Genişleme Sürecinde Türkiye Avrupa Birliği 1993 Kopenhag Zirve'sinde aldığı kararlar uyarınca eski Varşova Paktı ülkeleri olan Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerini (MDAÜ) kapsayan bir genişleme süreci başlatmıştır. AB Komisyonu'nun genişlemeye ilişkin stratejisine esas teşkil etmek üzere hazırladığı öneriler, 16 Temmuz 1997 tarihinde 'Gündem 2000' başlıklı bir raporda açıklanmıştır. Raporda MDAÜ ile Kıbrıs ın iki dalga şeklinde 2000'li yìllarda AB'ne tam üye olmaları öngörülmüştür. İlk dalgada Kopenhag kriterleri dediğimiz: 1. Siyasi kriterler: Aday ülke, demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları, azınlıklara saygı ve azınlıkların korunmasının güvence altına alındığı istikrarlı bir kurumsal yapıya sahip olmalıdır. 2. Ekonomik kriterler: Aday ülkede işleyen bir piyasa ekonomisi ve AB içinde rekabetçi baskı ve piyasa güçleriyle başa çıkabilme kapasitesine sahip olmalıdır. 3. Topluluk Müktesebatının Kabulü: Aday ülke, siyasi, ekonomik ve parasal birlik amaçlarına uyum dahil olmak üzere, AB mevzuatını üstlenebilme ve uygulayabilme kapasitesine sahip olmalıdır. Kriterlere en fazla uyum gösterebilme yeteneğine sahip olduğu değerlendirilen, Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya ve Estonya, sözkonusu kriterlere göre daha geri bir durumda bulunan ikinci dalgada ise Slovak Cumhuriyeti, Litvanya, Letonya, Bulgaristan ve Romanya yer almıştır. Kıbrıs da daha önce alınan bir kararla sözkonusu genişlemenin içine dahil edilmiştir. Daha sonra bu dalgalı sistem bırakılmış ve tüm aday ülkeleri kapsayan tek bir çerçeveye oturtulmuştur. Türkiye ise ekonomik ve siyasi problemleri nedeniyle genişlemenin kapsamına alınmamıştır. AB nin Türkiye ye yönelik ön-katılım stratejisi, Lüksemburg da toplanan Avrupa Konseyi nin talebi üzerine 1998 de geliştirilmiş olan Avrupa Stratejisi üzerine inşa edilmiş ve Türkiye ye birtakım önerilerde bulunulmuştur. Bu öneriler Gümrük Birliği nin derinleştirilmesini, Gümrük Birliği nin tarım ve hizmet sektörlerini de kapsayacak şekilde yaygınlaştırılmasını ve çeşitli alanlarda işbirliğini kapsamaktadır. AB Komisyonu 13 Ekim 1999 da açıkladığı Türkiye için ikinci İlerleme Raporu nda Türkiye ye üyelik perspektifi verilmesini önermiş ve bunun sonucunda Aralık 1999 da toplanan Helsinki Zirvesi yle Türkiye, AB ye tam üyeliğe aday ülke olarak kabul edilmiştir.
AB Üyeliğine Aday Ülke Türkiye : Helsinki Zirvesi 1999 yılında Helsinki de gerçekleştirilen AB Zirvesi (Avrupa Konseyi), AB-Türkiye ilişkileri için bir dönüm noktası oldu. Bu Zirve de AB, Türkiye nin adaylığını resmi olarak kabul etti ve bu kararın ardından Türkiye yi AB üyeliğine hazırlayabilmek için diğer aday ülkelerde olduğu gibi bir katılım öncesi strateji uygulanmaya başlandı. Bu katılım stratejisi birbirine bağlı aşağıda açıklanan birkaç unsuru içeriyor: Katılım Ortaklığı Belgesi İlerleme Raporları Tek finansal çerçeve kapsamında yıllık yardım Avrupa Topluluğu programlarına ve kuruluşlarına katılım. Türkiye hükümeti de bu strateji çerçevesinde, düzenli olarak, Katılım Ortaklığı ve Müktesebatın Kabulüne ilişkin Ulusal Programlar hazırlıyor. Katılım Ortaklığı Belgesi Katılım Ortaklığı Belgesi, üyeliğe hazırlanma sürecinde aday ülkenin kısa ve orta vadede aşama kaydetmesi gereken öncelikli alanları ortaya koyar ve bu çerçevede gerekli olan mali yardım çerçevesini belirtir. Kısa vadede yerine getirilmesi beklenen öncelikler bir yıllık bir süreyi kapsarken, orta vadeli öncelikler gerçekleşmesi bir yıldan fazla sürecek önceliklerden oluşur. Katılım Ortaklığı Belgesi, aday ülkenin adaylıktan üyeliğe geçiş sürecinde atması gereken somut adımları, gerçekleştirmesi gereken yasal reformları bir takvim çerçevesinde belirtmesi nedeniyle önemli bir yol haritasıdır. Bu adımları ne hızda gerçekleştireceği aday ülkenin hükümetinin inisiyatifindedir. Uyum hızı, aday ülkenin üyeliğe geçiş hızını da belirler. Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi (İngilizce/Türkçe) 8 Mart 2001 tarihinde kabul edildi. Bu belge 2000 yılı İlerleme Raporu nda belirtilen öneriler esas alınarak hazırlanmıştır ve kısa vadede 11 politik, 42 yapısal veya mevzuat değişikliği yapılması, orta vadede ise 8 politik, 52 ekonomik ve sosyal politika değişikliği yapılması öngörülmektedir. Bu belgede, özellikle Kopenhag siyasi kriterlerinin önemi vurgulanıyor. Belgede Kıbrıs konusu, ifade özgürlüğüne ilişkin hukuki ve anayasal güvencelerin güçlendirilmesi, toplantı ve şiddete yönelik olmayan gösteri yapma özgürlüğü, işkenceyle mücadele, sivil toplumun gelişiminin desteklenmesi, Türk vatandaşlarının ana dilde yayın özgürlüğü, idam cezasının kaldırılmasıyla ilgili anayasal ve hukuki düzenlemeler yer alıyor. Ekonomik kriterler ve mevzuata uyumla ilgili alanlarda da yapılması gereken değişikliklere de işaret ediliyor. Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi 26 Mart 2003 de gözden geçirilerek yeniden yayımlandı. Avrupa Komisyonu, Ekim 2002 de yayımladığı ve Avrupa Konseyi nce de kabul edilen İlerleme
Raporu na dayanarak ve Türkiye nin kriterlere uyumunu kolaylaştırmak amacıyla, Katılım Ortaklığı Belgesi nde değişiklikler yaptı. Bu belgeye göre Türkiye, siyasi kriterleri yerine getirmek amacıyla Ağustos 2002 de yaptığı yasal düzenlemelerle, ifade özgürlüğü, anadilde yayın yapma özgürlüğü, dernek kuruluşu alanlarında ve özellikle idamın kaldırılmasıyla çok önemli adımlar attı. Avrupa İnsan Hakları Konvansiyonu nun 6 no lu protokolünü imzalamakla ölüm cezasının kaldırılması yönünde ilerleme kaydedildi ve işkenceye karşı mücadele, siyasi partilerin kapatılması ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nce verilen kararlara uygun olarak yeniden yargılama hakkının tanınmasıyla ilgili iki önemli reform paketi kabul edildi. Yine eğitim alanında, TV/Radyo yayınları ve dini özgürlükler alanında uygulamaya yönelik önemli kararlar alındı. Ancak Katılım Ortaklığı belgesinde, Türkiye nin siyasi kriterleri tam olarak uygulamasında, bir başka deyişle düşünce özgürlüğü ve özellikle yazılı basın ve görsel yayınlarda özgürlük, dernekleşme özgürlüğü ve dini özgürlükler alanlarında kısıtlamaların devam ettiğinin de altı çizildi. Avrupa Komisyonu nun Mart 2003 te yeniden yayımladığı Katılım Ortaklığı Belgesi ni takiben, Türkiye hükümeti de Ulusal Programı yeniden güncelleyerek 24 Temmuz 2003 te yürürlüğe koydu. Bu tarihten sonra Türk hükümeti Katılım Ortaklığı Belgesi'nde belirtilen eksiklikleri gidermek adına bir dizi reform gerçekleştirdi. Bu reformlar, Kasım 2003 te yayınlanan İlerleme Raporu nda değerlendirildi. İlerleme Raporu Katılım Öncesi Strateji nin bir başka unsuru da Avrupa Komisyonu nun her yıl düzenli olarak hazırladığı ve aday ülkelerin kaydettiği gelişmeleri değerlendirerek önerilerde bulunduğu İlerleme Raporu dur. Bu raporlar müzakerelerin yürütülmesi veya katılım kriterlerine göre adaylık sürecine yeni eklenen ülkeleri kapsaması konusunda karar alınması için Konsey açısından birer dayanak oluşturur. Avrupa Komisyonu 'İlerleme Raporu'nu hazırlarken Türk hükümetinin sunduğu bilgiler, Avrupa Parlamentosu rapor ve kararları, Avrupa Konseyi, AGİT ve uluslararası finans kuruluşları başta olmak üzere uluslararası örgütler ve sivil toplum örgütlerinin değerlendirmelerinden faydalanıyor. Türkiye için ilk İlerleme Raporu Kasım 1998 de yayımlandı ve bunları 1999, 2000, 2001, 2002 ve 2003, 2004 yıllarında hazırlanan raporlar izledi. Kasım 2000 de hazırlanan İlerleme Raporu, 1999 Helsinki Zirvesi ve Türkiye ye adaylık statüsü verilmesi sonrasında hazırlanması açısından önemli idi. Bu raporda yer alan değerlendirmeler, Türkiye için hazırlanan ilk Katılım Ortaklığı Belgesi nin de temelini oluşturuyordu. İlerleme Raporları nasıl hazırlanıyor? Aday ülkelerin üyelik yönünde göstermiş oldukları gelişmelere ilişkin olarak sundukları bilgilere, Avrupa Parlamentosu, Avrupa Konseyi, AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı), OECD, IMF gibi kuruluşların hazırladığı rapor ve çalışmalara, bazı uluslararası örgütler ile sivil toplum
kuruluşlarının değerlendirmelerine dayanıyor. İlerleme Raporlarını, Avrupa Komisyonu'nun çalışanları kaleme alıyor. İlerleme Raporları kaç bölüm içeriyor? İlerleme Raporları, üç Kopenhag Kriteri'ni kapsayan üç temel bölümden oluşuyor: siyasi kriterler, ekonomik kriterler ve üyelik yükümlülüklerini üstlenebilme yeteneği.
Ulusal Program Müktesebatın Kabulü için hazırlanan Ulusal Program da (NPAA), AB ye üyelik başvurusu yapmış olan ülkenin, Katılım Ortaklığı önceliklerini yerine getirmeyi ve AB ile bütünleşmeye hazırlanmayı ne şekilde tasarladığı, ayrıntılı biçimde yer alır. NPAA bu şekilde Katılım Ortaklığını tamamlar; öncelikleri ve amaçları yerine getirmek için bir zaman cetveli içerir; mümkün ve ilgili olduğunda tahsis edilecek insan kaynaklarını ve mali kaynakları belirtir. Türkiye tüm aday ülkelerde olduğu gibi Müktesebatın Kabulü için Ulusal Program hazırlamış ve 19 Mart 2001 tarihinde Avrupa Komisyonu'na sunmuştur. Türkiye nin Katılım Otaklığı Belgesi nde detaylı olarak belirtilen yükümlülüklerini bir takvime bağlayan Ulusal Program, Mart 2001 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmiştir. Katılım Ortaklığı Belgesi ve bunu tamamlayan Ulusal Programlar dinamik yapıda olup, Komisyonun her yıl sonunda aday ülkelerle ilgili olarak hazırladığı İlerleme Raporu na ve yerine getirilen uyum çalışmalarına göre güncellenebilmektedir. Buna göre, Avrupa Komisyonu Türkiye ile ilgili olarak gözden geçirilmiş Katılım Ortaklığı Belgesi ni 25 Mart 2003 te yayımladı, Türkiye hükümeti de bunu tamamlayan gözden geçirilmiş Ulusal Program ı hazırladı. 2003 ün yaz aylarında TBMM de görüşülerek kamuoyuna açıklanan gözden geçirilmiş Ulusal Program da, kısa vadeli (2003) ve orta vadeli (2004 yılı sonuna kadar) hedefler net bir şekilde belirtiliyor. Kısa vadede hedeflenenler arasında: 'Kamu Yönetimi Reformu' nun gerçekleştirilmesi Kişisel verilerin korunmasına ilişkin AB mevzuatına uyum ve 'Kişisel Verileri Koruma Kurumu' nun kurulması Fikri ve sınai mülkiyet haklarında AB normlarına uyumun tamamlanması, önemli anlaşma ve sözleşmelere taraf olunması Avrupa istihdam stratejisine uygun bir ulusal istihdam politikası geliştirilmesi amacıyla Türkiye İş Kurumu nun kurulması DPT bünyesinde kurulan, AB eğitim ve gençlik programlarını yürütmekten sorumlu olan Ulusal Ajans'a idari ve mali açıdan özerklik sağlayacak kanun çıkarılması Sosyal güvenlik kuruluşlarının aynı çatı altında toplanmasını amaçlayan kanunun yürürlüğe konulması AB'nin sınır tanımayan televizyon direktifi ile uyumlu olarak: reklamlar, tele-alışveriş, küçüklerin korunması, tanımlar, toplum tarafından önem atfedilen olaylarla ilgili olarak 3984 sayılı RTÜK Kanunu'nda değişiklik yapılması Yasadışı göçün önlenmesi amacıyla, AB mevzuatına uyumlu biçimde etkin sınır yönetimi geliştirme kapasitesi çalışmaları ve bu kapsamda Pasaport Kanunu'nda değişiklik yapılması
TBMM'ye sevk edilmiş Karayolu Taşıma Kanunu nun yasalaşması; demiryolu ve havayolu taşımacılığının AB mevzuatına uydurulması; liman devleti kontrol uygulamalarının güçlendirilmesine yönelik idari düzenlemenin tamamlanması Gıda laboratuvarlarının fiziki altyapısının güçlendirilmesi; Organik Ürün ve Girdilerin Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun çıkarılması Veterinerlik Çerçeve Kanunu hazırlanması Sigortacılık Faaliyetlerini Düzenleme ve Denetleme Kanunu nun yasalaşması Kamu iç mali denetim sisteminin AB ve uluslararası standartlara uyum kanunu İstatistik Kanunu nun yürürlüğe girmesi Kadın-erkek eşitliği ve ayrımcılığın önlenmesi alanındaki AB mevzuatının Türk İş Hukuku'na yansıtılması ve uygulanması; İş Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü ile buna bağlı yönetmeliklerin yürürlüğe konması; Aktif İşgücü Piyasası Stratejisi Projesi'nin uygulanmasına başlanması EPDK'nın kurumsal yapısının güçlendirilmesi; üretim ve dağıtım şirketlerinin yeniden yapılandırılması; Petrol Piyasası Kanunu nun çıkarılması ve Petrol Piyasası Düzenleme Kurumu nun oluşturulması; Enerji Verimliliği Kanunu ile Yenilenebilir Enerji Kanunu çıkarılması Tüm vatandaşların adalete erişiminin sağlanması için Adalete Uluslararası Erişim Sözleşmesi'ne taraf olunması Örgütlü suçlar, uyuşturucu, insan ticareti, sahtecilik, yolsuzluk ve karapara aklamayla mücadelenin güçlendirilmesi için TCK'da ekonomik suçlar açısından tüzel kişilerin cezai sorumluluğuna ilişkin düzenlemeler yapılması ve Avrupa Konseyi Yolsuzluğa Karşı Ceza Sözleşmesinin onaylanması; mali sistemin karapara aklanması amacıyla kullanılmasının önlenmesine yönelik olarak Karaparanın Aklanmasının Önlenmesine Dair Kanunda Değişiklik Yapılması Gümrük elektronik sistemlerinin Avrupa Topluluğu elektronik sistemleriyle bağlantılarının sağlanması için, bilgisayar sistemleri arasında uyum çalışmaları yapılması; Ortak Transit ve Tek İdari Belge Sözleşmelerine, sözleşmeye taraf olan ülkelerin onayı kaydıyla taraf olunması Taşımacılıkla ilgili AB mevzuatının üstlenilmesine ilişkin bir eylem planı hazırlanması Orta vade Özel kanunlarla düzenlenmiş olan ve mesleğin icrasında 'Türk Vatandaşlığı' şartı içeren hükümler, karşılıklılık ilkesi çerçevesinde tam üyeliğe kadar ya da tam üyelikten sonra kaldırılacak. Kişilerin serbest dolaşımına ilişkin mevzuatta, AB'ye uyum çalışmaları devam edecek ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde tam üyeliğe kadar tamamlanacak.
Karşılıklı olmak ve güvenlik esaslarına da uyulmak kaydıyla, yabancı uyruklu gerçek kişiler ile ticari şirketlerin, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde taşınmaz mal edinebilmesi. Yabancı yatırımların önündeki bütün kısıtlamaların kaldırılması. Bütçe dışı fonların bütçelerinin TBMM tarafından onaylanmasına, hesaplarının dış denetime tabi olmasına ve söz konusu fonların hesaplarının konsolide bütçe hesaplarıyla birlikte aylık raporlanmasına olanak verecek gerekli hukuki ve idari düzenlemelerin gerçekleştirilmesi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde Su ürünleri Genel Müdürlüğü veya benzeri müstakil bir yapı kurularak balıkçılık sektörünün güçlendirilmesi. Özelleştirme, Sosyal Güvenlik Reformu, vergi idaresinin bütün birimlerinin tam otomasyona geçirilmesinin tamamlanması. Mevzuatın Yakınlaştırılması Analitik İnceleme (Screening) Analitik inceleme, aday ülke mevzuatları ile AB müktesebatının analitik karşılaştırılmasını içerir. Bu, aday ülkelerin müzakere sürecine hazırlanmasındaki önemli aşamalardan birisidir. Bu uygulamanın amacı, ilgili ülkelere, AB nin temelini oluşturan kuralları daha iyi anlamalarına ve topluluk müktesebatını kabul edip uygularken ele almaları gereken konuları açıkça belirlemelerine yardımcı olmaktır. Tarama süreci, 3 Nisan 1998 de hem müzakerelere başlayan altı ülke hem de Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Malta, Romanya ve Slovak Cumhuriyeti ile başladı ve Aralık 1999 da tamamlandı. Türkiye de de, analitik inceleme süreci öncesinde bir ön değerlendirme (legal scrutiny) yapabilmek amacıyla sekiz adet alt komite kuruldu. Eşleştirme (Twinning) Eşleştirme, AB müktesebatının özel bir bölümünün uyarlanması, yürürlüğe konması ve uygulanmasına yönelik olarak aday ülkedeki idari ve yarı kurumsal örgütlerle, üye ülkelerdeki muadillerini biraraya getirir. Eşleştirme süresince AB den ve aday ülkelerden konunun uzmanları belirli bir süre için biraraya gelerek iki tarafın konuyla ilgili mevzuatını karşılaştırır ve uyum sağlanması gereken alanları belirlerler. Eşleştirme süresince AB den uzmanlar aday ülkenin ilgili kamu kuruluşunda belli bir süre çalışır ve mevzuat uyumunun yapılmasında o ülke uzmanlarına yardımcı olur. Eşleştirme daha çok Katılım Ortaklığı Belgesi nde belirtilen önceliklerin yerine getirilmesini amaçlar. Mevzuat Uyumu - Alt Komiteler 11 Nisan tarihinde Lüksemburg'da toplanan AB-Türkiye Ortaklık Konseyi'nde Türkiye'nin AB adaylığı sürecinde mevzuatın yakınlaştırılmasında gösterilen ilerlemenin izlenmesini sağlayacak sekiz alt komitenin oluşturulması kararı alındı. Bu sekiz komitenin amacı, müzakerelere başlamadan önce AB müktesebatının ve uyum sağlanacak alanların daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla bir tarama veya analitik inceleme (screening)
yapmaktır. Buna göre diğer aday ülkelerin de değerlendirmeye tabi olduğu 31 konu başlığı Türkiye için gruplanarak sekiz başlık altında toplanmıştır. Alt Komite 1: Tarım ve Balıkçılık Tarım ve balıkçılık ürünleri, tarımsal üretim ve kırsal kalkınma, işlenmiş tarım ürünleri, veerinerlik ve bitki sağlığı konuları, ticari konular. Alt Komite 2: İç Pazar ve Rekabet Standardizasyon, sertifikasyon, uygunluk değerlendirmesi ve piyasa teftişi konuları da dahil olmak üzere malların serbest dolaşımı; fikri ve sınai mülkiyet hakları; kamu alımları, veri koruma ve medeni hukuk; şirketler hukuku, muhasebe ve e-ticaret; tüketici koruma; rekabet ve devlet yardımı; mali hizmetler de dahil olmak üzere hizmetler (bankacılık, sigorta, yatırım) ve posta hizmetleri; sosyal sigorta koordinasyonu hariç işçilerin dolaşımı; yerleşim hakkı ve hizmet sunumu; Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı. Alt Komite 3: Ticaret, Sanayi ve AKÇT ürünleri Ticari konular; AKÇT ürünleri; yatırım teşviki; KOBİ'ler ve Türkiye'nin Topluluğun KOBİ programına katılımı; Endüstriyel politika ve işbirliği; turizm. Alt Komite 4: Ekonomik ve Parasal konular, sermaye hareketleri ve istatistikler Ekonomik ve parasal konular; sermaye hareketi; finansal sektör reformu; istatistik işbirliği. Alt Komite 5: Yenilikçilik Eğitim, mesleki eğitim ve gençlik ile Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı; bilim, araştırma ve teknolojik geliştirme ve Türkiye'nin programlara katılımı; telekomünikasyon ve enformasyon teknolojileri; kültürel işbirliği ve görsel-işitsel politika; Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı Alt Komite 6: Ulaşım, çevre ve enerji (Avrupa Ötesi Ağlar) Ulaşım; çevre ve Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı; nükleer güvenlik de dahil olmak üzere enerji; Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı Alt Komite 7: Bölgesel Politika, istihdam ve sosyal politika İstihdam politikası, sosyal politika, Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı; sosyal politikaların koordinasyonu; bölgesel kalkınma politikası Alt Komite 8: Gümrükler, vergileme, uyuşturucu trafiği ve para aklama Gümrük işbirliği; dolaylı vergileme, vergi alanında Türkiye'nin Topluluk Programları na katılımı; para aklama; uyuşturucu; hesap kontrolü ve mali kontrol. Bu komitelerde hem Türkiye den hem AB den uzmanlar bir araya gelmekte ve AB mevzuatına uyum için gerekli çalışmaları yapmaktadırlar.