından İşletmelerin Değerlendirilmesi 30 Åizelge 22. Hayvancılık İşletmelerinde Kçrlılık Değerlendirilmesi.. 30 Åizelge 23. Farklı İş İmkanı Olsa Hayvancılık Yapma Durumu 31 Åizelge 24. Tarımsal Yatırımlar İÖin Kredi Kullanma Durumu. 32 Åizelge 25. Hayvancılık Kredisi Kullanma Durumu 33 Åizelge 26. İşletmelerde Arazi Bàyàklàkleri ve Màlkiyet Durumu... 33 Åizelge 27. İşletmelerde Toplam İşletme Arazisinin Nevi ve Dağılımı.. 34 Åizelge 28. İşletmelerde Ortalama Hayvan Varlığı ve Hayvanların Irksal Dağılım Oranı... 34 Åizelge 29. İşletmelerde Bàyàkbaş Hayvanların Irksal Dağılım Ortalaması ve Oranları. 35 Åizelge 30. İşletmelerde Ortalama Aile İşgàcà Varlığı ve Besicilikte Åalışan Aile Kişi Sayısı... 36 Åizelge 31. İşletmelerde Ortalama Yabancı İşgàcà Varlığı 36 Åizelge 32. İşletmelerde Sığır Besiciliğinde Gànlàk İşgàcà Kullanım Sàresi... 37 Åizelge 33. İşletme Sahiplerinin Gazete Okuma Aralığı 37 Åizelge 34. İşletme sahiplerinin Radyo Dinleme Sıklığı.. 38 Åizelge 35. Televizyonda Hayvancılık Programlarını İzleme Sıklığı. 39 Åizelge 36. İşletmelerde Internet Kullanma Sıklığı. 39 Åizelge 37. İl ve İlÖe Merkezine Gitme Sıklığı... 40 Åizelge 38. Hayvancılıkla İlgili Kurs, Toplantı ve Sempozyumlara Katılma Sıklığı 41 Åizelge 39. İncelenen İşletmelerde Besi Ahırı Tiplerinin Oransal Dağılımı. 42 vi

ÅİZELGELER DİZİNİ Çizelge 40. Ahır Gâbresinin Katı Kısmını Muhafaza Şekli 42 Çizelge 41. Ahır Gâbresinin Sıvı Kısmını Muhafaza Şekli. 42 Çizelge 42 Meraların Uygun Kullanma Durumu 43 Çizelge 43. Hayvancılık Konularında Bilgi Edinme kaynakları 44 Çizelge 44. Sârâ Sağlığı Konusunda Tarım İl ve İlãe Mâdârlâklerinden Bilgi 45 Alma Durumu.. Çizelge 45. Veterinerlik Hizmetlerinin Alınma Yeri.. 45 Çizelge 46. Veterinerle Gärâşme Sıklığınız.. 45 Çizelge 47. Hayvanların Kontrol Edilme Aralığı. 46 Çizelge 48. İşletmelerde Hastalık ve Zararlılara Karşı Koruyucu Aşı Yapma 46 Durumu Çizelge 49. Besi Sâresince Koruyucu Aşı Yapılma Sıklığı. 47 Çizelge 50. Koruyucu Aşıyı Kimin Yaptığı 47 Çizelge 51. Hayvancılıkla İlgili Diğer Uygulamalara Yer Verme Durumları... 48 Çizelge 52. İşletmelerde Yem ve Yem Årânlerinin Temin Edilme Yerleri... 49 Çizelge 53. Gânlâk Rasyona Giren Yem Oranları.. 49 Çizelge 54. Besicilikte Kullanılan ve Gânlâk Rasyona Giren Yem Miktarları. 50 Çizelge 55. İşletmelerde İşletme ve Hayvan Başına Kaba ve Kesif Yem Tâketim 50 Miktarları Çizelge 56. İşletmelerde Hayvanların Temin Yeri.. 51 Çizelge 57. Hayvanların Satılma Yerleri.. 52 Çizelge 58. Besi Hayvanlarının Kesime Gänderilme Kriterleri. 52 Çizelge 59. Besi Sığırcılığının Değerlendirilmesi. 54 Çizelge 60. Hayvancılığın Gelişmesini Engelleyen Faktärler. 55 Çizelge 61. İşletmelerde En Çok Problem Yaşanan Alanlar... 56 Çizelge 62. Besi Sığırcılığının Daha Kérlı Hale Gelmesi İãin Gerekli Faktärler.. 56 Çizelge 63. Besi Başlangıã Yaşının Irklara Gäre Dağılımı..... 57 Çizelge 64. İncelenen İşletmelerde Canlı Ağırlık Artış Miktarları 58 vii

ÅİZELGELER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1. GÜksun İlÖesindeki KàÖàkbaş Hayvan Oranları.. 21 viii

GİRİŞ 1. GİRİŞ TÄrkiye de hayvancılık sektérä Älke ekonomisi iñinde Énemli bir yere sahiptir. İnsanların fizyolojik ihtiyañlarını karşılama Ézelliğinden dolayı täm Älkelerin ekonomilerinde Énemli bir yeri bulunan besicilik faaliyeti; bir taraftan yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması, diğer taraftan kalkınma iñin gerekli sermayenin elde edilmesi añısından Älke ekonomilerinde Énemli bir yere sahiptir. Ayrıca gelişmişlik derecesi ne däzeyde olursa olsun, fizyolojik ihtiyañları karşılamak iñin her Älkenin gıda maddelerinin Äretimini garanti altına alması iñin milli bir tarım politikası olmalıdır. Besin değeri Ñok yäksek olan et ve et ÄrÄnlerinin insanlar iñin vazgeñilmez bir besin maddesi olması hayvancılığın ne denli Énemli bir sektér olduğunu géstermektedir. Her Älkenin gelecekte bu alanda bir sorun yaşamaması iñin tarımın yerini ve Énemini iyi kavraması gereklidir. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmesinde Énemli rolä bulunan hayvancılık sektérä milli geliri ve istihdamı artırmak, et, sät, tekstil, deri, kozmetik ve ilañ sanayi dallarına hammadde sağlamak ve dengeli kalkınmaya katkıda bulunmak, kırsal alandaki añık ve gizli işsizliği azaltmak ve Énlemek, kalkınma ve sanayileşme finansmanını Éz sermayeye dayandırmak, ihracat yoluyla déviz gelirlerini artırmak, géñ olaylarını ve bunun ortaya Ñıkardığı sosyal sorunları azaltmak ve Énlemek gibi Énemli ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahiptir. àlkemizdeki genñ näfus ve işsizlik oranı dikkate alındığında; hayvancılık mevcut işgäcä iñin yeni istihdam alanı olacaktır. Yılın her déneminde sät verebilen sığır, sät işleyen sanayi iñin yaşamsal Énem taşımaktadır. Karma yem ve tarım makineleri Äreten sanayi sektérleri iñinde sığır yetiştiriciliği Énemli bir pazar alanı oluşturmaktadır. Ayrıca hayvancılığa bağlı diğer alanlarda da istihdam olanaklarının genişlemesi ve säreklilik arz etmesi Énemli bir faktérdär. Hayvancılık alanında elde edilen gelirin diğer sektérler iñin yeni bir gelir kaynağı olacağı däşänäldäğände, Älke ekonomisi iñin hayvancılığın taşıdığı Énem iyice gérälmektedir (Sapan ve Etiler, 2004). GÄnÄmÄz Älkelerinin gelişmişlik däzeylerinin belirlenmesinde kullanılan Énemli kriterlerden birisi de kişi başına täketilen hayvansal ÄrÄnler miktarıdır. Bu alanda hayvansal protein täketimi ile kalkınma arasında sebep sonuñ ilişkisinin var olduğu ileri särälebilir. TÄrkiye dänyadaki gelişmelere paralel olarak hem ulusal beslenmesini hem de Älkenin kalkınmasını gävence altına alabilmek iñin tarımsal kaynaklarını rasyonel biñimde değerlendirmek ve bunun gereği ekonomik ve politik tedbirlerini säratle almak durumundadır. Nitekim gelişmiş Älkelerde tarımsal Äretim iñinde hayvansal Äretimin payı %50-70 arasında değişirken, Älkemizde Ñeşitli yıllar itibariyle bu oran %25-30 däzeyindedir. Oysa hayvansal Äretim değerinin bitkisel Äretim değerinden yäksek olması, gelişmiş bir tarım ekonomisi kabul edildiği däşänälecek olursa bu konuda kat edilmesi gereken mesafe ve hayvancılığın Énemi daha iyi anlaşılacaktır. Aksi takdirde Älkemiz, ekolojik yapısının hayvancılığa elverişli olmasına ve hayvan varlığı añısından dänyada ilk sıralarda yer almasına rağmen, Äretim-tÄketim miktarları yeterli däzeye Ñıkarılamayacak ve hayvancılık Älkemiz tarımının ÑÉzÄm bekleyen en Énemli sorunlarından biri olarak gändemde kalacaktır (âzkan ve Erkuş, 2003). àlkemizde tarım işletmelerinin daha etkili ve verimli bir şekilde Ñalışması ve dolayısıyla sanayiye hammadde sağlaması dış ticaretin gelişmesine de olumlu etkilerde bulunarak Älkemizde milli gelir däzeyini de arttıracaktır. Bu gelişmelere bağlı olarak Älkemizde yeni yatırım alanlarının añılmasına da zemin hazırlanmış olacaktır. Ayrıca 1

GİRİŞ Älkemizde geniş bir alana sahip Çayır ve mera alanlarının daha iyi bir şekilde değerlendirilmesi ile kırsal kalkınmaya da destek sağlanmış olacaktır. Hayvancılık sektöränän kırsal alandan kente näfus göçänä Önlemek gibi gänämäz TÄrkiye'sinde yaşamsal Önem taşıyan bir sosyo-ekonomik görevi de bulunmaktadır. BÖylece metropoller Äzerindeki göç nedeniyle oluşan näfus baskısının getireceği olumsuz koşullar da Önlenmiş olmaktadır. BÄtÄn bu faktörler dengeli kalkınmayı sağlayacak ve Älkemizde ekonomik ve sosyal problemlerin ÇÖzÄmÄ konusunda Önemli bir potansiyel değerlendirilmiş olacaktır (Sapan ve Etiler, 2004). DÄnyada 21. yäzyıla bilgi toplumu olarak girmeye hazırlanan gelişmiş Älkeler ulusal Äretimde istikrarı sağlamak amacıyla, bitkisel ve hayvansal Äretimi daha akılcı ve ekonomik politikalarla desteklemektedirler. SÖz konusu Älkeler elde edilen Äretim artışı ile aynı zamanda Önemli bir ihracatçı Älke konumuna gelmişlerdir. Bu nedenlerden dolayı, TÄrkiye de sığır yetiştiriciliğini geliştirmek için Çeşitli Çalışmalar yapılmıştır. Bu amaçla, bir yandan sığır varlığının genetik seviyesinin yäkseltilmesi, diğer yandan Çevre koşullarını iyileştirici Çalışmalar planlanmış ve uygulamaya aktarılmıştır. Sığır yetiştiriciliği konusunda ileri dönemlerde başarıya ulaşmak için sığır yetiştiriciliğinin kendi içinde bir bätän olarak, diğer bir anlatımla, ayrı bir sektör olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, sığır yetiştiriciliğin tarım ve gıda sektörlerinin alt sektörä olduğu; bu sektördeki her tärlä gelişmenin sığır yetiştiriciliğine yansıyacağı gözden kaçırılmamalıdır. Ayrıca, sığır yetiştiriciliğinin ekonomik amaçlarla yapıldığı ve ekonomik olmaması halinde yetiştiricilerin sığır yetiştirmeyeceği veya işletmelerini geliştirmeyeceği gerçeği de unutulmamalıdır. Başka bir deyişle, ekonomik olduğu särece sığır yetiştiriciliğinin yapılması ve geliştirilmesi şansı vardır. Bu nedenle, uygulanacak politika ve alınacak Önlemlerde yetiştiricilerin memnuniyetinin ve yetiştiriciliğin işletme ekonomisine katkısının esas alınmasına Önem verilmelidir. Aksi halde, mevcut potansiyelden yararlanmak mämkän olmayacak ve tam Äyeliğe doğru gidilen AB Älkelerinin sığır ÄrÄnleri bakımından açık pazarı haline dönäşälebilecektir (Anonim, 2001a). álkemizdeki ekonomik ve sosyal yapı dikkate alındığında, Älke ekonomisi için hayvancılığın Öneminin yeterince anlaşılamadığı görälmektedir. Son yıllardaki gelişmelere rağmen hayvancılığın Älkemizde istenilen seviyede olmadığı söylenebilir. İÇ ve diş piyasadaki talepleri karşılayabilmek için besi hayvancılığının gelişmesi gereklidir. Hayvan varlığı dikkate alındığında, TÄrkiye Önemli ÖlÇÄde hayvancılık yapan bir Älke göränämändedir. Ancak mevcut populasyonun bäyäkläğäne göre gerek sät ve gerek kırmızı et Äretim değeri däşäktär. Bu durum populasyonun genetik yapısının ve onlara sağlanan Çevre koşullarının yetersizliği nedeni ile hayvan başına verimin däşäkläğänden kaynaklanmaktadır. Hayvancılık, Kahramanmaraş ilinde Önemli gelir kaynaklarından birisidir. Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı ilçeler Elbistan, Afşin ve GÖksun dur. İldeki toplam hayvan sayısının % 65 i bu ilçelerdeki işletmelerde bulunmaktadır. GÖksun hayvancılıkta Önemli bir ilçedir. İlÇedeki toplam besi yapılan hayvan sayısı 15841 sığır ve 78500 käçäkbaş hayvandır. Besicilik yapan işletme sayısı ise 1780 dir (Anonim, 2004a). Bitkisel Äretim alanı sınırlı ve däşäk verimli olan ilçede, hayvancılığın Önemli olduğunu göstermektedir. 2

GİRİŞ 1.1. Konunun Ñnemi GÖnÖmÖzde insanoğlu iáin yeterli ve dengeli beslenme ànemli bir problemdir. Bu problem sàz konusu olduğunda hayvansal ÖrÖnlerin taşıdıkları fizyolojik àzelliklerden dolayı besin ve protein değeri áok yöksek ve ikamesi olmayan bir durumdadır. Hayvancılık sektàrö iláe gelirini ve istihdamı artırmak ve iláede sanayileşme finansmanını iláe kaynaklarına dayandırmak, iláeden gàá olaylarını ve bunun ortaya áıkardığı sosyal problemleri azaltacak bir yapıya sahiptir. Hayvancılık sektàrönön bu àzellikleri ve Gàksun iláesindeki sosyo-ekonomik yapı birlikte değerlendirildiğinde konu daha áok ànem kazanmaktadır. Gàksun da hayvancılık sektàrö iláe ekonomisi iáinde ànemli bir paya sahiptir. Toplam gelirin %70 i tarımsal gelirdir. Tarım gelirin %70 i ise hayvancılıktan elde edilmektedir (Anonim, 2004a). İláede tarım alanları sınırlı ve verimsizdir. Karasal iklimin gàröldöğö iláede sanayi bitkisi (şeker pancarı ve ayáiáeği) ekim oranı áok sınırlıdır (790 hektar). åretimi yapılan bitkisel ÖrÖnlerin kçrlılık oranlarının da áok döşök olmasından dolayı hayvancılık işletmeleri iláe iáin hayati àneme sahiptir (Anonim, 2004a). İláede sanayinin gelişmemiş olması da hayvancılığın iláedeki ànemini artırmaktadır. Bu doğrultuda araştırma alanının sosyo-ekonomik yapısına bakıldığında iláede gená nöfus ve işsizlik oranının yöksek olduğu gàrölmektedir. Hayvancılık mevcut işgöcö iáin yeni istihdam alanı olacaktır. İláede ekonominin gelişmesi ve gelir seviyesinin yökselmesini sağlayacak olan hayvancılık işletmelerinin incelenmesi bu işletmelerin gelişmesine katkı sağlayacak, dolayısıyla işsizlik sorunun áàzömöne de ànemli bir katkı yapacaktır. 1.2. Araştırmanın Kapsamı ve Amacı İláede besicilik işletmelerinin yapısı ve sorunlarının incelendiği bu áalışmada; işletmelerin sosyo ekonomik yapıları, hayvan varlığı, teknik yapısı, karlılık durumu, yem ve yem ÖrÖnleri ve hayvancılığın gelişmesini engelleyen faktàrler ile gelişmesini sağlayacak áalışmaların neler olabileceği belirlenmeye áalışılmıştır. Hayvancılığın iláede gelişmesi, yeni istihdam alanlarının aáılmasına da imkçn sağlayacaktır. Ayrıca iláede geniş bir alana sahip áayır ve mera alanlarının daha iyi bir şekilde değerlendirilmesi ile kırsal kalkınmaya katkı sağlayacaktır. BÖtÖn bu faktàrler dengeli kalkınmayı sağlayacak ve iláemizde ekonomik ve sosyal problemlerin áàzömö konusunda ànemli bir potansiyel değerlendirilmiş olacaktır. Bu áalışmanın amacı besicilik yànönden ànem arz eden ve bu konuda yoğun faaliyet gàsteren Gàksun iláesinde sığır besiciliği yapan işletmelerin yapısı ve sorunlarını incelemektir. Éalışmada àncelikle TÖrkiye de hayvansal Öretimin genel durumu incelenecektir. Daha sonra ise, araştırma yàresi olan Gàksun iláesi hakkında genel bilgiler verilecek ve incelenen işletmelerinin yapısı ve sorunları analiz edilecektir. Son bàlömde ise elde edilen bulgulara gàre genel bir değerlendirme yapılarak mevcut durum ve geleceğe yànelik ànlemler àzetlenmeye áalışılacaktır. 3

GİRİŞ 1. 3. TÄrkiye de Hayvancılık ve Sığır Besiciliğinin Durumu 1.3.1. TÄrkiye de Hayvancılık TÄrkiye nin coğrafi ve ekolojik şartları hayvancılık iñin ideal olarak kabul edilmesine rağmen, hiñbir dénemde hayvancılık alanındaki gelişmelerde yeterli däzeye ulaşılamamıştır. Fakat gelişmekte olan bir Älke konumundaki TÄrkiye'de bitkisel ve hayvansal Äretim ekonomik añıdan Énemini bätän olumsuzluklara rağmen korumaktadır. àlke näfusunun, 67.8 milyon kişi, iktisaden faal näfusun 26.0 milyon kişi ve bunun yaklaşık %50 sinin tarım kesiminde iktisaden faal näfus olduğu géz ÉnÄnde bulundurulursa, hayvancılık sektéränän TÄrkiye'nin kalkınması ve gelişmesi iñin Äzerinde Énemle durulması gereken bir Énemi ve ağırlığının olacağı anlaşılmaktadır (Anonim, 2000a). Gelişmiş Älkelerde toplam tarımsal Äretim değeri iñerisinde hayvansal Äretim (%51.34), bitkisel Äretimden (%48.66) daha fazla pay almasına rağmen, TÄrkiye de tam tersine bitkisel Äretimin payı %76.6 ve hayvansal Äretimin payı ise %23.4 där (Anonim, 2003a). FAO kaynaklarına gére TÄrkiye; sığır, koyun, keñi, tavuk başta olmak Äzere manda, arı ve hindi gibi hayvanların sayısal miktarı bakımından DÄnya ve Avrupa Älkeleri arasında Äst sırada bir yere sahip bulunmakla birlikte (Anonim,1998a), kalite ve verimlilik añısından konumunun Ñok iyi olduğunu séyleyemeyiz. Yaşanan bätän olumsuzluklara rağmen TÄrkiye tarım potansiyeli Ñok yäksek bir Älkedir. TÄrkiye de 2001 Genel Tarım Sayımı sonuñlarına gére, yaklaşık 3.076.649 adet tarım işletmesi mevcut olup, bunlardan sadece hayvancılık yapanların oranı %2.36 dır. (72.629 işletme). Bu işletmeler genelde Ñok käñäk arazi sahibidirler (ortalama 6.7 dekar). Bu işletmelerin Ñoğu; kullanılmayan tarım arazilerinden, daimi Ñayır ve otlaklardan, koruluk, orman veya tarıma elverişli olmayan arazilerden yararlanmaktadırlar. SÉz konusu işletmelerde, işletme başına ortalama 23.6 adet käñäkbaş ve 3.3 adet bäyäkbaş hayvan däşmektedir. TÄrkiye deki täm tarım işletmeleri dikkate alınırsa bu rakamlar: 3.6 adet bäyäkbaş ve 8.9 adet käñäkbaş hayvan şeklindedir. Diğer taraftan, bu işletmelerin Ñoğu bäyäk täketim merkezlerine yakın kentlerin civarında ahır hayvancılığı şeklinde faaliyetlerini särdärmektedirler. Bitkisel ve hayvansal Äretimi bir arada yärätenlerle birlikte TÄrkiye de tarım işletmelerinin %88 i hayvancılığa yer vermektedir (Anonim, 2001a). Hayvancılık sektérä, tarım işletmelerinde istihdam olanağının genişletilmesi, işletme gelirinin daha tatminkar olması bakımlarından Énem taşıdığı gibi, ulusal däzeyde; kırsal kalkınma sorunlarının ÑÉzÄmÄ, dışsatımın artırılması, sanayiye hammadde sağlaması añısından da bäyäk Énem taşımaktadır. Ayrıca, hızlı bir näfus artışı gésteren TÄrkiye de Ézellikle yeterli ve dengeli beslenme amacıyla da hayvancılığın geliştirilmesi bir zorunluluk olarak gérälmektedir. TÄrkiye de hayvancılık; doğal, sosyal ve ekonomik koşullara bağlı olarak hem Äretim tekniği, hem de Äretim nevi bakımından bélgeler itibariyle farklılık géstermektedir. Genel bir değerlendirme ile bäyäk ve käñäkbaş hayvan yetiştiriciliği; Doğu, GÄneydoğu ve İÑ Anadolu bélgelerinde daha Ñok meraya dayalı olarak yapıldığı halde, séz konusu Äretim faaliyetleri diğer bélgelerde daha entansif olarak yärätälmekte, Ézellikle täketim 4

GİRİŞ merkezlerine yakın kentlerin Çevrelerinde yäksek verimli ırklar ve bunların melezleri ile sät ve besi sığırcılığı giderek yaygınlaşmaktadır (Tanrıvermiş, 1993). TÄrkiye de Cumhuriyet dönemi hayvan varlığına ilişkin ilk veriler 1927 yılında gerçekleştirilen tarım sayımında elde edilmiştir. 1928 yılı baz alınarak gänämäze kadar Çeşitli yıllarda hayvan varlığına ilişkin veriler incelendiğinde (Anonim, 1997) TÄrkiye de toplam hayvan varlığı dänyada yaşanılan kriz yılları dışında oldukça uzun sayılabilecek bir dönem artış göstermiştir (âizelge 1). Bu durum bilhassa 1983 84 yılları arasında meydana gelen azalışa genellikle anket yoluyla hayvan varlığını saptama yerine sayarak tespitin gändeme gelmesi dışında bir gerekçe bulmak oldukça zordur. Bu nedenle, TÄrkiye nin hayvan varlığında son yıllarda meydana gelen değişimler incelenirken, 1984 yılını baz almak daha doğru olacaktır. Bu tarih esas alınarak yapılacak bir değerlendirmede ise daha Önce belirtildiği gibi; ciddi boyutta sayısal azalmanın ÄÇ tärde (koyun, keçi ve manda) meydana geldiği görälmektedir. Bu tärlerden manda iş hayvanı olarak Önemini yitirdikten sonra, hemen bätän bölgelerimizde entansif tarım särecinin egemen olmaya başladığı koşullarda sığır ile rekabet edebilme şansı kalmamıştır. Tavuk ve arı yetiştiriciliği ise, diğer tärlerin tersine yaygınlaşmakta Özellikle son yıllardaki yäkselişlerini särdärmektedirler (Anonim, 2001a). Hayvansal Äretim açısından, hayvan sayısı tek başına belirleyici değildir. âänkä, toplam Äretimin bir unsuru da hayvan başına verimdir. TÄrkiye de genotipi iyileştirme Çabaları sığır Äzerinde yoğunlaştırılmış ve verim seviyesi bakımından yäksekten däşäğe doğru kältär ırkı, kältär ırkı melezi ve yerli ırklar sıralaması kabul edilmiştir. KÄltÄr ırkı ve melezi sığırlarının, täm sığır populasyonuna oranı halen istenilen seviyeye ulaşmamış ve tarım bölgelerine dağılımı däzensiz şekilde särekli artarak gänämäzde %60 lara ulaşmıştır (âizelge 2). TÄrkiye de son yıllarda tavukçuluk alanında bazı olumsuz gelişmeler olmuştur. TavukÇuluk işletmelerinde tekelleşme durumu, yem fiyatları ve kuş gribi Älkemizde tavukçuluk sektöränä olumsuz şekilde etkilemiştir. 5

GİRİŞ âizelge 1. TÄrkiye de âeşitli Yıllara GÖre Hayvan Sayıları (1000 baş) Yıl1ar Koyun Kıl keáisi Ankara keáisi Sığır Manda Toplam köáökbaş Toplam böyökbaş KÖmes hayvanı 1 Kovan 2 (1000 adet) 1 1928 13.632 8.936 3.170 6.934 795 25.738 7.729 15.338-1970 36.471 15.040 4.443 12.756 1.117 55.954 13.873 34.289 1.162 1981 49.598 15.070 3.856 15.981 1.002 68.524 16.983 59.659 1.821 1984 3 40.391 11.127 1.973 12.410 544 53.491 12.954 63.760 2.300 1990 40.553 9.698 1.279 11.377 371 51.530 11.748 102.262 2.500 1998 29.435 7.523 534 11.031 176 37.492 11.207 243.912 3.284 2000 28.492 6.828 373 10.761 146 35.693 10.907 264.451 4.199 2003 25.432 6.516 256 9.788 113 32.204 9.901-4.267 2004 28.722 5.865 243 16.175 108 44.830 16.283 - - Kaynak: Anonim, (2001b); Sapan ve Etiler ( 2004.) 1: Tavuk, horoz, hindi ve kaz toplamı olup, rakamlar 1933 yılından başlamıştır ve 2003 ve 2004 yılı rakamları belli değildir. 2: Bu değerler eski yeni tip kovanları kapsamaktadır. 3: 1984 yılı verileri gänämäze kadar yapılmış ilk ve tek hayvan sayımı sonuçlarıdır. 6

GİRİŞ âizelge 2. Yıllar İtibariyle TÄrkiye de Sığır Varlığının Irklara GÖre Dağılımı (1000 adet) Irklar 1999 2000 2001 2002 2003 KÄltÄr 1.782 1.806 1.854 1.860 1.941 KÄltÄr melezi 4.826 4.738 4.620 4.358 4.285 Yerli 4.446 4.217 4.074 3.586 3.563 Kaynak: Sapan ve Etiler, 2004. TÄrkiye de hayvansal Äretime ilişkin doğru ve gävenilir bilgi sağlamak, hayvan sayısı hakkında bilgi elde etmek kadar zordur. Hayvansal ÄrÄnler Äretimi uzun yıllar hayvan sayısıyla tahmin edilmiş, bir başka ifade ile hayvan başına verimlerin bir fonksiyonu olarak hesaplanmıştır. çzellikle 1984 de hayvan varlığında azalma durumu ortaya Çıktıktan sonra, doğruya yakın tahminler için hayvan başına verimlerin değiştirilmesinin de gerekli olduğu görälmäş ve gänämäzde geçerli anlayış hem hayvan başına verimlerin, hem de hayvan sayısının yıldan yıla değişebileceği şekline dönmäştär. Fakat her iki unsurun da doğruya yakın değerlerinin elde edebileceğini ileri särmek oldukça gäçtär. Bu problemler bilinmekle birlikte, âizelge 3, 4 ve 5 de Älkemizde kesilen toplam hayvan sayısı, hayvansal ÄrÄnler Äretim miktarları ve et Äretiminin hayvan tärlerine göre dağılımı verilmiştir. álkemizde kesilen toplam hayvan sayısında yıllar itibariyle genel bir däşäş yaşanmakla beraber, 1999 yılında kesilen bäyäkbaş hayvan sayısının toplam içindeki payı %19 iken, bu oran 2003 yılında %28 lere ulaşmıştır. KÄÇÄkbaş hayvancılığında ise 1999 yılında %81 olan bu oran 2003 yılında %72 lere gerilemiştir (Sapan ve Etiler, 2004 ). Et, sät, yapağı, kıl, tiftik ve bal Äretimi bakımından TÄrkiye nin konumu ve potansiyelini tam olarak ortaya koyabilmek amacıyla âizelge 4 hazırlanmıştır. Bu Çizelgede verilen bilgiler incelendiğinde, TÄrkiye de hayvan varlığındaki azalmanın aksine et-sät gibi temel hayvansal ÄrÄnlerde Önemli artışlar olduğu görälmektedir. Hayvan başına verimlerin artışında ıslah, yem ve bakım Çalışmalarındaki olumlu gelişmelerin katkısı olmasına rağmen, TÄrkiye hayvancılıkta henäz ekonomik olarak gelişmiş batı Älkelerinin däzeyine ulaştırılamamıştır (Anonim, 1998b). âizelge 3.TÄrkiye de Yıllar İtibariyle Kesilen Hayvan Sayıları (1000 baş) Hayvan tärleri 1999 2000 2001 2002 2003 Sığır 1.119 1.123 1.030 754 929 Dana 888 979 813 1.020 662 Manda 22 18 11 5 8 Manda yavrusu 6 6 2 5 2 Koyun 3.891 2.871 2.090 1.750 1.236 Kuzu 3.214 3.240 2.658 2.186 2.318 KeÇi ve oğlak 1.309 1.166 879 757 607 BÄyÄkbaş 2.035 2.126 1.856 1.784 1.601 KÄÇÄkbaş 8.414 7.277 5.627 4.693 4.161 Kaynak: Sapan ve Etiler, 2004 7

GİRİŞ âizelge 4.TÄrkiye de âeşitli Hayvansal áränlerin áretim Miktarları (1000 ton) Yıllar SÖt Kırmızı et Beyaz et Yapağı Tiftik Kıl Bal 1970 4.302 219-47 8.8 8.9 15 1980 5.472 204-61 5.9 9.3 25 1990 9.617 507 217 61 1.5 4.1 51 1995 10.601 415 418 51 0.8 3.4 69 1998 9.971 533 620 45 0.7 3.0 68 2000 9.704 492 749 43 0.4 2.7 61 2003 10.611 367 898 46 0.4 2.7 69 Kaynak: Anonim, 1995, 1998b, 2000b ve 2003b. álkemizde kırmızı et Äretiminde; sığır ve dananın ağırlığı oldukça fazladır. KÄÇÄkbaş et Äretiminde ise; koyun ve kuzu için aynı durum söz konusudur. âizelge 5 den de göräleceği Äzere, toplam et Äretiminde; 1999 yılında %69 olan bäyäkbaş et Äretimi, 2003 yılında %80 lere ulaşmıştır. KÄÇÄkbaş et Äretiminde ise; 1999 yılında %31 olan et Äretimi 2003 yılında %20 lere däşmäştär. Yıllar itibariyle toplam et Äretiminde ise; hem bäyäkbaş hem de käçäkbaşta bir däşäş yaşanmaktadır. BugÄn Älkemizdeki 3 milyondan fazla olan hayvancılık işletmesinin yaklaşık %80 i 1 ile 4 baş arasında hayvana sahiptir. Faal durumdaki sığır besi işletmelerinin yaklaşık %85 i 10 başın altında hayvana sahip bulunmaktadır. Koyunculuk işletmelerinde de durum bundan farklı değildir (Sapan ve Etiler, 2004 ). âizelge 5.TÄrkiye de Yıllar İtibariyle Et áretim Miktarı (ton) Hayvan tärleri 1999 2000 2001 2002 2003 Sığır 186.443 176.253 170.533 142.152 160.172 Dana 163.238 178.383 161.057 185.478 130.284 Manda 4.495 3.301 2.034 860 1.450 Manda yavrusu 701 746 260 770 259 Koyun 84.420 61.945 45.338 42.165 28.002 Kuzu 48.056 49.193 40.323 33.663 35.004 KeÇi ve oğlağı 23.694 21.394 16.138 15.454 11.487 BÄyÄkbaş 354.877 358.683 333.884 329.260 292.165 KÄÇÄkbaş 156.170 132.532 101.799 91.282 74.493 Kaynak: Sapan ve Etiler, 2004. Hayvancılık alanında TÄrkiye nin Avrupa Birliği Älkeleri ile karşılaştırılması halinde durumun Çok iyi olmadığı hemen görälecektir. âizelge 6 dan göräldäğä Äzere, Avrupa Birliği nde verim oranları TÄrkiye deki verim oranlarından daha yäksektir. Avrupa Birliği konusunda tarama särecinin başladığı şu gänlerde Ortak Tarım Politikası'na uyum konusunda gereken siyasi kararlılık gösterilmelidir. âänkä tarım ve hayvancılığın Älke ekonomisi ve istihdamındaki Önemi däşänäldäğände TÄrkiye nin gerekli uyum Çalışmalarını säratle ele alması ciddi yapısal reformları birlikte gerçekleştirmesi gereği açıkça ortaya Çıkmaktadır. Avrupa Birliği alanında en Çok problem yaşanacak sektörän tarım ve hayvancılık olacağı görälmekte ve bu problemin hızlı ÇÖzÄmÄ AB Äyelik särecini hızlandıracaktır (Sapan ve Etiler, 2004). Tarım işletmelerinin sayılarının azaltılması ve işletmelerin arazi ve hayvan varlıklarını artırmaları Ortak Tarım Politikasına uygun bir gelişme olacaktır. 8

GİRİŞ âizelge 6.Tarımsal árän Parametreleri (Avrupa Birliği - TÄrkiye Karşılaştırması) AB(25) TÄrkiye Karkas ağırlığı (Kg) 268.4 175.8 SÄt verimi (Kg/Baş) 5.880 1.709 SÄt täketimi (Kg/Kişi) 90 30 Sığır eti täketimi (Kg/Kişi) 27.1 5,5 Sanayiye giden sät oranı (%) 94,8 9 âiğ sät fiyatı ( Cent/Kg) 0.26 0.36 0.25 Karkas et fiyatları (YTL/Kg) (2004) 4.75 6.84 Kaynak: Sapan ve Etiler, 2004 TÄrkiye de hayvancılık sektöränän dänyada Önemli bir konuma gelmesini tarım politikalarının geliştirilememesi, verim däşäkläğä, işletmelerin käçäk olması, teknolojik yetersizlik, girdi fiyatlarının yäksekliği, hastalıkla mäcadelede yetersizlik, pazarlama zincirinin uzunluğu, Äretici birlikler olumsuzlukları ve sermaye yetersizlikleri gibi faktörler engellemektedir. Belirtilen bu faktörlerden kaynaklanan sorunların giderilmesi ile Älkemizde hayvancılığın ekonomiye katkısı artacaktır. 9

ãnceki ÅALIŞMALAR 2. ÑNCEKİ ÇALIŞMALAR Araştırma alanı olan Gàksun iláesinde, hayvancılık işletmelerinin ekonomik analizine yànelik bilimsel bir áalışma bulunmamaktadır. Ancak araştırma konusu ile ilgili olarak yurt dışında ve Ölkemizde yapılmış teknik ve ekonomik áalışmalar oldukáa fazladır. Bu áalışmalardan bazıları aşağıda àzetlenmiştir. Erkuş ve Demirci (1983), TÖrkiye nin değişik bàlgelerindeki tarım işletmelerinde hayvancılık faaliyetlerini araştırdıkları áalışmalarında; sığır besiciliğinde besi söresinin 92-134 gön arasında değiştiği, kullanılan yemin böyök bir kısmının kaba yem olduğu, hayvan alım bedeli hariá tutulduğunda yem masraflarının besi masrafları iáindeki payının %72.8 e ulaştığı ifade edilmiştir. Başlıca sorunların ise; besiye alınan hayvanların yanlış seáilmesi, besi söresinin gereksiz yere uzatılması ve pazarlama göálöğö olduğu belirtilmiştir. Işıtan (1990), Ankara åniversitesi Ziraat FakÖltesi Araştırma ve Uygulama Éiftliği nde sığır ve kuzu besiciliği faaliyetlerinin ekonomik yànönö incelemiştir. Éalışmada siyah-alaca erkek danaların 238 gönlök besi söresinde gönlök ortalama olarak 832 gram canlı ağırlık kazandıkları ve 0.17 saat/baş işgönöne gereksinim duydukları belirtilmiş, ayrıca 1 kg canlı ağırlık artışının elde edilmesinde 7.8 kg kesif yem töketildiği de tespit edilmiştir. Fidan (1992), Éorum ilinde sığır yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinin ekonomik analizi ve hayvansal ÖrÖnlerin maliyet unsurlarının araştırılması adlı áalışmasında besiye alınan melez erkek danalarının ortalama olarak 167 gön besiye tabi tutulduklarını, bu sörede 142 kg canlı ağırlık artışı sağladıklarını, hayvan başına besi söresince 31 saat erkek işgöcö sarf edildiği ve 1 kg canlı ağırlık artışı iáin kaba yeme ilave olarak 7.1 kg da kesif yem töketildiği tespit edilmiştir. GÖndoğmuş (1993), Ankara ili Éubuk iláesi sığır besiciliği işletmelerinin ekonomik analizi adlı áalışmasında, 26 adeti költör- melezi ve 9 adeti de yerli ırk sığır besiciliği yapan olmak Özere 35 adet işletmeden anketle bilgi toplamıştır. Analiz sonuálarına gàre, költör ırkı ve melezi sığır besiciliği işletmelerinde saf hasıla, tarımsal gelir ve rantabilite oranları yerli ırk sığır besiciliği işletmelerine gàre daha yöksek bulunmuş, költör ırkı ve melezi sığır besiciliği işletmelerinde 1kg canlı ağırlık artışının maliyeti 2.1 YTL, yerli ırk sığır besiciliğinde ise 3.5 YTL olarak saptanmıştır. GÖneş ve Gàkáen (1993), Hayvansal Öretimde pazarlama, àrgötlenme ve destekleme politikaları adlı áalışmasında, hayvancılığın gelişmesi ve Ölke ekonomisine katkısının artırılmasında böyök ànem taşıyan hayvansal ÖrÖnlerin pazarlanması, hayvancılık sektàrönde àrgötlenme ve desteklenme politikaları Özerinde durulmuştur. Kıral (1993), Ankara ilinde TÖrkiye Şeker Fabrikaları AŞ tarafından desteklenen sığır besiciliği işletmelerinin ekonomik analizini yapmıştır. İşletme böyöklöğöne paralel olarak ekonomik rantabilitenin arttığı belirlenen áalışmada ; besi söresinin 216-218 gön arasında değiştiği 1kg canlı ağırlık artışı iáin kaba yeme ilaveten 7.2 kg kesif yem yedirildiği ve besi boyunca bir hayvana 22.3 saat erkek işgöcö sarf edildiği tespit edilmiştir. 10

ãnceki ÅALIŞMALAR Yıldırım (2000), Van ili merkez ilçede sığır besiciliği yapan işletmelerin ekonomik yapısını ve yıllık faaliyet sonuçlarını incelemiş kullandıkları Äretim faktörlerini däzeyini, kèrlılık oranlarını ve Äretim miktarı ile Äretim faktörleri arasındaki ilişkiyi tespit etmiştir. Ekonomik ve mali rantabilite; yerli ırk sığır besiciliği işletmelerinde sırasıyla %31.3 ve %31.6; kältär ırkı melezi sığır besiciliği işletmelerinde %35.7 ve %36.2 olarak hesaplanmıştır. Ayrıca 1 kg canlı ağırlık artışı maliyeti yerli ırk sığırlarda 2.1 YTL iken, kältär ırkı ve melezlerinde 1.6 YTL olarak bulunmuştur. Yavuz ve Zulauf (2001), TÄrkiye kırmızı et Äretiminin tahmininde yeni bir metodolojik yaklaşım Çalışmasında TÄrkiye kırmızı et Äretiminin resmi tahminleriyle ilgili olarak endişe, bu tahminlerin Äretim seviyesini olduğundan Çok daha däşäk göstermesidir. Bu däşäk tahminlere yönelik olarak literatärde en fazla sözä edilen neden, kayıt dışı kesimlerin olması gerekenden daha däşäk hesap edilmesidir. Bu Çalışma gereğinden daha däşäk hesap edilen miktarın potansiyel bäyäkläğänä incelemek için et Äretiminin biyoloji temeline dayalı bir tahmin metodunu kullanmaktadır. áretim biyolojisi temeline dayalı bu yaklaşım kullanılarak elde edilen 1991-1998 dönemi tahminleri, resmi kurumlar tarafından yayımlanan rakamlardan yäksek Çıkarken, Önceki Çalışmalarda Önerilen yaklaşımlar kullanılarak elde edilen tahminler arasında yer almaktadır. TopÇu (2002), Erzurum ili sığır besiciliği işletmelerinde canlı ağırlık olarak et maliyeti ve pazarlama marjını analiz etmek amacıyla, yapılan Çalışmada 1 kg canlı ağırlık et maliyetini 1. grup işletmelerde 2.80 YTL, 2. grup işletmelerde 2.84 YTL ve 3. grup işletmelerde 2.29 YTL olarak hesaplanmıştır. Pazarlama marjı ise 1.ve 3. grup işletmelerde %33.33 ve 2. grup işletmelerde %32.38 olarak belirtilmiştir. Genel olarak sığır besiciliği işletmeleri için 1 kg canlı ağırlık et maliyeti 2.55 YTL ve pazarlama marjı %32.86 olarak hesaplanmıştır. Dellal ve ark. (2002), GAP bölgesinde käçäkbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapısal Özelliklerini ortaya koymak için yapmış oldukları Çalışmada, bölgede käçäkbaş hayvan yetiştiriciliği bäyäk oranda (%98.9) köyde yerleşik tarzda yapıldığını, yaylacılık şeklindeki Äretim tarzı däşäk däzeyde (%15.1) olup, esas olarak Diyarbakır, Şanlıurfa ve Adıyaman illerinde yapıldığını, yetiştiricilikte uğraşma säresinin 43.9 yıl olduğunu ve mera ve yaylada otlatma dışındaki yem kaynakları sırasıyla tane yem ( %100), saman (%100), anız (%80.5), fabrika yemi (%100) ve silaj (%0.4) olduğunu tespit etmişlerdir. TÄrkyılmaz, ve ark. (2002), Aydın ili sät sığırcılık işletmelerinin; modern ahır modeli, suni tohumlama uygulaması, kältär ırkı sığır, hayvan sigortası, otomatik suluk, kulak numarası, sağım makinesi, hayvan şalgamı, konsantre yem ve silaj kullanımı gibi yenilikleri benimseme däzeyleri Äzerine; işletme ÖlÇeği, yem tedarik şekli, işletme verimliliği işletmecinin yaşı, eğitim durumu, aile tipi, empati yeteneği, sosyal katılım däzeyi, kitle iletişim araçlarından yararlanması, mesleki deneyimi, asıl mesleği ve yaşam standardı gibi faktörlerin etkisinin saptanması amaçlanmıştır. SÖz konusu yeniliklerin käçäk ve orta ÖlÇekli işletmelerin %252 nde däşäk, %55.3 Ände orta, % 19.7 sinde yäksek; bäyäk ÖlÇekli işletmelerin ise %50 sinde orta ve %50 sinde ise yäksek däzeyde benimsedikleri saptanmıştır. İşletmelerin %63 Ände rasyonun işletme içinde hazırlandığı ve bu işletmelerde yenilikleri yäksek däzeyde benimseme oranının %33.3 olduğu saptanmıştır. Eğitim durumu orta ve Äzeri 50 işletmenin %42 sinde yeniliklerin yäksek 11

ãnceki ÅALIŞMALAR däzeyde benimsediği, ilkokul däzeyinde eğitime sahip işletmelerin ise %88 inin yenilikleri däşäk ve orta däzeyde benimsedikleri saptanmıştır. çzkan ve Erkuş (2003), Bayburt İlinde sığır besiciliğine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizi adlı Çalışmasında, sığır besiciliğinin yoğun olarak yapıldığı köylerden tabakalı tesadäfi Örnekleme yöntemi ile seçilen 40 adet işletmeyle göräşälmäş ve anket yolu ile veriler toplanmıştır. İşletmeler ortalamasında gayri safi Äretim değerinin %60.1 i besicilik Äretim faaliyetinden elde edildiği ve hayvan başına däşen saf hasıla ve tarımsal gelir miktarı işletmeler bäyädäkçe daha yäksek olduğunu ortaya koymuşlardır. Bayraktar ve Altan (2004), hayvancılıkta proje, fizibilite ve kredi uygulamaları adlı bu Çalışmasında, projelerin Önemi, planların hayata geçirilebilmesindeki rollerini ve herhangi bir ekonomik faaliyetin Çalışma alanını, teknik detaylarını, gerektirdiği gider ve geliri Önceden gösteren böylece alternatif yatırımlar arasında seçim yapma şansını veren ve uygulamaya esas teşkil etme durumları değerlendirilmiştir. Soysal ve çzder (2005), yerli hayvan genetik kaynaklarını koruma säreci ile ilgili destekler adlı Çalışmasında desteklerin, tarımsal işletme yanında tarımsal ÄrÄn pazarlama ve işlemesine ilişkin yapıyı geliştirmeyi amaçladığı belirtilmektedir. Belirtilen yönetmenlik ekonomik aktiviteler geliştikçe var olan potansiyelden daha iyi yararlanarak istihdam oluşturulmasını ÖngÖrmektedir. 12

MATERYAL VE YÑNTEM 3. MATERYAL ve YÑNTEM 3.1 Materyal Bu áalışmada, Gàksun iláesinde sığır besiciliği yapan işletmelerinin yapısı ve sorunları ile iláe ekonomisine olan katkılarının ortaya konması amaálanmıştır. Bundan dolayı araştırma materyalini Gàksun iláesinden tabakalı tesadöfi ve basit àrnekleme yàntemiyle seáilen àrnek işletmelerden anket yoluyla toplanan veriler oluşturacaktır. Ayrıca konu ile ilgili iláe tarım mödörlöğö verileri, àzel işletmelerin verilerinden ve anketlerin uygulanması söresince araştırma alanındaki besicilerle ve diğer Öreticilerle yapılan sàzlö gàröşmeler de áalışmanın iáeriğine oldukáa katkı sağlamıştır. 3.2 Yäntem 3.2.1 Ñrnekleme Aşamasında Kullanılan Yäntem Çrnekleme aşamasında àncelikle Gàksun iláe tarım mödörlöğö kayıtlarından sığır besiciliği yapan işletmelerinin yoğun olarak bulunduğu iláe merkezindeki ve iláeye bağlı kasaba ve kàylerdeki işletmelerin tespiti yapılmıştır. Bu tespit sonucu iláe merkezine bağlı 20 kày, 7 kasaba ve merkezde 3 mahalle olmak Özere toplam 30 yerleşim merkezi belirlenmiştir. Sàz konusu yerleşim merkezlerinde yapılan tespitlere bağlı olarak en az 5 baş böyök baş hayvan bulunduran 255 besicilik işletmesi araştırmanın ana kitlesini oluşturmuştur. Daha sonraki söreáte ise, àrnek hacminin belirlenmesinde tabakalı àrnekleme yàntemi uygulanmış ve işletmede bulunan besi hayvanı sayıları dikkate alınarak, sàz konusu işletmeler frekans dağılımına gàre; 5-30 baş böyökbaş hayvan ile 31 ve daha fazla sayıda böyökbaş hayvana sahip işletmeler şeklinde 2 tabakaya ayrılmış ve àrnek hacmi aşağıdaki formölle hesaplanmıştır (Yamane, 1967; Yıldırım, 2000): N hs 2 N N h n 2 2 N D 2 h S h d z 2 2, D 2 n = çrnek hacmi, N = Erişilebilir kitle, N h = Her bir tabakadaki denek sayısı, S h = Her bir tabakadaki standart sapma, D 2 = Arzu edilen varyans, D = Ana kitle ortalamasından izin verilen hata miktarı (%95), z = İzin verilen hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki z değeri (1.645). Anket yapılacak işletmeler bäyäk baş hayvan sayılarına göre iki tabakaya ayrılmış ve her bir tabakaya ait olan Örnek sayısının tespitinde ÇerÇeve listesindeki işletmelerin ortalama bäyäkbaş hayvan varlıkları dikkate alınmıştır. Her bir tabakadan anket yapılacak denekler ise tesadäfi olarak seçilmiştir. BÖylece 1. tabaka olan 5-30 baş hayvanla sığır besiciliğine yer veren 24 adet ve 2. grup olan 30+ baş hayvanla besiciliğe yer veren 26 adet işletme olmak Äzere toplam 50 adet besililik işletmesi Örnek hacmini oluşturmuştur. Bu işletme gruplarından 1. tabakada ortalama 20.3 baş, 2. tabakada 50,8 baş besi sığırı vardır. TÄm işletmeler genelinde ise işletme başına 36.2 baş besi sığırı däşmektedir (âizelge 7). 13

MATERYAL VE YÑNTEM âizelge. 7. Araştırmada İncelenen İşletme Sayısı ve Ortalama Besi Sığırı Sayısı İşletme Grupları İşletme sayısı (Adet) Ortalama besi sığırı sayısı (Adet) 5-30 24 20.3 31-+ 26 50.8 Toplam/Ortalama 50 36.2 Araştırma amaálarına uygun olarak hazırlanmış anket formları bizzat araştırmacı tarafından kişisel gàröşme yoluyla doldurulmuştur. Bàylece araştırmaya esas teşkil edecek birincil derece veriler doğrudan doğruya àrneğe áıkan işletme sahiplerinden elde edilmiştir. İkincil veriler ise konuya ilişkin literatör ve istatistiklerden yararlanılarak temin edilmiştir. 3.2.2 Anket Aşamasında Kullanılan YÜntem Çrneklemede tespit edilen 50 işletmenin bulunduğu kày veya mahallelere 1-28 Şubat 2006 tarihleri arasında bizzat gidilmiş ve ànceden hazırlanmış anket formlarında bulunan sorular, işletme sahiplerine sorulmuştur. Sahibi bulunmayan veya bilgi vermekten kaáınan işletmeciler yerine, yedek işletmeler dahil edilmiştir. Çrneğe áıkan her besicilik işletmesi iáin bir anket formu doldurulmuştur. İşletme sahiplerine eğitim durumu, arazi varlıkları, hayvan varlıkları, kooperatif Öyeliği, kitle iletişim araálarından yararlanma durumları ve hayvancılıkla ilgili uygulama ve sorunlara ilişkin sorular sorulmuştur. 3.2.3 Verilerin Analizinde Kullanılan Yäntem İncelenen işletmelerde anket yoluyla elde edilen veriler incelenerek gerekli hesaplamalar ve kontroller yapılmış, daha sonra elde edilen bilgilerin dàkömö yapılmıştır. Yapılan incelemelerde hem işletme böyöklök grupları hem de töm işletmeler ortalaması iáin ayrı ayrı değerlendirilmiştir. İncelenen işletme sahiplerinin sosyo- ekonomik àzellikleri hakkında bilgi elde etmek iáin yaş, eğitim, kooperatif Öyeliği, kày yànetimine katılma durumu, hayvancılık kredisi kullanma durumu, yatırım yapma durumu ve arazi varlığı hakkında sorulara verilen cevaplar değerlendirilerek sosyo-ekonomik àzellikler belirlenmiştir. İşletme sahiplerinin hayvancılıkla ilgili uygulamaları hakkında bilgi elde etmek iáin, hayvanların sağlık kontrol durumu, meraların uygun kontrolö, katı ve sıvı ahır göbresinin muhafazası ve değerlendirme durumu, yem temin durumu ve hayvancılığın gelişmesi iáin veya hayvancılığın sorunlarına yànelik sorulara verilen cevapların değerlendirilmesi ile hayvancılıkla ilgili uygulamalar tespit edilmiştir. İşletme sahiplerinin haberleşme davranışları ve yakın-uzak áevreyle ilişkilerini tespit etmek iáin gazete alma ve okuma, radyo dinleme, TV izleme, Internet kullanma, il ve iláe merkezlerine gitme aralığı ve hayvancılıkla ilgili seminer, konferans gibi faaliyetlere katılma durumlarını belirlemek iáin yàneltilen sorulara verilen cevapların değerlendirilmesi işletme sahiplerinin bu durumlarını belirlememize yardımetmiştir. 14