Meme Kanseri Nedeniyle Meme Koruyucu Cerrahi Yapılan Bir Hastaya Roy Uyum Modeline Temellendirilmiş Hemşirelik Yaklaşımı

Derleme / Review J Breast Health 2014; 10: 134-140 DOI: 10.5152/tjbh.2014.1910 Meme Kanseri Nedeniyle Meme Koruyucu Cerrahi Yapılan Bir Hastaya Roy Uyum Modeline Temellendirilmiş Hemşirelik Yaklaşımı Nursing Approach Based on Roy Adaptation Model in a Patient Undergoing Breast Conserving Surgery for Breast Cancer Figen Erol Ursavaş 1, Özgül Karayurt 2, Özge İşeri 3 1 Çankırı Karatekin Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü, Çankırı, Türkiye 2 Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye 3 Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Tokat, Türkiye ABSTRACT The use of models in nursing provides nurses to focus on the role of nursing and its applications rather than medical practice. In addition, it helps patient care to be systematic, purposeful, controlled and effective. One of the commonly used models in nursing is Roy Adaptation Model. According to Roy adaptation model, the aim of nursing is to increase compliance and life expectancy. Roy Adaptation Model evaluates the patient in physiologic mode, self-concept mode, role function mode and interdependence mode aiming to provide holistic care. This article describes the use of Roy Adaptation Model in the care of a patient who has been diagnosed with breast cancer and had breast-conserving surgery. Patient data was evaluated in the four modes of Roy adaptation model (physiologic, self-concept, role function, and interdependence modes) and the nursing process was applied. Key words: Breast cancer, nursing, Roy Adaptation Model ÖZET Hemşirelikte model kullanımı, hemşirelerin tıbbi uygulamalara değil hemşirelik rolüne ve uygulamalarına odaklanmasını sağlamaktadır. Ayrıca bakımın, sistematik, amaçlı, kontrollü ve etkili olmasına yardımcı olmaktadır. Hemşirelikte yaygın olarak kullanılan modellerden birisi Roy Uyum Modelidir. Roy uyum modeline göre hemşireliğin amacı uyumu yükseltmek yaşam süresini arttırmaktır. Roy Uyum Modeli hastayı fizyolojik alan, benlik kavramı alanı, rol fonksiyon alanı ve karşılıklı bağlılık alanlarında değerlendirerek bütüncül bakımı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu makale Roy Uyum Modelinin bakımda kullanımını meme kanseri tanısı konulmuş meme koruyucu cerrahi geçirmiş bir hasta ile açıklanmıştır. Roy uyum modelinin dört uyum (fizyolojik alan, benlik kavramı alanı, rol fonksiyon alanı, karşılıklı bağlılık alanı) alanında hastanın verileri değerlendirilmiş ve hemşirelik süreci uygulanmıştır. Anahtar sözcükler: Meme kanseri, hemşirelik, Roy Uyum Modeli Giriş Meme kanseri, meme hücrelerinde başlayan bir malign tümördür. Meme kanseri Amerikalı kadınlarda deri kanseri dışında en sık görülen kanser türüdür. En son verilere göre Amerika Birleşik Devletlerinde 2013 yılında 232,340 (%29) yeni meme kanseri vakası olduğu ve bunların yaklaşık 39,620 sinin meme kanserinden öleceği tahmin edilmektedir (1). Türkiye de Sağlık Bakanlığı nın 2011 yılı verilerine göre ise meme kanseri kadınlar arasında görülen ilk 10 kanserde birinci sırada yer almakta olup görülme insidansı yüz binde 45,1 dir (2). Meme kanseri olan kadınların bakımında hemşirelerin bütüncül bakım vermeleri oldukça önemlidir. Hemşirelerin hastalara sunulan bakımda bütüncül bakımı verebilmeleri ancak hemşirelik modellerinin kullanılması ile gerçekleştirilebilir. Çünkü bu modeller hemşirelik aktivitelerini iş merkezli olmaktan uzaklaştırıp, hasta odaklı hizmet verilmesine olanak sağlarlar (3). Uygulamada model kullanımı ile temel kavramlar ve kavramlar arasındaki ilişki belirlenerek sorunların tanımlanmasını ve çözüm önerilerinin geliştirilmesi sağlanır (4). Bu sayede hemşirelerin tıbbi uygulamalara değil hemşirelik rolüne ve uygulamalarına odaklanılmasına katkıda bulunulur (5). Modeller bakımın amaçlı, sistematik, kontrollü ve etkili olmasını sağlamakla birlikte ortak bir dil oluşturulmasına da imkan tanır. Ayrıca hemşirenin günlük bakımı organize etmesine yardımcı olarak daha az iş gücü ile daha kaliteli bakım sunmasını sağlar (6). Günümüzde modellere olan ilgi artmasına rağmen hemşirelik uygulamaların da modellerin kullanımına fazla rastlanılmamaktadır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi temel hemşirelik eğitiminde model kullanımına yeterince yer verilmemesi ve modellerin çoğunun karmaşık yapılara sahip olması ve soyut kavramlardan oluşmasıdır. Bu nedenle klinikte çalışan hemşireler için modelleri anlamak ve uygulamak zaman alıcı olabilmektedir (7). Hemşirelikte yaygın olarak kullanılan modellerden birisi de Roy Uyum Modeli dir (RUM). RUM yaklaşık 35 yıldır hemşirelik uygulamalarına, araştırmalarına, eğitimine ve yönetimine katkı sağlamakta ve model tabanlı bilgi üretmektedir(8). Ülkemizde hemşirelik uygulama ve araştırma alanlarında model kullanımı son yıllarda önem kazanmıştır (6, 7, 9-12). Hemşirelerin model kullanarak hastalarına bakım vermeleri ile bütüncül bakım gerçekleşecektir. Bu makale RUM nin bakımda kullanımını meme kanseri tanısı konulmuş ve meme koruyucu cerrahi geçirmiş bir hasta ile açıklamayı amaçlamaktadır. RUM ye göre hemşirelik tanı ve girişimlerinin belirlenmesi makalenin temelini oluşturmaktadır. 134 Yazışma Adresi / Address for Correspondence: Figen Erol Ursavaş, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü, Çankırı, Türkiye Tel. / Phone:+90 376 213 17 02 e-posta / e-mail / e posta: figeneroll@hotmail.com Geliş Tarihi / Received:12.05.2014 Kabul Tarihi / Accepted: 17.05.2015

Ursavaş et al. Nursing Approach Based on Roy Adaptation Model Tablo 1. Birey için olumlu fizyolojik alan uyum göstergelerinin sınıflandırılması Fizyolojik Alan 1-Oksijenlenme Dengeli ventilasyon süreci Dengeli gaz değişim şekli Yeterli gaz alış verişi Yeterli kompanzasyon süreci 2-Beslenme Dengeli sindirim süreci Vücut gereksinimi için yeterli beslenme şekli Değiştirilmiş beslenme şekliyle metabolik ihtiyaçların ve diğer besin ihtiyaçlarının karşılanması 3-Eliminasyon Etkili barsak süreci Dengeli barsak boşaltım şekli Etkili idrar yapım süreci Yeterli idrar boşaltım şekli Boşaltım şeklinin değişmesinde etkili baş etme yolları 4-Hareket ve Dinlenme Etkili hareket süreci Hareketsizlik sırasında dengeleyici hareketlerin yeterli şekilde güçlendirilmesi Etkili aktivite ve dinlenme şekli Etkili uyuma örüntüsü Bozulmuş uyku durumunda etkili çevresel değişiklikler 5-Koruma Sağlam deri Etkili iyileşme süreci İmmun durum ve deri bütünlüğündeki değişiklikler için yeterli ikincil koruma Etkili immun süreç Yeterli ısı düzenlemesi 6-Duyular Etkili duygu süreçleri Duyusal bilgi girdisinde etkili entegrasyon Algı şeklindeki girişlerin ve değerlendirmelerin dengeli olması Değişen duyular için etkili baş etme yöntemleri 7-Sıvı, Elektrolit ve Asit Baz Dengesi Su dengesinde etkili süreç Vücut sıvılarındaki elektrolitlerin dengeli olması Dengeli asit-baz durumu Kimyasal tamponlama da etkili düzenleme 8-Nörolojik Fonksiyon Duyu, algılama, kodlama, kavram oluşturma, bellek, dil, planlama ve motor yanıtta etkili süreç Düşünce ve duygu süreçlerinin entegrasyonu Sinir sisteminin yaşlanma ve değişiminde esneklik ve fonksiyonel etkinliğinin gelişimi 9-Endokrin Fonksiyon Vücut ve metabolik süreçlerde etkili hormonal düzenleme Üreme gelişiminde etkili hormonal düzenleme Hormon sisteminin negatif feedback kapalı çevrim şeklinde denge Hormon siklus ritminin dengeli olması Etkili stresle başa etme yöntemleri Roy C. The roy adaptation model. 3 rd. ed. Upper Saddle River New Jersey, Pearson Education, 2009(3) 135

J Breast Health 2014; 10: 134-140 136 Kavramsal Çerçeve: Roy Uyum Modeli Roy Uyum Modeli, hemşireliğin kavramsal temellerinin tanımlanmasında yaygın kullanılan bir modeldir. Model 1960 lı yılların sonlarında geliştirilmeye başlanmıştır (3). Amerika da ve dünyanın çeşitli ülkelerinde çalışan hemşireler RUM yi belirginleştirmek, açıklamak ve kavramları genişletmek için çalışmaktadırlar (3). Hemşireliği bilimsel ve hümanistik bir meslek olarak kabul eden Roy, hemşirelerin toplumun sağlık gereksinimlerine ve iyi oluşluluğuna katkıda bulunmak için özelleşmiş bilgilerini kullanmaları gerektiğini vurgulamıştır (3, 13). RUM ye göre hemşireliğin amacı uyumu yükseltmek ve yaşam süresini arttırmaktır. Roy Uyum Modeli nin metaparadigma kavramları insan, çevre, sağlık ve hemşireliktir (4). Roy Uyum Modeli ne göre insan; biyopsikososyal bir varlık olarak değişen çevre ile sürekli etkileşim içindedir. Çevre; odak (focal), etkileyen (contextual) ve olası (residual) uyaranları içerir. Odak uyaran, kişinin iç ve dış çevre ile yüzleşmesidir. Kişinin hemen karşı koyduğu iç ve dış uyaranlardır. Hemşire ilk olarak odak uyaranı, sonra etkileyen uyaranı yönetmeyi hedefler (3, 4, 14). Etkileyen uyaran, odak uyarana katkıda bulunarak mevcut durumu etkileyen tüm uyaranlardır (3). Olası uyaran, mevcut durumu etkileyen açık olmayan faktörlerdir. Bunlar inançlar, davranışlar ve kişisel deneyimlerdir. Geçmişten kaynaklanır ve tedaviye yanıtı etkiler (3, 14). Sağlık; insan yaşamı için beklenen bir boyuttur ve sağlık- hastalık sürecini temsil eder (3). Roy, sağlığı kişinin tamamlanma ve bütünleşme durumu ve süreci olarak tanımlar (14). Hemşirelik; Roy un hemşirelik modeli, hemşireliği bir bilim ve bu bilimsel bilginin hemşirelik uygulamasına uyarlanması olarak açıklamaktadır (14). RUM ye göre hemşireliğin amacı uyumun sağlanmasıdır. Sağlık ve hastalık durumunda uyumu yükseltmek çevre ile insan sistemleri arasındaki etkileşimi dolayısıyla sağlığı geliştirmektir. Dolayısıyla sağlığa, yaşam kalitesine ve yaşam sonu bakma katkıda bulunmaktadır (3). RUM nin de hemşireliği başka disiplinlerden ayıran özel aktiviteler hemşirelik süreci olarak ifade edilir. Roy bu süreçte sorun çözümleme yaklaşımını önermiş ve bu yaklaşımı beş aşamada açıklamıştır. Bunlar: 1. davranışı ve uyaranı tanılama, 2. sorun saptama, 3. amaç belirleme, 4. planlama, 5. uygulama ve bakımın değerlendirilmesi dir (14). Roy Uyum Modeli nde doğuştan ve sonradan kazanılan başa çıkma süreçlerini iki alt sistemin içinde vermiştir (3). Düzenleyici (Regulator) alt sistem nöro-kimyasal-endokrin yanıtlardan oluşmaktadır. İç ve dış uyarı, sosyal, fiziksel ve psikolojik faktörleri içerir. Bilişsel (Cognator) alt sistem ise daha çok dikkat, hafıza, öğrenme, sorun çözme, karar verme, heyecan ve savunma durumları ile ilgilenmektedir (3, 13). Roy Uyum Modeli nin de tanımlanan dört uyum alanı sırasıyla; fizyolojik alan, benlik kavramı alanı, rol fonksiyon alanı ve karşılıklı bağlılık alanıdır. Hemşireler, bu uyum alanlarında bireylerin gereksinimlerini karşılamaya yardım ederler (3, 13). Fizyolojik Alan (Physiologic Mode) Fizyolojik alan, çevreden kaynaklanan uyaranlara karşı kişinin bedensel olarak verdiği yanıtlar ile ilişkilidir (14). Canlıların yaşam ve etkinliklerinde yer alan fiziksel ve kimyasal süreçleri içerir. Fizyolojik alan gereksinimleri altında yatan fizyolojik bütünlüktür. Fizyolojik alan dokuz gereksinimden oluşur. 1) Oksijenlenme, 2) Beslenme, 3) Eliminasyon, 4) Hareket ve dinlenme, 5) Koruma, 6) Duyular, 7) Sıvı elektrolit ve asit baz dengesi, 8) Nörolojik fonksiyon ve 9) Endokrin fonksiyondur. Fizyolojik alan için temel gereksinim fizyolojik bütünlüktür (3). Tablo 1 de RUM ye göre birey için olumlu fizyolojik alan uyum göstergelerinin sınıflandırılması verilmiştir. Tablo 2. Birey için olumlu benlik kavramı alanı uyum göstergelerinin sınıflandırılması Benlik Kavramı Alanı Pozitif beden imajı Etkili cinsel fonksiyon Fiziksel büyümede ruhsal bütünlük Bedensel değişiklikler için yeterli kompanzasyon Kayıpta etkili baş etme yöntemleri Yaşamın bitiminde etkili süreç Kendi fikirlerinin etkili entegrasyonu Dengeli tutarlılık şekli Ahlaki- etik ve spiritual gelişimde etkili süreç Fonksiyonel benlik saygısı Kendine yönelik tehditlerde etkili baş etme yöntemleri Roy C. The roy adaptation model. 3 rd. ed. Upper Saddle River New Jersey, Pearson Education, 2009(3) Tablo 3. Birey için olumlu rol fonksiyon alanı uyum göstergelerinin sınıflandırılması Rol Fonksiyon Alanı Rollerin belirginleşmesi Etkili rol değişim süreci Sözsüz ve anlatımlı rol hareketlerinin birleşimi Primer, sekonder ve tersiyer rollerin birleşimi Rollerini yerine getirmede etkili örnek Rol değişikliğinde etkili baş etme süreci Rollerini yerine getirme sorumluluğu Etkili rolleri birleştirme Dengeli rol yeterliliği Roy C. The roy adaptation model. 3 rd. ed. Upper Saddle River New Jersey, Pearson Education, 2009(3) Tablo 4. Birey için olumlu karşılıklı bağlılık alanı uyum göstergelerinin sınıflandırılması Karşılıklı Bağlılık Alanı Yeterli sevgi Dengeli şekilde sevgi, saygı, değer alma ve verme Bağımlı ve bağımsız etkili örnekler Yalnızlık ve ayrılma durumunda etkili baş etme yöntemleri İlişkilerde öğrenme ve olgunlaşma için yeterli gelişim Etkili iletişim ve ilişki İlgi ve dikkatin gelişim ve üretiminde yetiştirme yeteneğinin sağlanması İlişkilerde güven Etkileyen ve gelişimsel yeterlilik elde etmek için önemli kişilerin ve destek sistemlerinin yeterliliği Roy C. The roy adaptation model. 3 rd. ed. Upper Saddle River New Jersey, Pearson Education, 2009(3)

Ursavaş et al. Nursing Approach Based on Roy Adaptation Model Benlik Kavramı Alanı (Self Concept Mode) Benlik kavramı alanı, bireyin belirli bir zamanda kendisi veya başkaları hakkında düşündüğü inançların ve duyguların karışımı olarak tanımlanır. Benlik kavramı alanı fiziksel benlik ve kişisel benlikten oluşmaktadır. Fiziksel benlik, beden imajı ve beden duygularını içermektedir. Kişisel benlik ise, kendi düşünceleri ve kendi ahlak- etik ve maneviyatıdır (3). Tablo 2 de RUM ye göre birey için olumlu benlik kavramı alanı uyum göstergeleri verilmiştir. Yakınmalar Ele gelen kitle Aile Öyküsü Teyze meme CA (sağ) Demografik Bilgiler Kadın 39 yaşında Evli Öğretmen 2 çocuk annesi Tanı (Patoloji raporu) Meme CA (sağ) Evre II T2N0M0 Ameliyat tipi: *MKC SLNB: negatif Kanser tipi: Multifokal müsinöz karsinom hiperselüler tip derece I Tanı (**USG/Mammografi/ ***MR) USG/ Mammografi Brads 6 multifokal meme kanseri MR Sağ meme alt dış kadranda lobüler 26x25 mm iç yapısı heterojen kitlesel lezyon. Lezyonun 2,5 cm medialinde 7mm çapında 1 adet lezyon mevcut. Her iki memede de difüzyon kısıtlaması Resim 1. Hastanın demografik ve klinik bilgileri MKC: Meme korucu cerrahi; **USG: Ultrasonografi; ***MR: Manyetik Rezonans FİZYOLOJİK ALAN Hasta nın İfadesi: Ameliyattan sonra kolumu tam olarak kullanabilmem tam bir ayımı aldı. Bir ay kolumu kullanamadım. Doktorum ameliyattan sonra kolumu rahat bir şekilde kullanabileceğimi söyledi fakat kolumu kullandığım zaman kolumda yanma hissediyordum. Bu yüzden kolumu kullanmayı kısıtladım. Odak Uyaran Meme koruyucu Cerrahi + *SLNB *SLNB:Sentinel lenf nodu biopsisi biyopsisi Olası Hemşirelik Tanıları Beslenmede Değişiklik: Beden gereksinimden az beslenme/ Beden gereksiniminden fazla beslenme riski Bulantı - Kusma - Riski Eliminasyon Konstipasyon riski Diyare riski Dinlenme ve Koruma Uyku biçiminde bozukluk riski Sıvı Elektrolit Sıvı volum eksikliği riski Yanma Mevcut Hemşirelik Tanısı Fiziksel Harekette bozulma (Kol-Omuz) Hemşirelik Tanısı: Kol -Omuz hareketlerine bozulma Hemşirelik Girişimleri Erken dönem Postoperatif birinci günde sınırlı ROM egzersizlerine parmak, bilek hareketlerine başlaması, Postopoperatif üçüncü gün dirsek hareketlerine (dirsek ekstansiyonu, fleksiyonu vb ) başlaması, Aktif omuz - kol egzersiz programına cerrahla görüşülerek dikiş ve drenler alındıktan sonra (ameliyattan beş- yedi gün sonra) başlaması hakkında bilgi verilir. Önerilen omuz- kol egzersizlerini yapması için hasta desteklenir, sayısı ve çeşidi artırılırması gerektiği anlatılır. Evde bu egzersizleri tüm hareketlerde normal açı sağlanana kadar günde üç kez 20 dakika yapması önerilir. Hastanın kendi bakım aktivitelerine (saç tarama, yemek yeme, dişlerini fırçalama da ameliyatlı kolun kullanılması) katılması gerektiği anlatılır Egzersizleri içeren bir broşür hastaya verilmelidir (16). Late period Etkilenen kolun günde iki üç kez dinlendirilmesi ve kolun bir yastık üzerinde yükseltilmesi gerektiği, Etkilenen kolu günde üç dört kez kalp seviyesinden yukarı kaldırarak 15-25 kere açıp kapaması gerektiği, Etkilenen kol tarafına yatılıp uyunulmaması gerektiği açıklanır. Önerilen egzersizleri günde üç kez 20 dakika yapması söylenir (17). Resim 2. Meme koruyucu cerrahi geçiren hastanın RUM nin fizyolojik alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri 137

J Breast Health 2014; 10: 134-140 BENLİK KAVRAMI ALANI Hasta nın İfadesi: Sağ memeden kitle alındı memem küçüldü. Fakat ben bir rahatsızlık duymuyorum, tamamen alınsaydı çok üzülürdüm. Görsel olarak saçlarımın dökülmesi moralimi bozabilir, utanabilirim. Aslında her şeye hazırladım kendimi ama o saçlarımın döküldüğü andaki ruh halimi düşünemiyorum. O zaman çok üzüleceğim yeniden çıkacağını bilsem bile çok üzüleceğim. Saçlarımın dökülmesinden dolayı eşimin benden uzaklaşacağı korkusu yaşıyorum Gazetelerde, televizyonlarda gördük eşler boşandı. Beş yaşında olan kızım hastalandığımı anlamadı. Büyük kızım ameliyat sürecinden değil ama kemoterapiden çok etkilendi. Saçlarımın dökülecek olmasını kabullenemedi. Odak uyaran Meme CA Mevcut hemşirelik tanıs Anksiyete Beden imajında Olası Hemşirelik Tanısı MKC, Kemoterapi, Çocuğun düşüncesi Benlik saygısında bozulma riski Bireysel baş etmede yetersizlik riski Cinsel yaşamda değişiklik riski Olası Uyaran Kemoterapinin yan etkilerine (Alopesi) bağlı inanç ve düşünceler, Gazete haberleri Nursing Diagnosis: Impairment of body image Nursing interventions Kanser tedavisinin her aşamasında, değişen beden imajı konusunda birey değerlendirilir, Hastanın kaybı kabul edilir, yas ve öfke duyguları normalleştirilir ve onları ifade etmesi için teşvik edilir. Hasta ile güvenli ve destekleyici bir iletişim kurulur, Hastanın eşine, eşinin beden imajı bozulması durumunda yaklaşımın çok önemli olduğu eğer hastalıkla ilgili olumsuz düşünceleri var ise bunu değiştirmesi gerektiği ve eşinin duygularını ifade etmesini sağlayarak değişimi kabullenmesine yardımcı olması gerektiğinin önemi anlatılır, Beden imajını bozan asıl nedenin hasta için anlamı, bireyin baş etme mekanizmaları, sosyal destekleri değerlendirilir. Saç dökülmesinin kemoterapinin ilk seansından sonra 7 ile 21 gün arasında başlayacağı konusunda bilgi verilir Beklenen değişiklikle ilgili (Saç dökülmesi, kaş, kirpik gibi) duygularını ifade etmesine fırsat verilir, Saçlarını dökülmeden kestirmesi önerilir, Saç bakımında kremli şampuan kullanması ve sık yıkamaması önerilir, Saç dökülmesini en aza indirmek için besleyici şampuanlarla yıkanmasını, iyice durulanmasını ve nazikçe kurulaması önerilir, Elektrikli saç kurutma makinesi kullanmaması önerilir, Saçı aşırı taramak ve fırçalamaktan kaçınması gerektiği, geniş dişli tarakları ve yumuşak fırçaları tercih etmesi önerilir, Tedaviden önce uygun, peruk, bandana, eşarp takması önerilir Peruk takmayı tercih ediyorsa tüm saçlarını kaybetmeden alınması önerilir, çünkü bu yolla kendi saç rengine uygun olanı seçebileceği anlatılır, Başını güneşten ve soğuktan korunması önerilir, Göz kalemi, kaş kalemi, takma kirpik önerilir ve uygulamasında yardım edilir, Kemoterapi bitiminden sonra saçların 1-2 ay içerisinde tekrar uzamaya başlayacağı, tedavi öncesi görünümü kazanmasının 3 ila 5 ay sürebileceği açıklanır, Yeni çıkan saçın şekil ve görünümünde değişiklik olabileceği açıklanır, Daha önce bu deneyimi yaşamış kişilerle konuşturularak hastanın rahatlaması sağlanır Hastanın destek gruplara ya da grup terapilerine katılması sağlanır (18, 19, 20, 21). Resim 3. Meme koruyucu cerrahi geçiren hastanın RUM nin benlik kavramı alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri ROL FONKSİYON ALANI Hasta nın İfadesi: Şuan heyet raporluyum. Öğretmenlik yapamıyorum. Ev işlerinde bana yardımcı olması için bir hanım geliyor. Eşimde elinden geldiğince yardım etmeye çalışıyor. Pirimer Rol 39 yaş Kadın Sekonder Rol Eş olma Anne olması Öğretmen olması Odak Uyaran Meme CA MKC, Kemoterapi Tersiyer Rol Ev işlerini yapamaması Mevcut Hemşirelik Tanısı Üstlendiği rolleri yerine getirmede yetersizlik Hemşirelik Tanısı: Üstlendiği rolleri yerine getirmede yetersizlik Hemşirelik Girişimleri Annelik ve eş olma ile ilgili kişisel sorumlulukları incelenir, Annelik ve eş olma ile ilgili güçlükleri ve her zamanki ya da son zamanlarda karşılaşılan stresörleri paylaşması için cesaretlendirilir, Çocukların bakımı konusunda ebeveynlere fırsat verilir, Destek sistemleri değerlendirilir (aile, arkadaşlar). İşveren ile içinde bulunduğu durum ve koşulları açık şekilde konuşması önerilir, İşvereninde bireyden istekleri olabileceği ve her iki taraf için uygun olarak bir planlama yapılabileceği üzerinde durulur (22, 23) 138 Resim 4. Meme koruyucu cerrahi geçiren hastanın RUM nin rol fonksiyon alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri

Ursavaş et al. Nursing Approach Based on Roy Adaptation Model KARŞILIKLI BAĞLILIK ALANI Hasta nın İfadesi: Eşim, ailem, arkadaşlarım benim adıma üzüldü. Manevi olarak bana çok destek oldular. Onların ilgisi benim moralimi düzeltti. Ailem uzak olduğu için daha çok arkadaşlarımla vakit geçirdim. Ailemle telefonda görüştüm. Gündelik yaşamıma devam ettim....eşim çocuklarla daha çok ilgilenmeye başladı. Önceden bu kadar ilgilenmiyordu. Olası Hemşirelik Tanısı Aile içi baş etmede yetersizlik riski Bireysel baş etmede yetersizlik riski Sosyal izolasyon riski Sosyal ilişkilerde bozulma riski Odak Uyaran Meme CA Eş, aile, arkadaşlar Mevcut Hemşirelik Tanısı Aile süreçlerinde değişim Hemşirelik Tanısı: Aile süreçlerinde değişim Hemşirelik Girişimleri Aile üyelerinin duygularını ifade edebileceği bir ortam oluşturulması önerilir, Aile üyelerine destek sistemlerini belirlemeleri ve gerektiğinde kullanabilmeleri için yardım edilir, Hasta, aile üyeleriyle var olan ilişkilerini tanımlaması yönünde desteklenir, Hastanın hastalık nedeniyle aile içindeki rollerinin etkilenip etkilenmediği ve değişen rollerine uyumu belirlenir, Hasta, aile sürecinde meydana gelen sorunların çözümünde etkili baş etme yöntemlerini geliştirmesi (aile üyeleri ile birlikte zaman geçime, sorunları paylaşma ve çözüm yolları üretme gibi) ve aile üyeleriyle iletişim ve etkileşimi sürdürmesi yönünde cesaretlendirilir. Aile üyelerine baş etme ve sorun çözme eğitimi verilebilir. Gerekirse profesyonel yardım alması için desteklenebilir (22, 24, 25, 26). Resim 5. Meme koruyucu cerrahi geçiren hastanın RUM nin karşılıklı bağlılık alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri Rol Fonksiyon Alanı (Role Function Mode) Rol fonksiyon alanı, toplumda sosyal bütünlük için bireyin aldığı rolleri kapsamaktadır. Burada tanımlanan roller üçe ayrılmaktadır. 1. primer roller; cinsiyet rolü (kadın, erkek), 2. sekonder roller; değişik roller (anne, baba, öğretmen gibi), 3. tersiyer roller (dernek başkanı) gibi rollerdir (3). Rol fonksiyon alanının altında yatan temel gereksinim sosyal bütünlük olarak tanımlanmaktadır (14). Rol fonksiyon alanı her düzeydeki hem bireyler hem de gruplar için geçerlidir. Belirlenmiş ve resmi olmayan rolleri içermektedir (15). Tablo 3 de RUM ye göre birey için olumlu rol fonksiyon alanı uyum göstergeleri verilmiştir. Karşılıklı Bağlılık Alanı (Interdependence Mode) RUM de bireylerin ve grupların davranışları ve karşılıklı ilişkileri karşılıklı bağlılık alanı ile açıklanır. Karşılıklı bağlılık alanında, bireyin kendisi için anlam taşıyan, diğerleri ile ilgili ilişkileri ve destek sistemleri yer alır. Birey için bu alan sevgi, saygı, değer alma ve verme ile ilgili etkileşime odaklanır. Bu alanın temel ihtiyacı ilişkisel bütünlük ve ilişkileri geliştirerek güven duygusunun oluşturulmasıdır (3, 13). Grup ihtiyaçlarının altında yatan ilişkilerdeki yeterliliktir. Grupların karşılıklı bağlılık alanındaki bileşenleri; durum, alt yapı ve üyelerin yeteneğidir. Dış bağlamda ekonomik, sosyal, politik ve kültürel faktörleri içerirken, iç bağlamda, grupların misyonlarını, amaçlarını, vizyonlarını, değerlerini, inançlarını ve hedeflerini içermektedir. Her grup için alt yapı hem resmi hem de resmi olmayan süreçleri, faaliyetleri ve sistemlerinin etkileşimini içerir. Yetenekleri, bilişsel baş etme becerilerini, bilgileri, becerileri, davranışları ve sorumlulukları içerir. Bu alanın altında yatan süreçler ilişkisel, gelişimsel ve kaynak yeterliliğidir (15). Tablo 4 de RUM ye göre birey için olumlu karşılıklı bağlılık alanı uyum göstergeleri verilmiştir. Meme Koruyucu Cerrahi Yapılan Hastaya Roy Uyum Modeli ne Göre Hemşirelik Yaklaşımı Meme koruyucu cerrahi (MKC) geçiren hasta ameliyat sonrası 45. gündedir ve Kemoterapi tedavisinin ilk küründe hasta ile görüşülmüştür. Görüşmeden önce hastadan sözel olarak onam alınmıştır. Hastanın demografik ve klinik bilgiler Resim 1 de verilmiştir. MKC geçiren hastanın RUM nin fizyolojik alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri Resim 2 de yer almaktadır. MKC geçiren hastanın RUM nin benlik kavramı alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri Resim 3 te verilmiştir. MKC geçiren hastanın RUM nin rol fonksiyon alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri Resim 4 te verilmiştir. MKC geçiren hastanın RUM nin karşılıklı bağlılık alanı ile ilgili verileri ve hemşirelik girişimleri Resim 5 te verilmiştir. Sonuç olarak, bu makale ile meme koruyucu cerrahi geçirmiş olan bir hastaya Roy Uyum Modeli ne göre bütüncül bakımı içeren hemşirelik girişimleri açıklanmaktadır. Kanser tanısı almak ve kanser tedavisi görmek hastalarda biyopsikososyal sorunlar yaratabilmektedir. Bu sorunlarla baş etmeye çalışan hastaların yeni durumlarına uyum göstermelerinde hemşirenin bireye özgü geliştireceği girişimlerle olumlu sonuçlar yaratacağı öngörülmektedir. Bu sayede hastaların yeni yaşamlarına uyumları sağlanacak ve yaşam kalitelerine katkıda bulunulacaktır. Kuramların kullanımı bu durumu kolaylaştıracak ve hemşirelerin mesleklerine önem vermesine, bakım verdikleri hastalara biyopsikosos- 139

J Breast Health 2014; 10: 134-140 yal yaklaşımlarda bulunarak bütüncül bakımın geliştirmelerine katkı sağlayacaktır. Bu nedenle kuramların hemşirelik bakımında kullanılmasına yönelik örneklerin arttırılması ve uygulamada kullanımının yaygınlaşması önemlidir. Conflict of Interest: No conflict of interest was declared by the authors. Peer-review: Externally peer-reviewed. Informed Consent: Informed consent was taken from the patients. Author Contributions: Concept - Ö.K.; Design - F.E.U., Ö.K., Ö.İ.; Supervision - Ö.K., Ö.İ.; Funding - F.E.U.; Materials - F.E.U.; Data Collection and/or Processing - F.E.U., Ö.İ.; Analysis and/or Interpretation - F.E.U., Ö.İ., Ö.K.; Literature Review - F.E.U., Ö.K.; Writer - F.E.U. Ö.K., Ö.İ.; Critical Review - Ö.K., Ö.İ. Financial Disclosure: The authors declared that this study has received no financial support. Çıkar Çatışması: Yazarlar herhangi bir çıkar çatışması bildirmemişlerdir. Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız. Hasta Onamı: Hasta onamı bu çalışmaya katılan hastalardan alınmıştır. Yazar Katkıları: Fikir - Ö.K.; Tasarım - F.E.U., Ö.K., Ö.İ.; Denetleme - Ö.K., Ö.İ.; Kaynaklar - F.E.U.; Malzemeler - F.E.U., X.X.; Veri toplanması ve/veya işlemesi - F.E.U., Ö.İ.; Analiz ve/veya yorum - F.E.U., Ö.İ., Ö.K.; Literatür taraması - F.E.U., Ö.K.; Yazıyı yazan - F.E.U. Ö.K., Ö.İ.; Eleştirel İnceleme - Ö.K., Ö.İ. Finansal Destek: Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadıklarını beyan etmişlerdir. Kaynaklar 1. American Cancer Society. What are the key statistics about breast cancer. Erişim tarihi: 03/10/2013. http://www.cancer.org/cancer/breastcancer/ detailedguide/ breast-cancer-key-statistics. 2. Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2012 http://sbu.saglik.gov.tr/ekutuphane/kitaplar/istaturk2012.pdf Erişim tarihi: 03/05/2014. 3. Roy C. The Roy adaptation model. 3 edition. Upper Saddle River New Jersey, Pearson Education; 2009. 4. Fawcett J. Contemporary nursing knowledge analysis and evaluation of nursing models and theories. Second Edition. F.A. Davis Company, Philadelphia, 2005. 5. Gigliotti, E. The value of nursing models in practice. DEUHYO ED 2008; 1: 42-50. 6. İşbir GG, Mete S. Hemşirelik bakımında model kullanımına bir örnek: bulantı kusma sorunu olan bir gebenin roy uyum modeline göre incelenmesi. DEUHYO ED 2009; 2: 75-86. 7. Vicdan AK. Hemşirelik bakımında model kullanımına bir örnek: modifiye radikal mastektomi olmuş bir bayanın Roy un adaptasyon modeline göre incelenmesi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2010; 2: 107-118. 8. Parker ME. Nursing theories and nursing practice. Second edition Philadelphia; 2005. 9. Şimşek AB, Dicle A. Primer beyin tümörlü hastaların roy uyum modeli ne göre uyum durumlarının incelenmesi: niteliksel bir araştırma. Journal of Neurological Sciences 2013; 30: 88-107. 10. Ordin YS, Karayurt Ö, Wellard S. Investigation of adaptation after liver transplantation using Roy s adaptation model. Nurs Health Sci 2013; 15: 31-38. (PMID: 23094933) [CrossRef] 11. Özkaraman A, Özer S, Alpaslan GB. Romatoid artritli bir vakanın hemşirelik bakımında roy adaptasyon modelinin kullanımı. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2012 1: 138-152. 12. Figen PS, Mete S. Uyum modeli ve sosyal bilişsel öğrenme kuramının doğum öncesi eğitimde kullanımı. DEUHYO ED 2009; 1: 57-68. 13. Pektekin C. Sister callistra roy ve adaptasyon kuramı In: hemşirelik felsefesi kuramlar bakım modelleri ve politik yaklaşımlar. İstanbul Tıp kitapevi, 2013. 14. Velioğlu P. Hemşirelikte kavram ve kuramlar. İstanbul, 1999. 15. Roy C. Extending the Roy adaptation model to meet changing global needs. Nurs Sci Q 2011; 24: 345-351. (PMID:21975483) [CrossRef] 16. Smetzer, SC, Bare, BG, Hinkle JL, Cheever KH. Brunner Suddarth s Textbook of Medical Surgical Nursing 2010. 17. American Cancer Society. Exercises After Breast Surgery. Breast surgery can affect arm movement. Erişim Tarihi: 30/04/2013. http://www.cancer. org/cancer/breastcancer/moreinformation/exercises-after-breast-surgery 18. Yangın HB. Cilt değişiklikleri/alopesi In. Can G. Onkoloji hemşireliğinde kanıta dayalı bakım. İstanbul Konsensusu Nobel Tıp Kitapevi, 2010. 19. Hastalar için kemoterapi rehberi. http://www.kanser.org/toplum/pdf/kemoterapi_rehberi.pdf Erişim tarihi: 03/10/2013. 20. Ünsar S, Fındık ÜY, Kurt S, Özcan H. Kanserli hastalarda evde bakım ve semptom kontrolü. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 2007; 2: 90-106. 21. Cancercare Understanding and managing. Chemotherapy side effects. Connect booklet series. Erişim Tarihi: 03/10/2013. http://media.cancercare.org/publications/original/24-ccc_chemo_side_effects. pdf?1330707352 22. Erol Ö, Avşar F, Bedük T. Kanser hastasının yaşamı / rol ve ilişkiler. In: Can G. Onkoloji hemşireliğinde kanıta dayalı bakım. İstanbul Konsensusu Nobel Tıp Kitapevi, 2010. 23. Erdemir F. Hemşirelik tanıları el kitabı 2. Baskı Nobel Tıp Kitabevleri, 2005. 24. Buzlu S, Daştan NB. Kanser Hastalarının Yaşamı/Başetme In.: Can G. Onkoloji hemşireliğinde kanıta dayalı bakım. İstanbul Konsensusu Nobel Tıp Kitapevi, 2010. 25. Özcan A. Şizofrenik, paranoid (delüzyonel) ve diğer psikotik bozukluklar. In: Kum N. Psikiyatri hemşireliği el kitabı.vehbi Koç Vakfı İstanbul, 2000. 26. Çam O, Gümüş AB. Meme kanserli kadınlar için duygusal destek odaklı hemşirelik girişimleri. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2006; 10(3): 52-59. 140