KENTLEŞME VE ARAZİ ETKİLEŞİMLERİ BURSA İLİ ÖRNEĞİ Ertuğrul AKSOY * Gökhan ÖZSOY ** ÖZET Bursa tarihi ve kültürel birikimi, doğal ve çevresel yapısı, cumhuriyet ten sonra hızla gelişen tarım, sanayi ve turizm sektörleri, bunlara bağlı olarak yetişmiş insan gücü ile ülkemizin önemli illerinden biridir. Toplam il nüfusu 2000 yılı genel nüfus sayım sonuçlarına göre 2.125.140 ile Türkiye nin 4. büyük kentidir. Yoğun işgücü gerektiren sanayi kollarının ve yan dallarının hızla gelişmesi hızlı nüfus artışını da beraberinde getirmiştir. Çok hızlı gelişen sanayinin ve buna bağlı olarak artan nüfusun arazi gereksinimleri var olan sanayi tesislerinin çevresinde ve ana bağlantı yolları üzerinde kaçak konutlar ile sanayi tesislerinin yapılmasına neden olmuş ve verimli tarım topraklarına olan baskıyı artırmıştır. Bu çalışmada Bursa ili Ovalarında kentleşme ve arazi etkileşimleri sonucunda meydana gelen olumsuz arazi kullanım değişimlerinin farklı verilere dayanarak örneklerle açıklanması ve nedenlerinin tartışılması amaçlanmıştır. Çalışmada uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistem teknikleri ile 1960, 1976 ve 1995 yılı 1/100.000 ölçekli Bursa kent bütünü ve yakın çevresi nazım planları ve Bursa 2020 yılı Çevre düzeni, Merkez planlama bölgesi Ova koruma sınır tespiti haritası (1:25.000); Büyük Toprak Gurupları düzeyinde haritalanmış 1/100.000 ölçekli toprak ve topoğrafik haritaları ve Landsat5 TM uydu verileri (1984, 1993, 1998 yılı) gibi sayısal ve basılı temel kartoğrafik materyallerden yararlanılmıştır. Sonuç olarak geçmişten günümüze kentsel gelişim ve arazi etkileşimlerinden kaynaklanan olumsuz değişimler, nedenleri ve çözüm önerileri örneklerle açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Bursa Ovaları, Kentleşme, Arazi Kullanımı, Uzaktan Algılama ve CBS. 1.GİRİŞ Son yıllarda çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de topraklar hızla çoğalan nüfusun gereksinimlerini karşılamak amacıyla artan yoğunlukta kullanılmaya başlanmıştır. Besine olan yüksek gereksinim ve ürün artışı beklentisi sağlanabilir doğal kaynakların optimum bir şekilde kullanılmasını ve kaynakların daha eşit paylaşımını zorunlu kılmaktadır. Arazi ve ürün artışı arasındaki ilişkiler sadece besin üretimi ve açlık üzerine etkili olmayıp aynı zamanda araziler için yarış, yanlış yönetim, çevresel bozulmalar, kitlesel göçler ve politik istikrarsızlık üzerine de etkili olmaktadır. Hatalı ve yanlış kullanımlar sonunda en önemli doğal varlıklarımızdan birisi olan topraklarımız erozyon, sanayi ve yerleşim alanı olarak kullanılma, çoraklaşma ve kirlenme nedeniyle ya tamamen yok olmakta yada eski üretkenliklerine kavuşmaları için uzun yıllar ve pahalı yatırımlar gerektirecek kadar verimsizleşmekte ve bozulmaktadırlar. Ülkemiz topraklarının dolayısıyla Bursa ili topraklarının önemli sorunları dört ana grupta incelenebilir. Önem sırasına göre erozyon, amaç dışı kullanım, kirlenme ve çoraklaşmadır. Son yıllarda * Doç.Dr.; Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü, Bursa. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Bursa Şubesi Yönetim Kurulu Yed. Üyesi ** Araş.Gör.; Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü, Bursa.
ilimizde özellikle Bursa Ovasında tarımsal üretimi kısıtlayan en önemli sorun en az erozyon sorunu kadar önemli gizli yada sinsi erozyon diye adlandırabileceğimiz, hızlı sanayileşme ve nüfus artışına bağlı kentleşme sonucu verimli tarım topraklarının kaybıdır. Son yıllarda ekonomik, politik ve sosyal nedenlere bağlı olarak tarımsal alanlarda ve orman alanlarında toprakların ve bitki örtüsünün doğal yapılarının bozulması çok daha önemli bir duruma gelmiştir. Ülkemizin sanayisi gelişmiş tüm kentlerinde olduğu gibi Bursa da da en önemli sosyal ve ekonomik sorunlar iç göçlerden kaynaklanmaktadır. Sanayileşmiş ve her geçen gün artan sanayileşmeye bağlı olarak İstanbul, İzmir, Adana ve Bursa da son on yıl içinde nüfus inanılmayacak bir hızla artmıştır. 2000 nüfus sayımı sonuçlarına göre 2.106.687 nüfusa sahip olan Bursa da %3,5 luk yıllık nüfus artış hızı dikkate aldığında 2020 yılı nüfusunun 5.000.000 kişiye ulaşacağı söylenebilir. Toplam 1.081.954 hektar yüzölçümüne sahip olan Bursa ilinin 465.086 hektarı yani toplam arazi varlığının %42,2 si tarım arazilerinden oluşmaktadır. Söz konusu arazilerin ise 292.947 hektarı % 62 si I,II,II,IV. Sınıf araziler iken sorunsuz her türlü tarımsal üretim yapmaya uygun I. sınıf araziler ise ancak 71.482 hektardır.il topraklarının yaklaşık %35 ni genellikle doğu batı doğrultusunda uzanan dağlık alanlar kaplamaktadır. Ovalar ise Bursa il topraklarının yaklaşık olarak %17 sini kaplar.yükseklikleri güneydoğuya gidildikçe artan önemli ovalar; Bursa, Karacabey, Musatafakemalpaşa, Yenişehir, inegöl, İznik, Orhangazi ve Çayırköy ovalarıdır (Anonim, 1995). 1960 yıllarından sonra ülke genelinde hızlı bir sanayileşme süreci yaşanırken bu süreçten en fazla pay alan ve desteklenen kentlerden birisi olan ve ülkemizde 1962 yılında ilk olarak Bursa da Mudanya yolu üzerinde oluşturulan Organize Sanayi Bölgesinin ve 1969 yılında da Yalova yolu üzerinde Tofaş otomobil fabrikasının yer seçiminin katkılarıyla bu süreç 1970 li yıllarda hızlanmış ve günümüzde doruk noktaya ulaşmıştır. Yoğun işgücü gerektiren sanayi kollarının ve yan dallarının hızla gelişmesi hızlı nüfus artışına da beraberinde getirmiştir. Çok hızlı gelişen sanayinin ve buna bağlı olarak artan nüfusun arazi gereksinimleri varolan sanayi tesislerinin çevresinde ve ana bağlantı yolları üzerinde kaçak konutlar ile sanayi tesislerinin yapılmasına neden olmuş ve verimli tarım topraklarına olan baskıyı artırmıştır. Böylece Mudanya, Yalova, İzmir ve Ankara gibi kentleri birbirine bağlayan ana ulaşım yolları üzerinde oluşturulan sanayi bölgeleri Bursa Ovası nın verimli tarım topraklarının geri kazanılmayacak bir biçimde yok olmasını sağlamıştır. Bursa Ovasın da yaşanan süreç son yıllarda Bursa İli nin diğer Ovalarında özellikle Yenişehir, İnegöl Ovalarında da ivme kazanmıştır. Hızlı nüfus artışı ve sanayileşme tarım topraklarının kent ve sanayi yerleşimine kaymasına, ormanların zarar görmesine su kaynaklarının kirlenmesine neden olmuştur. Topraksu Genel Müdürlüğünün yaptığı toprak etüd çalışmalarının sonuçlarına göre, Bursa şehri ve çevresinde şehirleşmiş alanlar (yerleşim ve sanayi alanları) 1969 yılı için 1925 hektardır. 1983 yılında ise sadece işleyerek tarımsal üretime uygun tarım alanlarının şehirleşmeyle olan kaybı 1969 daki şehirleşmiş alanların 2,5 katına ulaşmıştır (Katkat, 1984). Bursa kenti ve yakın çevresinde sayısal uydu verileri kullanılarak yürütülen çalışmada ise Bursa kenti yerleşim alanlarının (sanayi ve kentsel yerleşim) 1984 yılında 5089 hektar iken % 81 oranında bir artışla 1993 yılında 9261 hektar a genişlediği bu genişlemenin ise çoğunlukla I. II. III. ve IV sınıf arazilerinde meydana geldiği belirlenmiştir (Aksoy ve ark., 1997). En önemli doğal kaynaklardan birisi olan ve yok edildiğinde tekrar kazanılamayan verimli tarım topraklarımızın amaç dışı kullanılmalarının en önemli nedeni sürdürülebilir kullanımını sağlayacak arazi kullanım planların yapılmamış veya yapılmış olan planlarda ise sürdürülebilir arazi yönetimi ilkelerinin temel alınmamış olmasıdır.
2.KENTLEŞME VE ARAZİ ETKİLEŞİMLERİ Bu bölümde, Bursa ili nin son yıllarda artan bir şekilde kentleşmenin (sanayi ve yerleşim) baskısı altında olan verimli Ovalarında meydana gelen arazi kullanımındaki olumsuz değişimler ile verimli tarım topraklarındaki kayıplar uzaktan algılama ve CBS teknikleri yardımıyla 1960-2002 yılları arasında değişen tarihlere ait sayısal veya basılı haritaların, görüntülerin analiz edilmesiyle belirlenmiş ve elde edilen sonuçlar örneklerle sunularak olumsuz kentleşme arazi etkileşimlerinin nedenleri ve çözüm yolları tartışılmıştır (Anonim, 1993-1997; Rosenfeld ve Kak, 1976). Çalışmada a- 1960, 1976 ve 1995 yılı 1/100.000 ölçekli Bursa kent bütünü ve yakın çevresi nazım planları ile Bursa 2020 yılı Çevre düzeni, Merkez planlama bölgesi Ova koruma sınır tesbiti haritası (1:25.000) b-büyük Toprak Gurupları düzeyinde haritalanmış 1/100.000 ölçekli toprak haritaları ve topoğrafik haritalar, c- Landsat5 TM sayısal uydu verileri (1984, 1993, 1998 yılı) temel kartoğrafik materyal olarak kullanılmıştır. 2.1. Kentleşme ve Arazi Etkileşimleri Örnek 1 Bursa kent bütünü ve yakın çevresi nazım planlarından üretilen haritalardan elde edilen sanayi ve yerleşim alanlarındaki artış miktarları incelendiğinde 1960 yılından 1976 yılına kadar çok hızlı bir kentleşme sürecinin yaşandığını ve bu eğilimin 1995 yılında da devam ettiği kolaylıkla anlaşılabilir (Çizelge 1). Çizelge 1. Bursa Kent Bütünü ve Yakın Çevresinde Tarım Arazileri Kaybı ARAZİ YETENEK SINIFI (ha) KENTSEL DOKU I II III IV VI VII TOPLAM % BURSA 1960 SANAYİ ALANLARI _ 71,1 55,4 _ 126,5 8 TİCARET ALANLARI _ 4,8 30,8 62,5 _ 1,1 99,2 7 YERLEŞİM ALANLARI _ 0,2 66,3 504,0 _ 7,4 577,9 38 ÖNERİ YERLEŞİM ALAN, 5,0 3,4 172,2 109,1 _ 5,8 295,6 20 YEŞİL ALANLAR 1,3 85,9 198,1 124,0 _ 0,1 409,4 27 TOPLAM(ha) 6,3 165,4 522,8 799,6 _ 14,4 1508,6 % 0,4 11 34,6 53 _ 1 BURSA 1976 SANAYİ ALANLARI 94,0 756,4 93,1 16,3 75,7 31,6 1067,2 13 TİCARET ALANLARI 26,3 71,0 113,7 93,2 0,3 4,5 309,0 4 YERLEŞİM ALANLARI 382,4 778,6 660,1 935,8 _ 161,5 2918,4 35 ÖNERİ YERLEŞİM ALAN, 349,0 1544,1 142,1 69,3 163,9 160,1 2428,6 29 YEŞİL ALANLAR 151,3 956,4 91,0 106,7 48,6 235,2 1589,1 19 TOPLAM(ha) 1003,0 4106,6 1100,1 1,221,3 288,4 592,8 8312,3 % 12 49 13 15 3 7 BURSA 1995 SANAYİ ALANLARI 76,7 1732,0 347,1 72,4 115,9 40,6 2384,7 17 TİCARET ALANLARI 91,5 365,3 231,4 310,1 4,6 3,8 1006,7 7 YERLEŞİM ALANLARI 820,9 2159,1 738,2 827,2 40,4 443,2 5028,9 36 ÖNERİ YERLEŞİM ALAN, 289,2 814,7 269,1 219,2 236,5 258,6 2087,3 15 YEŞİL ALANLAR 420,6 1968,6 636,6 311,8 112,7 18,4 3468,5 25 TOPLAM(ha) 1698,8 7039,6 2222,4 1740,8 510,1 764,5 13976,2 % 12 50 16 12 4 5
Çizelge 1 incelendiğinde Bursa kent bütünü ve yakın çevresinde 1960-1995 yılları arasında kentsel dokunun 9 kat artarak 1508,6 hektardan 13976,2 hektara ulaştığı, bu artışla 35 yıllık süreçte amaç dışı kullanılarak yok edilen verimli I. ve II. sınıf tarım arazilerinin 1960 yılında 171 hektar, 1976 yılında 5109 hektar, 1995 yılında ise 8738 hektar olduğu rahatlıkla görülebilir. Ayrıca 1960 yılında kentsel yerleşimin sadece %11 i (171,7 ha) verimli I. ve II. sınıf tarım arazileri üzerinde yer alırken, yapılan planlamalarda arazilerin tarımsal potansiyellerinin ve verimliliklerinin dikkate alınmaması yüzünden 1976 yılında meydana gelen şehirleşmenin %61 i (5109,6 ha) ve 1995 yılında ise %63 ü (8738,4 ha) verimli I. ve II. sınıf tarım arazilerinde meydana gelmiştir (Aksoy ve Özsoy, 2001). 1960 yılında I.ve II. sınıf tarım arazileri üzerinde kurulan sanayi alanları 71,1 hektar iken 1976 da 850,4 hektara,1995 yılında ise 1808,7 ha ulaşmıştır. Yani 35 yıllık süreçte tarımsal potansiyeli çok yüksek 1737,6 ha I.ve II. sınıf tarım arazisi sadece sanayi tesisi yoluyla yok edilmiştir. 2.2. Kentleşme ve Arazi Etkileşimleri Örnek 2 1984, 1993, 1998 yılı Landsat uydu verileri kullanılarak elde edilen kent bütünü ve yakın çevresine ait haritalardan sanayi ve yerleşim alanlarının çoğunlukla Bursa yı Ankara, İzmir, İstanbul ve Mudanya ya bağlayan yollar ve tarımsal potansiyeli yüksek araziler üzerinde geliştiği saptanmıştır. Landsat uydu görüntülerinden Kent bütünü ve yakın çevresinde şehirleşmiş alanların (sanayi ve kentsel yerleşim) 1984 yılında 5089 hektardan %142 lik bir artışla 13343 hektara genişlediği, söz konusu genişlemenin %50 ve daha fazlasının tarımsal potansiyeli yüksek tarım arazileri (meyve, sebze ve toprak işlemeli tarım yapılan araziler) üzerinde meydana geldiği belirlenmiştir (Şekil 1). Bursa 1984 ( 5089 Ha ) Bursa 1993 ( 9261 Ha ) Bursa 1998 ( 12343 Ha ) Şekil 1. Bursa kent bütünü ve yakın çevresinde şehirleşmiş alanlar ve şehirleşmenin yönü (3B Landsat 5TM, 1998 band 543,KYM renk bileşimi)
2.3. Kentleşme ve Arazi Etkileşimleri Örnek 3 1976 yılında onaylanan Ova koruma protokolü ve Ova koruma sınırlarının güncellenmesi sırasında kullanılan 1:25000 ölçekli Bursa 2020 yılı Çevre düzeni, Merkez planlama bölgesi Ova koruma sınır tespiti haritasının sayısallaştırılması ile elde edilen haritadan 1976 yılı Ova koruma alanı 11224,5 ha olarak belirlenmiştir (Şekil 2). BURSA ULUDAĞ Bursa Ova Koruma Alanı 1976 ( 11224,5 Ha) Şekil 2. Bursa Ovası Koruma Alanı ( 1976 ) Söz konusu alan Bursa İlinin ve doğal kaynaklarının yönetiminden sorumlu tüm kurum ve kuruluşların ortak kararıyla imzalanan bir protokolle koruma altına alınmıştı ancak 1:100,000 ölçekli Bursa 2020 Çevre düzeni Strateji planına dayanılarak hazırlanan ve 1997 yılında onaylanan 1:25,000 ölçekli Merkez planlama bölgesi Ova koruma sınır tespiti haritası kullanılarak yapılan çalışmada korunması kararlaştırılan Ova koruma alanın korunamadığı ve 2184,4 ha I, ve II, sınıf tarım arazisinin sanayi, yerleşim ve park alanı olarak kullanılması nedeniyle geri kazanılamayacak biçimde kaybedildiği belirlenmiştir. 1976 yılında Ova koruma protokolünün imzalanmasından 2001 yılına kadar geçen 25 yıllık süreçte korunması kararlaştırılan Bursa Ovasının % 19 luk bölümü de korunamayarak kaybedilmiştir (Şekil 3). Bu nedenle Büyük şehir Belediye başkanlığı ile Bayındırlık ve İskan Müdürlüğünün koordinatörlüğünde hazırlanan ve 1998 yılında onaylanarak yürürlüğe giren 1/100,000 ölçekli Bursa çevre düzeni planın alt ölçekli planlarının oluşturulması zorunluluğu nedeniyle üretilmesine başlanan 1:25000 ölçekli çevre düzeni imar planlarına veri oluşturmak amacıyla yeni bir Ova koruma protokolünün düzenlemesi ve Ova sınırının belirlenmesi çalışmalarına 2001 yılında başlanmış ve bir yılı aşan büro ve arazi incelemeleri sonucu Ova koruma sınırlarını içerecek biçimde üretilmiştir.
Bursa Ovası (9040,1 Ha) Köyler ( 175,7 Ha ) Yerleşim-San.(1603,4 Ha) Ç.Yolu ( 28,9 Ha ) Park ve Yeşil A.( 405,3 Ha) Tren yolu Şekil 3.Ova Koruma Alanında Şehirleşme 1976-2002 Ancak yetkili kurumlarca imzalama konusunda görüş birliğine varılan ve 1:100000 ölçekli plan ve uygulama kararlarına uygun olarak oluşturulan 1: 25000 ölçekli merkez bölge çevre düzeni imar planı yerel yönetim değişikliği ile birlikte gündemden kaldırılmış ve 1:25000 ölçekli planlama çalışmalarına yeni bir anlayışla tekrar başlanmıştır. Bursa da 1994 yılından başlatılan ve Türkiye de bir ilk olan Bursa ilinin tüm paydaşlarının; resmi kurum ve kuruluşların, Sivil toplum örgütlerinin, Belediyelerin, Üniversitelerin ilgili Fakültelerinin ortak katkı ve çalışmaları ile üretilen ve tüm Bursa ile tartışıldıktan sonra onaylanan Bursa ili 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planının hazırlanması sürecinin tam tersi bir anlayışla hazırlanarak 16 Mart 2006 tarihinde Bursa Büyükşehir Belediye Meclisinde onaylanarak yürürlüğe konan 1:25000 ölçekli Batı ve Merkez Bölge planlarında söz konusu planlardan önce hazırlanması gereken ve hazırlanması 1:100000 ölçekli plan ve uygulama hükümleri gereği olan ova koruma protokolü ve sınırları ilgili verilere rastlanmamıştır. Bu durum, 26 Mart 2006 da başlatılan planlama ve onaylama sürecinin hem katılımcılıktan uzak hem de geçmişte yoğun emek ve zaman harcanarak üretilen haritalardan, planlardan ve kararlardan yeterince faydalanılmadığını göstermiştir. Son yıllarda tüm çabalara rağmen, ülkemizde izlenen tarım politikaları, 16 Mart 2006 tarihinde Bursa Büyükşehir Belediye Meclisinde onaylanarak yürürlüğe konan 1:25 0000 ölçekli Batı ve Merkez Bölge planlarında da yer alan ve Bursa Ovasının ortasından geçmesi planlanan öneri tren yolu ile halen yapımı devam eden çevre yolu ve bağlantı yolları dikkate alındığında Bursa Ovasındaki kayıpların tarımsal potansiyeli yüksek arazilerin aleyhine gelecek yıllarda da devam edeceği rahatlıkla
söylenebilir. Başka bir anlatımla yakın gelecekte sanayi ve kentsel yerleşimin önünde Bursa nın meyve ve sebze fabrikası olan tarım arazilerini barındıran Bursa Ovası diye bir sorun kalmayacaktır. 2.3. Kentleşme ve Arazi Etkileşimleri Örnek 3 1984 ve 1998 yıllarına ait Landsat uydu verileri ile sadece nehirlerle taşınarak depolanan sedimentler üzerinde oluşan ve tarımsal potansiyeli yüksek topraklara sahip Bursa İli nin en önemli Alluviyal Ovalarına ( İnegöl, Yenişehir, Bursa, Mustafakemalpaşa ve Karacabey Ovası) ait 1:100000 ölçekli toprak haritaları kullanılarak Alluviyal ovalardaki 14 yıllık süreçte sanayi ve yerleşim nedeniyle meydana gelen tarım arazileri kayıpları belirlenmiştir (Şekil 4, Çizelge2). a b MARMARA DENİZİ BURSA Uluabat Gölü ULUDAG Kırsal Yerleşim Kentsel Yerleşim Alluviyal Ovalar Şekil 4. Yerleşim Alanları ve Alluviyal Ovalar (Landsat Uydu Görüntsü a:1984; b: 1998 yılı)
Çizelge 2. Alluviyal ovalarda toplam tarım arazileri kayıpları ve AKK sınıfları (1984-1998) AKK Sınıfı Yerleşim Alanları (ha) 1984 Yerleşim Alanları (ha) 1998 Tarım arazileri kaybı (ha) Kentsel Kırsal Toplam Kentsel Kırsal Toplam Kentsel Kırsal Toplam I 783.4 761.1 1544.5 1562.7 1017.9 2580.6 779.3 256.8 1036.1 II 1420.6 552.9 1973.5 2677.2 730.3 3407.5 1256.6 177.4 1434.0 I+II 2204 1314 3518 4239.9 1748.2 5988.1 2035.9 434.2 2470.1 III 187.3 226.7 414 343.5 328.6 672.1 156.2 101.9 258.1 IV 112 0.3 112.3 385.5 2.5 388 273.5 2.2 275.7 VIII 9 15.1 24.1 9.1 17.2 26.3 0.1 2.1 2.2 Toplam 2512.3 1556.1 4068.4 4978.0 2096.5 7074.5 2465.7 540.4 3006.1 Şekil 4 ve çizelge 2 incelendiğinde hem kırsal yerleşim hemde kentsel yerleşim alanlarının verimliliği yüksek I.ve II. sınıf tarım arazilerinin aleyhine geliştiği görülmektedir. 1984 yılından 1998 yılına kadar geçen 14 yıllık süreçte araştırma konusu tüm ovalarda kentsel yerleşim %92 lik artışla 2204 hektardan 4239 hektara ulaşmıştır. Söz konusu bu artışla 2035 hektar 1. ve 2. sınıf verimli tarım arazisi yok edilmiştir. Kırsal yerleşim alanları ise 14 yılda %33 oranında artarak 1314 hektardan 1748 hektara ulaşmıştır. Kırsal yerleşimle kaybedilen verimli tarım arazileri ise 434 hektardır. Böylece Bursa İlinin en verimli tarım arazilerine sahip olan alluviyal ovalarında 14 yılda kaybedilen I. ve II. sınıf tarım arazileri ise toplam olarak 2470 hektar olduğu belirlenmiştir (Aksoy ve Özsoy, 2004). 1984 yılında verimli tarım arazileri üzerinde gerçekleşen kentsel yerleşim Bursa Ovasında 863 ha, İnegöl Ovasında 762 ha,yenişehir Ovasında 484 ha, Karacabey Ovasında 105 ha, M.Kemalpaşa Ovasında 299 ha alan kaplamakta iken 1998 yılında Bursa Ovasında % 159 luk artışla 2239 hektar, İnegöl Ovasında % 49 luk artışla 1137 hektar, Yenişehir Ovasında %104 lük artışla 989 hektar, Karacabey Ovasında %69 luk artışla 173 hektar ve M.Kemalpaşa Ovasında ise %50 oranında artarak 449 hektar alan kaplar duruma gelmiştir. Sunulan sonuçlar verimli tarım arazileri kayıplarının Yenişehir ve İnegöl Ovalarında da Bursa Ovasındaki duruma benzer bir biçimde başladığını ve hızlanarak devam edeceğini göstermiştir. Günümüzde İnegöl ve Yenişehir İlçelerine yapılan organize sanayi bölgesi, hava alanı, otoyol ve tren yolu gibi yatırımlar Yenişehir ve İnegöl Ovası tarım topraklarının çok hızlı bir biçimde sanayi ve kentsel yerleşimle yok edileceğinin bir göstergesidir. Bu duruma en güzel örnek Bursa Ovasıdır. Sanayici ve işadamlarının yatırım tercihlerinin İnegöl ve Yenişehir İlçeleri olması nedeniyle Karacabey ve MustafaKemalpaşa ilçelerinde kentsel yerleşimin şimdilik Ova toprakları için bir sorun yaratmadığı söylenebilir. 3.OLUMSUZ KENTLEŞME VE ARAZİ ETKİLEŞİMLERİ TARIM ARAZİLERİNİN AMAÇ DIŞI KULLANIM NEDENLERİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İlin değişik bölgelerinde özellikle tarımsal potansiyeli yüksek tarım arazilerinin üzerinde noktasal, düzensiz sanayi alanlarının ve kaçak yapılaşmanın başlıca nedenleri 1960 yılından sonra başlayan ve 1970 li yıllarda ivme kazanan sanayileşme ve buna bağlı hızlı nüfus artışının gereksinimlerini karşılayacak, Bursa Ovası nın tarımsal potansiyelini ve verimli topraklarını korumayı ve sürdürülebilir kullanımı amaçlayan, alt yapısı hazırlanmış alternatif sanayi ve konut alanlarının belirlendiği planların zamanında yapılmamış olması
veya yapılmış olan planlarda alınan kararlara uyulmaması ile tarım topraklarının amaç dışı kullanılmasını önleyen yasa ve yönetmeliklerin ciddi bir biçimde uygulanmamış olmasıdır. Yerel yönetimlerin hazırladıkları plan kararlarını siyasi ekonomik ve sosyal kaygılarla ciddi bir biçimde uygulamayarak ortaya çıkardıkları veya çıkmasına göz yumdukları plan ihlalleri ile ilgili sorunların (çoğunlukla kaçak sanayi ve kentsel yerleşim ) çözümünü de DSİ, kapatılan Köy Hizmetleri, Üniversite gibi kurum ve kuruluşlara yüklemedeki başarıları da tarım arazilerinin amaç dışı kullanımı yaygınlaştıran ve sistemli hale getiren nedenlerden bir diğeridir. 1. Örnek Belediyelerin nazım planlarındaki planlama hedeflerine ulaşamadıklarının veya yaptıkları plan kararlarını uygulamadıklarının veya uygulayamadıklarının bir göstergesidir. Doğal kaynakların korunmasından sorumlu kurum ve kuruluşların (Toprak Su; Köy hizmetleri, DSİ, Tarım İl Müdürlüğü, Bayındırlık il Müdürlüğü gibi) bu konudaki görevlerini siyasal, sosyal ve ekonomik nedenlerle yapamaz duruma getirilmeleri, kapatılmaları veya yerelde baypas edilmeleri de tarım arazilerinin amaç dışı kullanılmalarının kurum ve kuruluşlarla ilgili temel nedenidir. Örnek 3. Kurum ve kuruluşların bu konudaki durumlarını gösteren çok önemli bir örnektir. Örnek 3. Bursa valiliği başta olmak üzere, Belediye başkanlığı, DSİ 1. Bölge, Toprak-su Bölge Müdürlüğü ve daha birçok kurum ve kuruluş ile sivil toplum örgütlerinin 28.12.1976 tarihinde onaylanan 1:25000 ölçekli Bursa Kent Bütünü ve Yakın Çevresi Nazım Planı gereği Ova koruma lejantı ile gösterilen Bursa Ovası alanın (örnek 3 şekil 2 de verilen alan) tarım dışı amaçlarla hiçbir şekilde kullanılamayacağını Ağustos 1977 yılında protokole bağlayarak imzaladıkları ve korumaya söz verdikleri Ova koruma alanının nasıl tarım dışı kullanıma kaydırıldığının ovanın delik deşik edildiğinin bir göstergesi, bir resmidir (şekil3). Günümüzde de 1998 yılında onaylanarak yürürlüğe giren Bursa 2020 yılı 1/100000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı Kararları ve Uygulama hükümleri Örnek 3 te verilen örneğe benzer bir biçimde delik deşik edilmekte, verimli tarım toprakları geçmişteki durumdan çok daha hızlı bir biçimde yok edilmektedir. Söz konusu yok ediliş Bursa Ovasının dışına taşarak İnegöl ve Yenişehir Ovalarına da sıçramıştır. Köy Hizmetlerinin kapatılması kararıyla verimli tarım toprakların amaç dışı kullanılmalarının önündeki tek ciddi engel de ortadan kaldırıldığından bu sürecin hızlanarak devam etmesi kaçınılmadır. (Yukarıda açıklanan duruma en uygun örnek İnegöl Kaymakamlığı ile Belediye Başkanlığının 2005 Şubat ayında onaylanarak yürürlüğe giren Ova koruma eylem planında 2005 Nisan ayında yapılmasını istediği plan revizyonudur. Söz konusu revizyon ile 580 ha dan daha fazla kati projesi tamamlanmış DSİ 1. Bölge Müdürlüğünün Babasultan Barajının sol sahil sulaması proje sahasına giren 2., 3. sınıf sulanabilir arazilerin yerleşime açılması karara bağlanmıştır. Söz konusu revizyon plan Ova eylem planından sorumlu kurum ve kuruluşlara imzalatılarak 26.06.2005 yürürlüğe konmuştur. Böylece yaklaşık 580 ha sulama amacıyla kati projeleri tamamlanmış tarım arazisinin yerleşime açılmasının önünde bir engel kalmamıştır. Ülke kalkınmasında sanayileşmenin ne denli önemli olduğu yadsınamaz bir gerçektir, Ancak sanayileşme tarımı gözetmemek, tarım arazilerine, doğal varlıklara ve çevreye bilinçsizce zarar vermek ve yok etmek anlamına gelmemelidir. Verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi Bursa İli nde bu güne kadar yapılan uygulamalar, tarım arazilerine dolayısıyla Bursa nın verimli Ovalarına zarar vermiş, günümüzde de zarar vermeye devam etmektedir. Bursa da kentleşmenin ve sanayileşmenin verimli tarım arazilerine zarar vermeden gelişebilmesi için; Topraksu Genel müdürlüğünden sonra Köy hizmetleri Genel Müdürlüğünün de kapatılması ile tarım arazileri sahipsiz bırakılmıştır. Böylece günümüzde Tarım arazilerinin amaç dışı kullanılmalarının önündeki en önemli engel ortadan
kaldırılmıştır. Bu kuruluşlarının görev ve sorumluluklarına sahip yeni ve güçlü bir kurumun hayata geçirilmesi bir zorunluluktur. Ülkesel veya bölgesel ölçekte detaylı toprak etüd çalışmalarına başlanarak, arazi kullanım planları hazırlanmalı ve bilgisayar ortamına alınmalıdır. Söz konusu çalışmaların yapılması 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu gereğidir ve ivedilikle söz konusu çalışmalara başlanmalıdır. Tarım İl Müdürlükleri tarafından 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı yasası gereği değişen ve arazilerin sınıfının tespitinde kullanılacak kriterlere göre (Mutlak, Özel Ürün, Dikili, Marjinal Tarım Arazilerinin) sınıf tespitlerinin güncel toprak haritalarına dayanılarak yapılmalı ve 1:25000 Nazım İmar Planına aktarılması gerekmektedir. Planlama kararlarının daha doğru ve sürdürülebilir olması, Bursa İli doğal kaynakların Sürdürülebilir kullanımının sağlanabilmesi ve en önemlisi 3573 Sayılı Zeytinciliğin ıslahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun kapsamında olan yerlerin belirlenmesi ve kanunda geçen koruma mesafelerine uyulabilmesi için Bursa İlinin Şimdiki Arazi Kullanımı/Örtü türleri belirlenmeli ve 1:25000 Ölçekli olarak haritalanmalıdır. Her türlü Plan hazırlanması ve onaylanması ile tarım dışı amaçlarla kullanılacak arazi izinlerinin alınması sürecinde 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu gereği oluşturulan Bursa İli Toprak Koruma Kurulundan arazi sınıfları gözetilmeksizin gereken görüş, öneri ve onaylar mutlaka alınmalıdır. Yerel yönetimlerin, sivil toplum örgütlerinin, resmi kurum ve kuruluşların desteğiyle İl düzeyinde çabuk hızlı ve doğru sonuçlar veren uzaktan algılama ve CBS teknikleri kullanılarak tarım arazilerinin son durumlarına ait bilgiler üretilmeli, arazi kullanım planlama çalışmaları tamamlanarak, alternatif konut ve sanayi alanları belirlenmeli ve veri tabanları oluşturulmalıdır. İlçe ve belde belediyelerinin sanayi alanı oluşturma ve tarım alanlarını imara açma yetkileri iptal edilmelidir. İlçe ve beldeleri kapsayan planlar bir merkezden il düzeyinde Büyük Şehir Belediye Başkanlıklarınca ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının, toprak koruma kurulunun, sivil toplum örgütlerinin ve bilim çevrelerinin görüşleri alınarak, veya planlama sürecine katılmaları sağlanarak yapılmalıdır. Organize Sanayi Bölgesi olan illerde bu bölge dışında sanayi kuruluşlarına kesinlikle ruhsat verilmemeli, alt yapı hizmetleri götürülmemelidir.tarımsal potansiyeli yüksek araziler üzerinden geçen ve kentleri birbirine bağlayan ana ulaşım yolları üzerinde akaryakıt istasyonları ve sosyal tesislerin yapımına ancak gereksinim olup olmadığı araştırıldıktan sonra izin verilmelidir. 4. KAYNAKLAR Aksoy E., Ergün H., Çullu M.A. 1997. Bursa İlinde Doğal Kaynaklardaki Olumsuz Değişimlerin Belirlenmesinde Uzaktan Algılama ve Coğrafik Bilgi Sistem Teknikleri. TUFUAB III.
Uzaktan Algılama ve Türkiye deki Uygulamaları Semineri. 16-18 Mayıs 1997 Uludağ- Bursa. Aksoy E., G. Özsoy. 2001. Bursa Kenti ve Yakın Çevresinde Tarım Arazilerinin Sanayi ve Kentsel Yerleşimle Kayıplarının CBS Teknikleri Kullanılarak Belirlenmesi, Nedenleri ve Çözüm Önerileri.GAP II. Tarım Kongresi, 24-26 Ekim 2001. Şanlıurfa. II. Cilt s.1053-1060. Aksoy, E., G. Özsoy, 2004. Determining Urbanization Development and Its Advers Effect on Soils of the Alluvial Plains at the Bursa Province using Multi-date Satellite Data. International Soil Congres (ISC)on Natural Resource Management for Sustainable Development, Proceeding CD. Anonim. 1993. ILWIS 1.4 Users Manual, International Institute for Aerospace Survey and Earth Sciences First Edition, August 30, Computer Dept. ITC The Netherlands. Anonim. 1995. Bursa İli Arazi Varlığı. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İl Rapor No: 16, Ankara. Anonim. 1997b. Erdas 8.3 Field Guide. Fourth Edition, Revised and Expanded. ERDAS İnc., Atlanta, Ceorgia Katkat A.V. 1984. Bursa ovası tarım topraklarının amaç dışı kullanılması. 8-14 Ekim 1984. Toprak İlmi Derneği 9. Bilimsel Toplantısı Tebliğ Özetleri sayfa 1-8, Mersin. Rosenfeld A. and Kak A.C. 1976. Digital Picture Processing. Academic Press, New York, 457p.