AB YE ADAY VE POTANSİYEL ADAY ÜLKELERE İLİŞKİN SON EKONOMİK GELİŞMELER* AVRUPA BİRLİĞİ GENEL SEKRETERLİĞİ EKONOMİK VE MALİ POLİTİKALAR BAŞKANLIĞI NİSAN 20 * Avrupa Komisyonu Ekonomik ve Mali Konular Genel Müdürlüğü nün 9 Nisan 20 da yayınladığı EU Candidate and Pre-Accession Countries Economic Quarterly Raporunun Geniş Özetidir.
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 3 2. GENEL DEĞERLENDİRME.. 3 3. ADAY ÜLKELER 3.1. TÜRKİYE... 7 3.2. HIRVATİSTAN... 12 3.3. MAKEDONYA... 17 4. POTANSİYEL ADAY ÜLKELER 4.1. ARNAVUTLUK... 22 4.2. BOSNA HERSEK... 26 4.3. KARADAĞ... 30 4.4. SIRBİSTAN... 34 4.5. KOSOVA... 38 2
1. GİRİŞ 2008 yılında gelişmiş ülkelerin mali piyasalarında başlayan ve kısa zamanda tüm dünya ekonomilerini derinden etkileyen küresel kriz neticesinde pek çok gelişmiş ülke daralma sürecine girmiş ve pek çok gelişmekte olan ülkede de büyüme hızı yavaşlamıştır. Mali piyasalarda başlayan bu kriz zaman içerisinde ülkelerin hem mali hem de reel sektörlerini ciddi şekilde etkilemiş ve dünya ölçeğinde ekonomik belirsizlik ortamı yaratmıştır. Avrupa Birliği (AB) ülkeleri de bu krizden önemli ölçüde etkilenmiştir. Ekonomide daralma, azalan ticaret hacmi ve iç talep, artan işsizlik rakamlarının yanı sıra ülkelerin kamu maliyesinde görülen bozulma ve artan borç oranları pek çok ülkede krizin karakteristik özellikleri olmuştur. Ekonomik kriterleri karşılama yükümlülüğü olan AB ye aday ve potansiyel aday ülkeler açısından da kriz ve kriz sonrası dönemde ekonomik göstergelerde önemli dalgalanmalar meydana gelmiştir. Krizin yönetimi, etkilerinin bertaraf edilmesi ve dolayısıyla krizden çıkış stratejileri geliştirilmesi bu ülkelerin AB ye katılım süreci açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Bu çalışma, krizden çıkışa ilişkin göstergelerin olduğu 2009 yıl son çeyreği ve 20 yılının ilk çeyreği baz alınarak Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan European Union Candidate and Pre-Accession Countries Economic Quarterly Raporunun geniş bir özeti niteliğindedir. 2. GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye de, özel tüketimde gözlemlenen önemli ölçüde artışın da etkisiyle, 2009 yılının sonu ve 20 yılı başı itibarıyla krizden çıkış yönünde ümit verici gelişmeler gözlemlenmektedir. Bununla birlikte Hırvatistan, Sırbistan ve Makedonya gibi krizden ciddi derecede etkilenmiş olan Batı Balkan ülkelerine ilişkin mevcut ekonomik veriler bahse konu ülkeler açısından bu yönde bir gelişmeye işaret etmemektedir. Makedonya ekonomisinde 2009 yılının son çeyreğinde ortaya çıkan hafif toparlanma ise 20 yılının başında da devam etmiştir. Kriz 2009 yılında Batı Balkan ülkelerini çok ciddi bir biçimde etkilemiş ve bu ülkelerin Gayrısafi Yurtiçi Hasılalarında (GSYİH) önemli düşüşlere neden olmuştur. Yapılan tahminlere göre 2009 yılında Hırvatistan % 5,8, Makedonya % 0,7, Sırbistan % 3, Karabağ % 5,3 ve Bosna-Hersek % 3,2 oranında küçülmüştür. Ekonomideki bu olumsuz görünüm 2009 un son çeyreğinde Makedonya da bir miktar değişmekle birlikte, aynı dönemde Sırbistan ve Hırvatistan da negatif büyüme devam etmiş ve 20 yılının ilk çeyreğinde de olumlu yönde kayda değer bir gelişme olmamıştır. Kosova ve Arnavutluk ta ise 2009 yılı büyüme oranlarında kriz sebebiyle azalma olsa da, ekonomik daralma, diğer bir ifadeyle negatif büyüme gözlemlenmemiştir. Türkiye ise, 2008 yılında Güneydoğu Avrupa bölgesinde krizden ilk etkilen ülkeler arasında yer almış olmakla birlikte, son dönemde ekonomik toparlanma hız kazanmıştır. 2009 yılının ilk yarısında ekonomi çok ciddi ölçüde daralmış, ancak temel olarak özel tüketim harcamalarında ortaya çıkan artışın etkisiyle aynı yıl sonuna doğru tekrar pozitif büyüme oranına geçilerek ekonomide son çeğrekte % 6 lık büyüme kaydedilmiştir. Son çeyrekteki bu olumlu gelişmenin katkısıyla yıllık toplam GSYİH daralması % 4,7 düzeyinde kalmıştır. Ekonomik verilere ilişkin olarak 20 yılının ilk aylarına ilişkin tahminler de krizden çıkış yönündeki hareketi doğrulamaktadır. Kriz sebebiyle azalan ithalat ve dolayısıyla düşen ticaret açıkları neticesinde 2009 yılında ülkelerin cari işlemler dengesinde düzelmeler meydana gelmiştir. Örneğin, 2009 yılında Türkiye nin cari işlemler açığının GSYİH sına oranı % 3
2,2 seviyesine gerilemiştir. Bununla birlikte, ekonomideki canlanmaya paralel olarak ithalattaki düşüşün azalması neticesinde bu eğilim tersine dönmeye başlamıştır. Yabancı sermaye girişlerinde yaşanan azalmaya rağmen, bahse konu ülkelerin sermaye ve finans hesapları pozitif değerler göstermiş ve bu durum kriz ortamında ülkelerin döviz rezervlerini destekleyici bir unsur olmuştur. Uluslararası Para Fonu (IMF) ile stand-by anlaşmaları yürütmekte olan Bosna-Hersek ve Sırbistan için de, gerek IMF desteği gerekse bu ülkelerin sermaye hesaplarındaki pozitif değerler sebebiyle toplam döviz rezervlerinde ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Krizin olumsuz etkilerinin en somut olarak yaşandığı alanlardan birisi işgücü piyasaları olmuştur. Türkiye, Sırbistan ve Bosna-Hersek ekonomilerinde 20 yılında işsizlik oranında yaklaşık 2-3 puanlık artışlar meydana gelmiştir. Ancak Makedonya bu duruma bir istisna teşkil etmektedir. Bir kısmı hesaplamalarda kullanılan istatistik metodunun değişmesinden kaynaklanan bir etki olsa da, bu ülkede işsizlik oranı 20 yılında da azalmaya devam etmiştir. Kriz ortamında 2009 yılında döviz rezervlerinin artırılması ve düşük enflasyon oranları gibi sebeplerle ülkelerin Merkez Bankaları tarafından gevşek para politikaları uygulanmıştır. Bununla birlikte, son dönemde ortaya çıkan parasal gelişmeler, bazı ülkelerde gözlemlenen enflasyonist baskıların yeniden artması sebebiyle Merkez Bankalarının uygulamakta oldukları bu politikaları terk etmeye başladıklarının işaretlerini vermektedir. Euro yu çıpa olarak kullanan ülkeler resmi veya gayrı resmi olarak uyguladıkları döviz çıpası rejimini kriz dönemince sürdürebilmiştir. Türkiye, Arnavutluk, Sırbistan gibi ülkeler tarafından uygulanmakta olan dalgalı kur rejimi ise döviz kurları üzerinde oluşan baskıyı ortadan kaldırmıştır. Vergi gelirlerinde ortaya çıkan ciddi düşüş sebebiyle artan bütçe açıklarının giderilmesine yönelik olarak 2009 yılı boyunca Batı Balkan ülkelerinde pek çok defa çeşitli bütçe dengeleyici tedbirler uygulamaya konulmuştur. Bu çabalara ve harcamalarda yapılan ciddi ölçekteki kesintilere rağmen gerçekleşen bütçe açıkları başlangıçta öngörülen düzeylerinden fazla olmuştur. Arnavutluk bu genel eğilime bir istisna teşkil etmiş ve kamu altyapı yatırımlarındaki artıştan da görüleceği üzere, bütçe harcamalarında daha az kısıtlayıcı davranılmıştır. Türkiye de ise krizin etkilerinin hafifletilmesi amacıyla 2009 yılında alınan istikrar tedbirleri çerçevesinde genel devlet açığının GSYİH ye oranı % 5,8 düzeyine yükselmiştir. Katılım Sürecindeki Ülkelerin hemen hemen tamamında 20 yılı için düşük oranlı bütçe açıkları hedeflenmiş olmakla birlikte, reel ekonominin krize karşı dayanıklılığı ve yeniden canlanma kapasitesi ile doğrudan ilişkili olan bütçe açıklarına ilişkin belirsizlikler mevcudiyetini sürdürmektedir. Bu ülkelerde kamu borçlarının düşük seviyede olması sebebiyle mali sürdürülebilirlikte halihazırda herhangi bir risk bulunmasa da, oluşan yeni koşullar çerçevesinde maliye politikasına ilişkin hareket alanları giderek daralmaktadır. 4
ADAY VE POTANSİYEL ADAY ÜLKELER: ÖZET TABLO 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (reel fiyatlarla, yıllık % değişim) Hırvatistan 4,2 4,7 5,5 2,4-5,8-5,7-4,5 : V.B. V.B. V.B. Makedonya 4,1 4 5,8 5,5-0,7-1,8 1,2 : V.B. V.B. V.B. Türkiye 8,4 6,9 4,7 0,7-4,7-2,9 6 : V.B. V.B. V.B. Arnavutluk 5,7 5,4 6 8 : : : : V.B. V.B. V.B. Bosna 3,9 6,1 6,2 5,7-3,2 : : : V.B. V.B. V.B. Karadağ 4,2 8,6,7 6,9-5,3e -4 : : V.B. V.B. V.B. Sırbistan 5,6 5,2 6,9 5,5-3 -2,3-1,6 : V.B. V.B. V.B. Kosova 3,8 3,9 5 5,4 : : : : V.B. V.B. V.B. İşsizlik (İşgücüne yüzde) Hırvatistan 17,9 16,6 14,8 13,2 14,9 14,3 16,1 : 17,8 18,3 : Makedonya 37,3 36 34,9 33,8 32,2 31,7 32,4 : : : : Türkiye,2 9,9 9,9 11 14,1 13,4 13,1 : : : : Arnavutluk 14,3 13,9 13,4 12,8 : 12,8 : : : : : Bosna 44,7 44,2 42,9 40,6 42,7 42,1 42,7 : 42,4 : : Karadağ 18,5 14,7 11,9,7 11,4,4 11,4 12 11,8 11,9 12,5 Sırbistan 21,8 21,6 18,8 14,7 17,4 17,4 : : : : : Kosova 1,4 44,9 43,6 47,5 : : : : : : : Cari İşlemler Dengesi (GSYİH %) Hırvatistan -5,6-7 -7,6-9,3-5,3-6,1-5,3 : V.B. V.B. V.B. Makedonya -2,6 0,9-7,2-13,1-7,3-11,3-7,3 : V.B. V.B. V.B. Türkiye -4,6-6,1-5,9-5,6-2,2-2,6-2,2 : V.B. V.B. V.B. Arnavutluk -8,9-6,6 -,6-15,4-14,9-15,9-14,9 : V.B. V.B. V.B. Bosna -17,1-7,8 -,4-15,1-7,5-9,5-7,4 : V.B. V.B. V.B. Karadağ -8,5-24,7-30,8-32,6 : -17,6 : : V.B. V.B. V.B. Sırbistan -8,7 -,1-15,5-17,1-5,7-3,4-5,6 : V.B. V.B. V.B. Kosova -9,8-7,1-9,6-15,6 : : : : V.B. V.B. V.B. Enflasyon (TÜFE, yıllık % değişim) Hırvatistan 3,3 3,2 2,9 6,1 2,4 1,2 1,6 : 1,1 0,7 : Makedonya 0,5 3,2 2,3 8,3-0,8-1,4-2,1 0,5 0,1 0,6 0,7 Türkiye 8,2 9,6 8,8,4 6,3 5,3 5,7 9,3 8,2,1 9,6 Arnavutluk 2,4 2,4 2,9 3,4 2,2 2,1 2,9 : 4,1 4,4 : Bosna 4,3 6,1 1,5 7,4-0,4-1,4-0,7 : 1,4 1,6 : Karadağ 2,4 3 4,3 7,4 3,4 2,3 1,8 : 0,8 0,2 : Sırbistan 17,3 12,7 6,5 12,4 8,1 7,3 6,6 4,3 4,8 3,6 4,4 Kosova -1,4 0,6 4,4 9,4-2,4-3,1-1,3 : 0,6 1,1 : Genel Devlet Dengesi (GSYİH %) Hırvatistan -3,5-3,1-2,6-1,4 : -2 : : V.B. V.B. V.B. Makedonya 0,2-0,5 0,6 1-2,8 : : : V.B. V.B. V.B. Türkiye -0,6-0,1-1 -2,2-5,8-8,1-11,9 : V.B. V.B. V.B. Arnavutluk -3,6-3,2-3,5-5,5-6,9 : : : V.B. V.B. V.B. Bosna 2,4 2,9 1,3-2 : : : : V.B. V.B. V.B. Karadağ -2,3 2,7 6,7-0,4-3,5-1 -3,5 : V.B. V.B. V.B. Sırbistan 0,9-1,6-2 -2,5-4,1-3,1-5 : V.B. V.B. V.B. Kosova -3,0 2,4 6,7-0,2 0 : : : V.B. V.B. V.B. 5
ADAY ÜLKE EKONOMİLERİ KARŞILAŞTIRMALI TEMEL GÖSTERGELER,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0 Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Büyümesi Yıllık % değişim 2005 2006 2007 2008 2009 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0,0 5,0 0,0 İşsizlik İşgücüne oranı 2005 2006 2007 2008 2009 TUR HIR MAK TUR HIR MAK 15,0,0 5,0 0,0-5,0 -,0-15,0 Cari İşlemler Dengesi GSYİH % 2005 2006 2007 2008 2009 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-6,0-7,0 Enflasyon (TÜFE Yıllık % değişim) 2005 2006 2007 2008 2009 TUR HIR MAK TUR HIR MAK Genel Devlet Dengesi GSYİH % 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-6,0-7,0 2005 2006 2007 2008 2009 TUR HIR MAK 6
3. ADAY ÜLKELER 3.1. TÜRKİYE Hükümet tarafından siyasi partilerin kapatılmasının zorlaştırılması, Anayasa Mahkemesinin ve Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun yapısının ve işleyişinin değiştirilmesi gibi hususları da içeren bir Anayasal reform gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. IMF ve Türk yetkilileri tarafından, IMF ile yeni bir anlaşma yapılması amacıyla sürdürülmekte olan görüşmelerin bitirildiği açıklanmıştır. Bu açıklamanın ardından piyasalarda olumsuz yönde bir hareket gözlemlenmemiş ve bu durum yeni başlayan ekonomik canlanma açısından halihazırda bir risk yaratmamıştır. Mali kurala ilişkin hazırlıklar devam etmekte olup, 2011 de uygulamaya başlanması hedeflenmektedir. Para Politikası Kurulu tarafından 30 t ta yapılan açıklamada mali disipline bağlı kalınacağı vurgulanarak, yapısal reformların hayata geçirilmesinin fiyat istikrarının yanı sıra makroekonomik istikrarın korunması açısından da taşıdığı öneme dikkat çekilmiştir. Üretim ve Talep 2009 yılının son çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla ekonomi % 6 oranında büyümüş olsa da, tüm yıl için bakıldığında GSYİH % 4, 7 oranında küçülmüştür. Bununla birlikte söz konusu küçülme beklenen rakamın (% -6) altında kalmıştır. Son çeyrekteki pozitif büyüme esas itibarıyla imalat sanayiindeki canlanma ve ticaretteki artıştan kaynaklanmaktadır. Özel tüketim harcamaları yıllık bazda % 2,3 azalmış, kamu kesimi tüketimi ise yine yıllık bazda % 7,8 artmış olup, bunlar beklenenden daha olumlu gelişmelerdir. Sabit sermaye yatırımlarındaki azalma hızı yavaşlamış ve 2009 yılının son çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit sermaye yatırımları % 4,7 oranında gerilemiştir. Dördüncü çeyrekteki bu gelişme neticesinde 2009 yılının tamamında sabit sermaye yatırımlarındaki düşüş % 19,2 düzeyinde olmuştur. Net ihracatın büyümeye yaptığı katkı bir yıllık bir süre zarfında ilk kez negatif düzeyde gerçekleşmiştir. Öncü göstergeler halihazırda ekonomik büyümenin kriz öncesi düzeyleri yakalayabileceğini göstermemektedir. Kısmen düşük baz yılı etkisi nedeniyle, 20 yılı at ayında sanayi üretiminde % 18 lik bir artış meydana gelmiştir. Bu ciddi oranlı artış büyük ölçüde %73 oranında artan otomotiv üretiminden kaynaklanmıştır. Kapasite kullanım oranlarında yavaş bir toparlanma gözlemlenmekte olup, halihazırda bu oran % 68 seviyesindedir. Bu düşük oran mevcut koşullar çerçevesinde kapasite yaratma amaçlı yeni yatırım ihtiyacı bulunmadığına işaret etmektedir. Üretim ve Talep 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Sanayi Güven Endeksi 2,8 2,4 1,3 89,0 87,1 98,8 92,5 6,0 2,0 5,4 1,6 Sanayi Üretimi Yıllık % : 7,8 6,9-0,9-9,6-8,1 9,0 : 12,1 : : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Yıllık % 8,4 6,9 4,7 0,7-4,7-2,9 6,0 : V.B. V.B. V.B. Tüketici Güven Endeksi 0,1 95,6 94,4 78,2 79,4 81,9 79,2 : 79,2 81,8 : Özel Tüketim Yıllık % 7,9 4,6 5,5-0,3-2,3-1,9 4,7 : V.B. V.B. V.B. Sabit Sermaye Formasyonu Yıllık % 17,4 13,3 3,1-6,2-19,2-18,5-4,7 : V.B. V.B. V.B. Stok değişimi GSYİH % -1,0-0,2-0,4 1,9-2,0-1,8-2,0 : V.B. V.B. V.B. 7
İşgücü Piyasası 2008 yılında % 11,0 olan işsizlik oranı 2009 yılında % 14,1 e yükselmiştir. Bununla birlikte yıl sonuna doğru işizlik rakamlarında az da olsa bir düzelme gözlemlenmiş olup, üçüncü çeyrekte % 13,4 olan işsizlik rakamı dördüncü çeyrekte % 13,1 e gerilemiştir. 2009 yılı içinde işsizlerin sayısı 800000 kişi artarak toplamda 3,5 milyon kişiye ulaşmıştır. Türkiye de nüfusun yalnızca % 31 i, kadınların ise yalnızca % 21 i çalışmaktadır. Çalışan nüfusun % 26 sı tarımda, % 19 ü sanayide, % 6 sı inşaat sektöründe ve % 49 u hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir. İstihdam 2009 un son çeyreğinde % 0,3, yılın tamamında ise % 0,4 oranında artmıştır. Bununla birlikte, yaratılan istihdamın büyük bir bölümü, çok büyük miktarda eksik istihdamı barındırmasına rağmen, tarım sektöründe olmuştur. 2009 un üçüncü çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla reel ücretler % 3,7 oranında artmıştır. Aynı dönemde sanayi üretimi verimliliği de % 2,7 oranında yükselmiş olup, bu durum yıl bazında ilk kez gerçekleşen pozitif büyüme rakamlarına da yansımıştır. İşgücü Piyasası 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca İşsizlik %,2 9,9 9,9 11,0 14,1 13,4 13,1 : : : : İstihdam Yıllık % Ücretler Yıllık % 1,7-0,4-3,6 1,3 0,4 0,2 3,5 : : : : 12,4 11,0 9,5 11,3 : 9,0 : : : : : Uluslararası İşlemler Cari işlemler açığının GSYİH ye oranı 2008 deki % 5,6 seviyesinden 2009 yılında % 2,2 ye gerilemiştir. Bu keskin düşüşün temel nedeni azalan petrol fiyatları ile düşen ithalat miktarı ve harcamalarıdır. Bununla birlikte 2009 yılının son iki ayı ve 20 yılının ilk ayını kapsayan üç aylık dönemde bu eğilim tersine döndüğü ve bir önceki yılın aynı dönemine göre cari işlemler açığının yaklaşık olarak iki katına çıktığı görülmektedir. Petrol fiyatlarında görülen yükselme ithalattaki bu artışın arkasındaki temel nedendir. Aynı dönemde ihracat azalmaya devam etmiş ve bir önceki yılın aynı dönemine göre % 7 oranında gerilemiştir. Kriz öncesi dönemde Türkiye de önemli ölçüde ve giderek artan cari işlemler açıkları kaydedilmiştir. Yüksek ölçüde ithalata dayalı imalat sanayi ve ülkenin enerji açığını ithalat yoluyla karşılaması bu açığın temel nedenlerini oluşturmaktadır. Uluslararası İşlemler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Mal ihracatı Yıllık % 16,6 14,8 14,9 14,8-18,2-27,0-3,6 : -7,2-7,7 : Mal ithalatı Yıllık % 20,1 17,7 11,6,4-26,3-30,5-6,2 : 15,5 20,0 : Ticaret dengesi GSYİH % -6,9-7,8-7,2-7,1-4,0-4,2-4,0 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ihracatı GSYİH % 21,9 22,7 22,3 23,9 23,2 23,4 23,2 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ithalatı GSYİH % 25,4 27,6 27,5 28,3 24,3 24,6 24,3 : V.B. V.B. V.B. Cari işlemler dengesi GSYİH % -4,6-6,1-5,9-5,6-2,2-2,6-2,2 : V.B. V.B. V.B. Doğrudan yatırımlar (DYY, net) GSYİH % 1,9 3,6 3,1 2,1 1,0 1,5 1,0 : V.B. V.B. V.B. 8
2009 yılında doğrudan yabancı yatırımlar bir önceki yıla göre % 60 civarında azalmış ve 4,5 milyar Euro tutarında gerçekleşmiştir. Merkez Bankasının uluslararası rezervler kalemi 70 milyar Dolar gibi oldukça yüksek bir düzeyde kalmış olup, bu miktar 5,5 aylık ithalat miktarına ve toplam dış borcun yaklaşık % 25 ine denk gelmektedir. Fiyatlar 2009 yılının ekim ayında tüketici fiyat endeksi bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 5,1 artmıştır. at 20 da ciddi ölçüde yükselerek %, 1 olan tüketici fiyat endeksindeki artış oranı t 20 da % 9,6 ya gerilemiştir. Enflasyondaki bu artışın temel nedenleri olumsuz yönde işleyen baz etkisi, kötü hava koşulları sebebiyle gıda fiyatlarında gözlemlenen artış ve devlet tarafından belirlenen fiyatlardaki ciddi oranlı yükselmedir. Tüketici fiyat endeksi sepetinde yer alan on iki alt sektörden sekizinde fiyatlar artmıştır. Bununla birlikte, iç ve dış talepteki durgunluk nedeniyle yıllık bazda çekirdek enflasyon % 4 olarak gerçekleşmiştir. Merkez Bankasının yılsonu enflasyon hedefi olan % 6,5 değişmemiştir. Fiyatlar 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca TÜFE Yıllık % 8,2 9,6 8,8,4 6,3 5,3 5,7 9,3 8,2,1 9,6 GSYİH Deflatorü Yıllık % 7,1 9,3 6,2 12,0 5,4-2,1 1,4 : : : : Üretici fiyatları Yıllık % 5,9 9,3 6,3 12,7 1,2-1,5 2,5 7,2 6,3 6,8 8,6 İthalat fiyatları Yıllık % 7,0 8,6 9,7 20,0-19,5-25,7-6,5 : 6,6 : : Parasal Göstergeler 2009 yılında Türk Lirası Euro karşısında yaklaşık % oranında değer kaybetmiştir. 2009 Ekim ayı ortalarında başlayan yerli gösterge tahvil getirilerindeki artış 20 yılı at ve t aylarında da devam etmiştir. Bunun neticesinde gösterge faiz oranları ile gecelik faiz oranları arasındaki fark açılarak t 20 sonu itibarıyla % 2,5 e yükselmiştir. Politika faizlerinde 2008 yılının Kasım ayından beri gerçekleştirilen 25 baz puanlık indirimlerin sona erdirileceğine ilişkin Merkez Bankası tarafından Kasım 2009 da verilen sinyallerin ardından, faizler artmıştır. Enflasyondaki keskin yükselişi takiben, at 20 dan itibaren reel faiz oranları negatife dönmüştür. Parasal Göstergeler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Faiz Oranı (3 aylık) % p.ort. 16,74 18,07 18,85 18,04,68 9,31 7,98 7,50 7,36 7,56 7,58 Tahvil faizi % p.ort. : : 18,13 19,30 11,66,21 8,76 8,92 8,76 8,95 9,06 Borsa Endeks 29.353 39.867 48.270 37.582 37.5 43.443 49.071 53.373 54.467 51.934 53.718 M4 Para arzı Yıllık % 31,3 32,9 17,8 23,7 17,4 16,7 12,2 : 13,5 14,4 : Döviz kuru TL/EUR Değer 1,67 1,80 1,78 1,91 2,16 2,14 2,20 2,08 2, 2,08 2,08 Nominal efektif döviz kuru Endeks 28,11 26,18 26,73 25,77 : 23,47 : : : : : 2009 yılında Türk bankacılık sektörü iyi bir performans göstermiş ve kriz yılında sektörün net karlılık oranı yıllık bazda % 50 oranında artmıştır. 20 yılı at ayında da Türk bankacılık sektörünün karlılığı artmaya devam etmiş olup, sektörde aylık 1 milyar Euro tutarında kar gerçekleşmiştir ki bu rekor bir seviyedir. Bankaların portföylerinin büyük bir kısmını yüksek getirili tahviller oluşturmaktadır. Krediler 2009 yılındaki aylık ortalama ile kıyaslandığında % 30 9
azalmıştır. 20 yılı Ocak ayında % 5,2 olan geri dönmeyen kredilerin toplam kredilere oranında hafif bir düşüş gözlemlenmiş ve 20 t ayı ortası itibarıyla bu oran % 5 e gerilemiştir. Kamu Finansmanı Krizle mücadele çerçevesinde alınan tedbirler neticesinde 2009 yılında bütçe açık vermiştir. Vergi gelirleri hemen hemen bir önceki yıl seviyesinde gerçekleşmiş, ancak ekonominin canlandırılması amacıyla uygulanmaya başlanan tedbirler sebebiyle toplam kamu harcamalarında önemli artışlar meydana gelmiştir. Sosyal güvenlik katkılarındaki % 5 oranındaki azalma, belediyelere yapılan transferlerdeki artış ve esnek çalışma koşullarının teşviki amacıyla alınan tedbirler neticesinde genel devlet bütçe açığının GSYİH ye oranı % 6 ya yükselmiştir. Katılım Öncesi Ekonomik Programda da öngörüldüğü üzere, 2009 yılı için merkezi yönetim bütçe açığının GSYİH ye oranı % 6,6 olarak gerçekleşmiştir. Azalan katkılar ve yarı zamanlı istihdamda sosyal güvenlik ödemelerinin azaltılması sebebiyle 2009 yılında GSYİH nin % 3,3 ü oranında açık veren sosyal güvenlik sistemi kamu finansmanının hassas noktasını oluşturmaya devam etmiştir. Bütçe dengelerinde son dönemde oluşan kötüleşme kamu kesimi borcuna da yansımıştır. 2001 yılında % 0 civarında olan kamu borç stokunun GSYİH ye oranı, 2007 de % 39,4 seviyesine gerilemiş olmakla birlikte, 2009 yılında önemli ölçüde artmış ve % 47 ler seviyesine yükselmiştir. Yapılan tahminlere göre söz konusu değerin 20 yılında % 49 a ulaşacağı, takibeden iki yıl içerisinde de yeniden gerileme eğilimine gireceği öngörülmektedir. t ayı ortalarında Hazine Müsteşarlığı tarafından yapılan açıklamada, önceki tahminlere göre % 99,5 olarak hesaplanmış olan iç borç çevirme oranının, % 90-95 e gerileyeceği bildirilmiştir. Kamu Finansmanı 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Genel Devlet Dengesi GSYİH % -0,6-0,1-1,0-2,2-5,8-8,1-11,9 : V.B. V.B. V.B. Genel Devlet Borcu GSYİH % 52,3 46,1 39,4 39,5 47,3 : : : V.B. V.B. V.B.
TÜRKİYE * Bir önceki yılın aynı dönemine göre 11
3.2. HIRVATİSTAN 20 yılının başlarında, krizle mücadele amacıyla Hırvat hükümeti tarafından yeni bir tedbir paketi açıklanmıştır. Paketin temel amacı ekonomik aktivitesini sürdürebilecek durumda olan şirketlere verilen kredilerin arttırılması olup, tedbirlerin hayata geçirilmesinin kolaylaştırılması amacıyla Hırvatistan İmar ve Kalkınma Bankası, Hırvatistan Merkez Bankası ve kredi riskinin bir kısmının yüklenilmesini teminen oluşturulan Garanti Fonu devreye sokulmuştur. t ayında, konut sektöründeki canlanmanın teşviki amacıyla ilk kez ev sahibi olacaklara düşük faizli kredi teminine olanak sağlayan bir kanun kabul edilmiştir. AB ile sürdürülen katılım müzakereleri çerçevesinde 20 yılının ilk çeyreğinde Balıkçılık ve Çevre Fasılları da müzakereye açılmış ve böylelikle müzakeresi başlamış toplam fasıl sayısı 30 a yükselmiştir. t 20 tarihinde gerçekleştirilen yıllık İstikrar ve Ortaklık Konseyi toplantısında AB tarafınca, başta adalet, kamu yönetimi, örgütlü suçlar ve yolsuzlukla mücadele, azınlıkların korunması, sığınmacıların geri dönüşünün sağlanması ve ekonomi gibi alanlar olmak üzere, Hırvatistan da başlatılan reform sürecinin devam ettirilmesinin gerektiği hususu vurgulanmıştır. Üretim ve Talep Küresel krizin Hırvat ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri 2009 yılı boyunca devam etmiştir. Bu çerçevede, Hırvatistan ın GSYİH sı 2009 yılının üçüncü çeyreğinde % 5,7, dördüncü çeyreğinde ise % 4,5 oranında azalmış olup, 2009 yılının tamamında ekonomi % 5,8 oranında küçülmüştür. İç talepteki ciddi düşüş GSYİH deki bu daralmanın temel sebebini oluşturmaktadır. Bu çerçevede, bahse konu yılda özel tüketim % 8,5, reel yatırımlar ise % 11, 8 oranında gerilemiş ve bu durum neticesinde iç talebin GSYİH ye katkısı 9,4 puan seviyesinde olmuştur. Aynı dönemde toplam ithalat % 20, 7, toplam ihracat ise % 16,2 oranında azalmıştır. Ticaret dengesindeki bu fazla GSYİH ya 3,6 puanlık olumlu katkı yapmıştır. Arz tarafından bakıldığında ise, 2009 yılında ekonomik aktivitedeki en önemli daralma yıllık % 14, 3 ile toptan ve perakende ticarette yaşanmıştır. Bunu % 8,5 ile maden arama, çıkarma, üretim, elektrik, doğal gaz ve su arzı sektörleri, % 6,4 ile ulaştırma ve iletişim sektörleri ve % 6,1 ile inşaat sektörü izlemektedir. Otel ve restoran sektörü % 2,9 ile daha az oranlı da olsa krizden etkilenen sektörler arasında yer almıştır. 2009 yılında yalnızca kamu sektörü ile tarım ve mali aracılık sektörleri reel anlamda krizden etkilenmemiş ve büyümeye devam etmiştir. Üretim ve Talep 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Sanayi Güven Endeksi V.B. V.B. 70,9 38,0-33,3-42,0 9,0 5,0 V.B. V.B. V.B. Sanayi Üretimi Yıllık % 5,1 4,5 5,6 1,6-9,3-9,0-7,7 : -0,1-1,3 : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Yıllık % 4,2 4,7 5,5 2,4-5,8-5,7-4,5 : V.B. V.B. V.B. Tüketici Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Özel Tüketim Yıllık % 4,4 3,5 6,2 0,8-8,5-6,9-7,5 : V.B. V.B. V.B. Sabit Sermaye Formasyonu Yıllık % 4,9,9 6,5 8,2-11,8 -,5-11,3 : V.B. V.B. V.B. Stok değişimi GSYİH % 1,7 2,0 2,7 3,2 2,0 1,4 2,0 : V.B. V.B. V.B. 12
Krizin en kötü döneminin geride bırakıldığına ilişkin işaretler olsa da, ekonominin tamamına ilişkin bir düzelme henüz göstergelere yansımamıştır. 20 Ocak ayında, inşaat sektörü bir önceki yılın aynı dönemine göre % 18,4 daralmış, perakende sektörü cirosunda da % 9,3 oranında azalma meydana gelmiştir. Araba satışları 20 yılının ilk çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre % 21,5 gerilemiştir. Bununla birlikte, mevsimsel etkilerden arındırılmış veriler 20 yılının Ocak ve at aylarında sanayi üretiminde hafif bir toparlanma olduğuna işaret etmektedir. İşgücü Piyasası İşgücü anketlerinden elde edilen son verilere göre, 2009 yılının üçüncü çeyreğinde işsizlik oranı % 8,7 düzeyinde gerçekleşmiş olup, bir önceki yılın aynı döneminde bu oran % 7 seviyesinde kalmıştır. Son döneme ilişkin kayıtlı işsizlik verileri, ekonomik daralmanın işgücü piyasası üzerinde yarattığı olumsuz etkinin sürdüğünü göstermektedir. at 2009- at 20 döneminde işsizlerin sayısında % 21 oranında artış meydana gelmiş olup, bir önceki yılın at ayında % 14,8 olan işsizlik oranı, 20 at ında % 18, 3 e yükselmiştir. 20 yılının at ayında toplam istihdam bir önceki yılın at ayına göre % 6,6 oranında azalmıştır. Bu olumsuz gelişmeler ücretler üzerinde de baskı yaratmakta olup, 20 yılı at ayında ortalama brüt ücretlerde bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 1,2 oranında düşüş meydana gelmiştir. İşgücü Piyasası 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca İşsizlik % 17,9 16,6 14,8 13,2 14,9 14,3 16,1 : 17,8 18,3 : İstihdam Yıllık % Ücretler Yıllık % 0,8 3,3 3,3 2,5-3,2-4,1-5,3 : -6,3-6,6 : 4,4 6,2 6,2 7,1 2,2 1,4-0,4 : -1,2 : : Uluslararası İşlemler İç talep ve toplam ithalatta meydana gelen büyük oranlı azalmalar sebebiyle 2009 yılında dış açıklarda önemli ölçüde düşüş meydana gelmiştir. 2008 yılında GSYİH nın % 9,3 ü olan cari işlemler açığı 4 puan azalarak, 2009 yılında % 5,3 e gerilemiştir. Bu gelişmenin temel sebebi, 2008 yılında GSYİH nın % 22,8 i civarında olan emtia ticareti açığının 2009 yılında % 16,3 seviyesine gerilemesi olmuştur. Bununla birlikte bir önceki yıla oranla % 17 oranında azalan net hizmet gelirleri azalan emtia ticareti açığını bir ölçüde dengelemiştir. Ayrıca, 2008 yılında % 3,3 olan yatırım geliri dengesindeki açık da 2009 yılında % 3,7 ye yükselmiştir. 2009 yılında yaşanan hızlı düşüşün ardından, Ocak 20 da mal ihracatı bir önceki yılın aynı dönemine oranla % 13,5 oranında artmıştır. Bununla birlikte söz konusu artışın temel unsurunu Ocak 20 da gerçekleşen gemi ihracatı kalemi oluşturmuştur. 2009 yılına kıyasla yavaşlamış olsa da, mal ithalatındaki azalma devam etmiş ve % 8,7 olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında GSYİH nin % 11,8 i oranında fazla veren sermaye ve finans hesabı, 2009 yılında da GSYİH nın % 8,6 sı oranında fazla vermeye devam etmiştir. 2008 yılında GSYİH nin % 6,7 sı olarak gerçekleşen doğrudan yabancı yatırımlarda 2009 yılında ciddi bir azalma meydana gelmiş ve bu oran % 2,1 e gerilemiştir. Ülkeye giren net sermaye miktarının cari işlemler açığından büyük olması sebebiyle 2009 yılında Hırvatistan Merkez Bankasının resmi döviz rezervleri artmaya devam etmiş ve 2009 yılı sonu itibarıyla rezerv stoku, 4 milyar Euro düzeyine yükselmiştir. 2008 yılı sonu itibarıyla GSYİH nin % 83,8 i düzeyinde olan dış borç stoku artmaya devam etmiş ve 2009 yılı sonunda 44,6 milyar Euro tutarına çıkmış olup, bu rakam GSYİH nın % 99 una yaklaşmaktadır. Hükümet tarafından yabancı piyasalara arz edilen tahviller ve reel sektörün yabancı piyasalardan yaptığı borçlanma dış borç dinamiklerinin iki ana unsurunu oluşturmaktadır. 13
Uluslararası İşlemler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Mal ihracatı Yıllık % 7,9 16,1 8,8 5,1-20,3-29,6-15,2 : 17,5-20,8 : Mal ithalatı Yıllık % 9,1 12,9 11,0 8,9-25,6-29,8-20,0 : -8,7-15,0 : Ticaret dengesi GSYİH % -21,0-21,3-22,0-22,8-16,3-17,5-16,3 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ihracatı GSYİH % 42,6 43,4 42,8 41,9 36,1 37,3 36,1 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ithalatı GSYİH % 49,1 50,4 50,4 50,3 39,4 41,6 39,4 : V.B. V.B. V.B. Cari işlemler dengesi GSYİH % -5,6-7,0-7,6-9,3-5,3-6,1-5,3 : V.B. V.B. V.B. Doğrudan yatırımlar (DYY, net) GSYİH % 3,4 6,5 8,2 6,7 2,1 4,0 2,1 : V.B. V.B. V.B. Fiyatlar Tüketici fiyat endeksi 20 yılının at ayında bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 0,7 oranında azalmıştır. Tüketici fiyatlarındaki bu yavaşlama esas itibarıyla konut, ulaştırma, gıda ve alkolsüz içecek fiyatlarındaki artış oranının düşüklüğünden kaynaklanmıştır. Daralan talep ve azalan fiyat baskısı sebebiyle, bir önceki yılın aynı ayında % 5,7 olan yıllık ortalama enflasyon oranı 20 yılı at ayında % 1,9 a gerilemiştir. Fiyatlar 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca TÜFE Yıllık % 3,3 3,2 2,9 6,1 2,4 1,2 1,6 : 1,1 0,7 : GSYİH Deflatorü Yıllık % 3,3 3,4 4,0 6,4 3,3 1,4 2,6 : : : : Üretici fiyatları Yıllık % : : : : -0,4-2,3 0,1 : 3,0 2,7 : İthalat fiyatları Yıllık % V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Parasal Göstergeler 2009 yılında yurtiçi kredi miktarı bir önceki yıla göre % 0,6 daralmış olup, bu daralmanın temel sebebini % 2,9 daralan tüketici kredileri oluşturmuştur. Reel sektöre verilen krediler ise % 2,1 oranında artmıştır. Parasal Göstergeler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Faiz Oranı (3 aylık) % p.ort. 6,21 4,46 5,66 7,19 8,96 9,63 6,21 : 3,03 : : Tahvil faizi % p.ort. V.B. V.B. V.B. 5,9 6,4 6,7 6,8 5,8 6,1 5,7 5,7 Borsa Endeks 1.920 2.771 4.673 3.299 1.871 2.028 2.072 2.161 2.203 2.138 2.143 M4 Para arzı Yıllık % 9,6 14,3 17,9,9 1,6-0,7 0,2 : 0,9 0,9 : Döviz kuru TL/EUR Değer 7,39 7,30 7,33 7,22 7,34 7,32 7,27 7,28 7,29 7,30 7,26 Nominal efektif döviz kuru Endeks 90,4 89,3 87,3 84,3 86,9 86,0 84,6 : 85,6 : : 14
2009 yılının son çeyreğinde Euro karşısında % 0,4 değer kaybeden Hırvat para birimi Kuna, 20 yılının ilk çeyreğinde % 0,5 oranında değer kazanmıştır. 20 yılı t ayında ortalama Kuna/Euro paritesi 7, 26 olmuştur. Aralık 2009 da % 4,6 olan kısa vadeli faiz oranları, Hırvatistan Merkez Bankası tarafından yapılan müdahalelerin de etkisiyle, Ocak 20 da % 3 e gerilemiştir. Bununla birlikte, tüketici ve firma kredilerine ilişkin faiz oranları kriz öncesi dönemdeki seviyeleri ile mukayese edildiğinde yüksek düzeyde seyretmeye devam etmiştir. Kamu Finansmanı Bütçeye ilişkin mevcut veriler 2009 yılı nakit bütçe uygulaması gerçekleşmelerinin planlanan düzeylerde olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte ESA 95 standartlarına göre hesaplanan bütçe açığının, krizle mücadele çerçevesinde başlatılan devlet garantisi uygulaması sebebiyle, hedef değer olan GSYİH nın % 3,4 ünden ciddi oranlı bir sapma göstereceği ve % 4,1 olacağı tahmin edilmektedir. 20 yılının ilk iki ayında bütçe gelirlerinde bir önceki yılın aynı dönemine göre % 0,5 oranında düşüş gözlemlenmiştir. Harcamalardaki artış eğilimi ise devam etmiş ve bir önceki yılın aynı dönemine göre % 6,4 oranında artış gerçekleşmiştir. 20 yılı bütçe açığının GSYİH ye oranının % 3,3 düzeyinde olacağı tahmin edilmektedir. Genel devlet borç stoku ciddi bir artış göstermiş ve 2009 yılın Kasım ayında bir önceki yılın aynı dönemine oranla % 22 oranında artarak, GSYİH nın % 33,4 üne yükselmiştir. Aynı dönemde, devlet garantileri ve Devlet Kalkınma Bankasının borçlarını da içeren toplam kamu borcu % 20 oranında artarak GSYİH nin % 45 i seviyesine çıkmıştır. Kamu Finansmanı 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Genel Devlet Dengesi GSYİH % -3,5-3,1-2,6-1,4 : -2,0 : : V.B. V.B. V.B. Genel Devlet Borcu GSYİH % 38,3 35,7 33,0 33,5 0,0 : : : V.B. V.B. V.B. 15
HIRVATİSTAN * Bir önceki yılın aynı dönemine göre 16
3.3. MAKEDONYA 6 t 20 tarihinde hükümet dördüncü krizle mücadele paketini açıklamıştır. Pakette mali prosedürlerin hızlandırılması, kamu arazilerinin satışı, KOBİ lerin krediye erişiminin kolaylaştırılması ve tarımsal istihdamın artırılmasının teşviki gibi hususları içeren 24 tedbir yer almaktadır. Hükümet tarafından krizle mücadele için bugüne kadar 300 milyon Euro harcandığı ifade edilmekte olup, bu rakam GSYİH nın yaklaşık % 4,5 ine denk gelmektedir. Merkez Bankası 25 t tarihinde 28 gün vadeli Merkez Bankası bonolarına ilişkin faiz oranlarını % 7,5 den % 6,5 seviyesine, gecelik kredilere ilişkin faiz oranlarını ise % 9 dan % 8 e düşürmüştür. Üretim ve Talep 2009 yılının ilk üç çeyreğinde % 1,4 oranında azalan GSYİH, son çeyrekte bir önceki yılın aynı dönemine göre % 1,2 oranında artmıştır. Son çeyrekteki bu artış neticesinde, 2009 yılına ilişkin küçülme belirli bir seviyede kalmış ve % 0,7 olarak gerçekleşmiştir. Bir önceki yılın aynı dönemine göre % 1,2 artan özel tüketim harcamaları ve % 7,3 oranında azalan ithalat dördüncü çeyrekteki büyümenin ardındaki temel nedenler olmuştur. Aynı dönemde kamu kesimi tüketimi % 16,6 azalırken, yatırımlar % 0,3 oranında artmıştır. İhracatta da % 3, 7 oranında düşüş meydana gelmiştir. Böylelikle yılın tamamında büyümeyi destekleyen kalemleri % 0, 2 oranında artan özel tüketim ile %, 7 oranında azalan ithalat oluşturmuştur. İthalatta gözlemlenen bu azalma ihracat (% - 8,2) ve yatırımları da (% - 9,2) etkilemiştir. Toplam katma değerin % 20 sini oluşturan sanayi üretimi, 2009 yılının son iki ayındaki geçici toparlanmanın ardından, Ocak ve at 20 da yeniden azalmıştır. Bu iki ay süresince üretim bir önceki yılın aynı dönemindeki üretime kıyasla % 8 düşmüştür. Üretim ve Talep 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Sanayi Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Sanayi Üretimi Yıllık % 7,2 2,3 4,1 5,9-7,3 113,2 7,8 : -2,9-13,1 : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Yıllık % 4,1 4,0 5,8 5,5-0,7-1,8 1,2 : V.B. V.B. V.B. Tüketici Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Özel Tüketim Yıllık % 5,7 6,0 9,8 8,1-2,7-3,7-2,1 : V.B. V.B. V.B. Sabit Sermaye Formasyonu Yıllık % -5,4 11,6 13,3 7,3-9,2-26,7 0,3 : V.B. V.B. V.B. Stok değişimi GSYİH % 3,7 3,7 4,0 4,9 : : : : V.B. V.B. V.B. İşgücü Piyasası Resmi istatistiklere göre işgücü piyasasında durum genel olarak olumlu bir seyir izlemektedir. Bununla birlikte, ulaştırma ve ticaret gibi bazı sektörlerin toplam istihdama yaptığı katkıdaki önemli artışın büyük ihtimalle hesaplama yöntemindeki değişikliklerden kaynaklandığı düşünülmektedir. İşgücü anketleri sonuçlarına göre, 2009 un son çeyreğinde istihdamda bir önceki yılın aynı dönemine göre % 2,3 oranında bir artış gözlemlenmekte olup, bu artış toplam işsizlerin sayısında % 2,4 lük bir azalmaya tekabül etmektedir. Bu gelişmenin bir sonucu olarak 2008 in son çeyreğinde % 33,5 olan işsizlik oranı 2009 un son çeyreğinde % 32,4 e düşmüştür. 2009 un tamamında istihdam % 3,4 artmış, işsiz kişilerin sayısı ise % 3,7 azalmıştır. 2008 de % 33,8 olan işsizlik oranı, 2009 da % 32,2 ye gerilemiştir. Kayıtlı istihdamın artırılması için getirilen katı 17
kurallar ve kamu harcamalarındaki artış istihdamdaki bu iyileşmenin temel nedenlerini oluşturmuştur. Ticaret, kamu idaresi ve finansal aracılık, istihdam artışının en yüksek olduğu sektörler olmuştur. İmalat sanayi ve tarım sektörlerinde ise büyük ölçekli iş kayıpları gerçekleşmiştir. İşsizlerin % 20 sini 15-24 yaş arası nüfus oluşturmaktadır. Bu yaş grubundaki işsizlik oranı genel eğilime paralel olarak 2008 yılındaki % 56,4 seviyesinden 2009 yılında % 55,1 seviyesine gerilemiştir. 2009 un son çeyreğinde nominal ücret artışları % 8,3 seviyesinde gerçekleşmiştir. Bununla birlikte söz konusu artışın sebebi büyük bir olasılıkla hesaplama yönteminde yapılan değişikliktir. İşgücü Piyasası 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca İşsizlik % 37,3 36,0 34,9 33,8 32,2 31,7 32,4 : : : : İstihdam Yıllık % Ücretler Yıllık % 4,3 4,6 3,5 3,2 3,4 3,7 2,3 : : : : 2,7 8,0 4,8 8,7 14,1 13,3 8,3 : 1,2 : : Uluslararası İşlemler 2009 un üçüncü çeyreğinde tahmini GSYİH nın % 1,5 i düzeyinde fazla veren cari işlemler hesabı, aynı yılın dördüncü çeyreğinde GSYİH nin % 2 si oranında açık vermiştir. Bununla birlikte bir önceki yıl ile karşılaştırıldığında dördüncü çeyrekte oluşan ödemeler dengesi açığının GSYİH ya oranı % 4 daha düşüktür. Bu gelişmenin temel sebepleri özel transferlerdeki yüksek düzey ve gelir dengesindeki düşük açıktır. 2008 yılında % 13,1 olan cari işlemler açığının GSYİH ye oranı, 2009 yılında % 7,5 e gerileyerek, 2007 yılındaki seviyesine düşmüştür. Cari işlemler açığındaki bu azalma GSYİH nin % 3 ü oranında gerileyen ticaret açığından kaynaklanmaktadır. İthalat harcamalarında GSYİH nın % 14,7 si ve ihracat gelirlerinde GSYİH nın % 11,7 si oranındaki düşüş ticaret açığındaki nispi azalışın sebepleri olarak ortaya çıkmaktadır. 2008 yılında % 14,3 olan cari transferlerin GSYİH ye oranı 2009 yılında % 16, 6 ya çıkmıştır. 2008 yılında % 6,3 olan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH ye oranı ise 2009 yılında % 2,7 ye gerilemiştir. Sermaye girişindeki bu azalmaya rağmen döviz rezervleri GSYİH nın % 1,1 i oranında artmıştır. Uluslararası İşlemler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Mal ihracatı Yıllık % 22,2 15,8 28,3 9,9-28,4-28,6-16,0 : : : : Mal ithalatı Yıllık %,7 16,9 23,7 22,6-21,7-28,5-11,3 : : : : Ticaret dengesi GSYİH % -18,4-20,1-20,3-26,9-23,4-24,0-23,4 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ihracatı GSYİH % 43,2 46,9 53,4 52,7 39,4 41,4 39,4 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ithalatı GSYİH % 62,1 66,5 72,3 78,7 61,2 64,3 61,2 : V.B. V.B. V.B. Cari işlemler dengesi GSYİH % -2,6 0,9-7,2-13,1-7,3-11,3-7,3 : V.B. V.B. V.B. Doğrudan yatırımlar (DYY, net) GSYİH % 1,6 6,8 8,8 6,3 2,6 2,9 2,6 : V.B. V.B. V.B. Fiyatlar Tüketici fiyatları t ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre % 0,7 yükselmiş olup, 20 un ilk çeyreğinde ortalama tüketici fiyat artışları % 0,5 düzeyinde gerçekleşmiştir. Tüketici fiyat endeksi sepetinde yer alan gıda dışındaki kalemlerin fiyatlarında kayda değer düzeyde artış gözlemlenirken, sepetteki kalemlerin neredeyse yarısını 18
oluşturan gıda fiyatlarındaki azalma neticesinde 2009 yılında fiyatlar genel düzeyi % 0,8 oranında gerilemiştir. Fiyatlara ilişkin bu yapı 20 yılının ilk üç ayında da devam etmiş ve gıda fiyatları yıllık bazda % 2,3 azalırken, barınma ve ulaşım harcamaları sırasıyla % 7 ve % 8 oranında artmıştır. Fiyatlar 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca TÜFE Yıllık % 0,5 3,2 2,3 8,3-0,8-1,4-2,1 0,5 0,1 0,6 0,7 GSYİH Deflatorü Yıllık % 3,8 4,4 7,6 7,2 2,7 1,3 1,5 : : : : Üretici fiyatları Yıllık % 3,2 4,5 1,6,4-6,4 -,1-0,4 : 6,5 7,4 : İthalat fiyatları Yıllık % : : : : : : : : : : : Parasal Göstergeler 2009 yılının Ekim ayından itibaren mali koşullardaki kademeli iyileşme devam etmektedir. 2009 yılı başında % 9,7 olan ortalama nominal kredi faizleri aynı yılın Eylül ayında %,3 e yükselmiş, 20 yılı at ayında ise hafif bir düşüş göstererek % a gerilemiştir. Ocak ayında % 6,8 olan mevduat faiz oranları ise at ayında % 7,5 e çıkmıştır. Bu gelişmeler neticesinde borçlanma ve krediler arasındaki makas % 2,5 civarına düşmüştür. Toplam kredilerin GSYİH ye oranı hala düşük olup, % 44 civarındadır. Dinar/Euro paritesinde pek fazla değişiklik olmamış ve 61,4 civarında seyretmiştir. Bununla birlikte paritede belirli bir istikrarın sağlanması amacıyla 2009 yılı boyunca Merkez Bankasınca daha önceki yıllara kıyasla daha fazla müdahale yapılmıştır. Merkez Bankası tarafından izlenmekte olan kontrollü esnek kur uygulaması devam etmektedir. 20 yılının ilk ayında yaşanan keskin düşüşün ardından at ayı sonunda döviz rezervleri 1,6 milyar Euro ya yükselmiştir. Döviz rezervlerindeki bu artış yaz aylarında yapılan 175 milyon Euro tutarındaki Eurobond ihracı çerçevesinde gelen fonlar, ticaretteki olumlu gelişmeler ve özel transferlerdeki artıştan kaynaklanmaktadır. Bir önceki yılın aynı döneminde % 50 düzeyinde olan brüt dış borcun GSYİH ye oranı ise 2009 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla % 58 e yükselmiştir. Parasal Göstergeler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Faiz Oranı (3 aylık) % p.ort. 9,95 6,40 5,60 6,69 : : : : : : : Tahvil faizi % p.ort. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Borsa Endeks 1.930 3.219 6.971 5.149 2.497 2.608 3.199 2.825 2.779 2.921 2.775 M4 Para arzı Yıllık % 15,1,0 28,9 21,3 3,5-0,8 4,8 : 8,0 : : Döviz kuru TL/EUR Değer 61,30 61,19 61,18 61,26 61,28 61,18 61,17 : 61,16 61,42 : Nominal efektif döviz kuru Endeks 4,7 4,9 4,5 5,6 : 112,1 : : V.B. V.B. V.B. 19
Kamu Finansmanı 2009 yılında kamu kesimi borcunun GSYİH ye oranı % 2,8 olarak gerçekleşmiş olup, bu oran hedeflenen miktardır. Bununla birlikte gerek bütçe gelirleri gerekse bütçe harcamaları tahminlerin % altında gerçekleşmiştir. Toplam harcamalar % 1,7 oranında artarken, özellikle yüksek transferler ve destekler nedeniyle toplam gelirler 2008 yılı seviyelerinin yaklaşık % 6 gerisinde gerçekleşmiştir. Sermaye yatırımları ancak % 0,4 oranında artabilmiştir. Ocak ve at döneminde harcamalar tahminlerin üzerinde gerçekleşirken, gelirler beklenenin önemli oranda altında kalmıştır. Vergi gelirlerinde yaşanan % 11,5 oranındaki düşüş nedeniyle at ayı sonu itibarıyla toplam gelirler bir önceki yılın aynı dönemindeki gerçekleşmenin % 6 gerisinde kalmıştır. Aynı dönemde harcamalar % 7.5 oranında artmıştır. Bu gelişmeler 20 yılı için tahmin edilen GSYİH miktarının yüzde 1 ine tekabül eden 66 Milyon Euro luk açığa neden olmuştur. 20 yılı bütçesi GSYİH nın % 2,5 oranında bir bütçe açığını öngörmektedir. 2008 yılında % 21 olan genel devlet borcunun GSYİH ye oranı 2009 yılında % 25 e yükselmiştir. Ancak, kamu kesimi hesapları ESA 95 sistemiyle henüz uyumlu değildir. Kamu Finansmanı 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Genel Devlet Dengesi GSYİH % 0,2-0,5 0,6-1,0-2,8 : : : V.B. V.B. V.B. Genel Devlet Borcu GSYİH % 39,6 31,4 23,4 21,4 25,0 : : : V.B. V.B. V.B. 20
MAKEDONYA * Bir önceki yılın aynı dönemine göre 21
4. POTANSİYEL ADAY ÜLKELER 4.1. ARNAVUTLUK Uluslararası ekonomik krizin Arnavutluk ekonomisi üzerindeki etkileri, bölgedeki komşularına göre oldukça ılımlı da olsa, 2009 yılının son çeyreğinde de devam etmiştir. Ekonomik aktivite, işçi ücretlerindeki azalma, sıkı kredi ve gevşek işgücü piyasası koşulları sebebiyle daha da yavaşlamıştır. Ancak pozitif dışsallıklarla ilgili sinyaller de bulunmaktadır. İthalattaki keskin düşüşün yanısıra ihracattaki toparlanma sayesinde dış ticaret açığı daralmıştır. Yerel para Lek teki değer kaybı 2009 un tamamında olduğu gibi 20 un ilk üç ayında da azalan bir hızla da olsa devam etmiştir. Kırılganlıkların hala devam etmekte olduğu ekonomideki zayıf enflasyonist baskılar dikkate alınmış ve Arnavutluk Merkez Bankası tarafından 24 t 20 tarihinde gösterge faiz oranlarının % 5,25 seviyesinde muhafaza edileceği açıklanmıştır. % 4,2 olarak öngörülmüş olan kamu açığının GSYİH ye oranının % 6,9 a yükselmesiyle Aralık ayında 2009 yılı bütçe rakamları ikinci kez revize edilmiştir. Harcamalardaki kaymalar ve zayıf ekonomik performansın vergi gelirleri üzerindeki olumsuz etkisi bütçe açığının artmasındaki temel nedenlerdir. Hükümet tarafından, 2009 yılında alınan sendikasyon kredisi ve 20 bütçe açığını finanse edebilmek için 300 milyon Euro tutarında Eurobond tahvili ihracına ilişkin bir plan açıklanmıştır. Üretim ve Talep Bölgedeki diğer ülkelerden farklı olarak, uygulanan genişleyici maliye politikaları sayesinde Arnavutluk ta 2009 yılına ilişkin olarak, geçen yıllardan daha az bir seviyede de olsa, pozitif büyüme açıklanması beklenmektedir. Üretim ve Talep 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Sanayi Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Sanayi Üretimi Yıllık % 11,7 12,1 -,3 9,4 : : : : : : : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Yıllık % 5,7 5,4 6,0 8,0 : : : : V.B. V.B. V.B. Tüketici Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Özel Tüketim Yıllık % V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. : : : V.B. V.B. V.B. Sabit Sermaye Formasyonu Yıllık % V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. : : : V.B. V.B. V.B. Stok değişimi GSYİH % V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. : : : V.B. V.B. V.B. İşgücü Piyasası Durgun ekonomik aktivite sebebiyle işgücü piyasası koşulları 2009 un son çeyreğinde de kötüleşmeye devam etmiştir. İstihdam artışı yavaşlamaya devam ederken, işsizlik oranı % 12,8 seviyesinde kalmıştır. İşgücü Piyasası 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca İşsizlik % 14,3 13,9 13,4 12,8 : 12,8 : : : : : İstihdam Yıllık % Ücretler Yıllık % 0,9 0,2 0,2 2,9 : 0,2 : : : : : 9,9 7,5 17,1 8,3 : 16,4 : : : : : 22
Uluslararası İşlemler Cari işlemler açığı ilk üç çeyrekteki bozulmanın ardından 2009 un son çeyreğinde daralmıştır. Son çeyrekteki bu gelişme neticesinde 2008 yılında 1,4 milyar Euro olan cari işlemler açığı 2009 yılında 1,3 milyar Euro ya düşmüştür. Cari işlemler hesabındaki bu düzelme daha çok mal dengesindeki iyileşmeden kaynaklanmıştır. Hizmetler kalemindeki fazla ise 2009 un son çeyreğinde önemli oranda artmıştır. Diğer taraftan yatırım geliri dengesi, önemli oranda yatırım gelirinin ülke dışına çıkması sebebiyle negatife dönmüştür. Yurt dışındaki işçi dövizleri kaynaklı cari işlemler fazlası da yılın dördüncü çeyreğinde artmıştır. Doğrudan yabancı yatırımlar 2009 yılında % 3,3 oranında artmış olup, elektrik dağıtım şirketinin özelleştirilmesi ve mobil telefon şirketindeki kamu payının satışı söz konusu artışın temel nedenleridir. Uluslararası İşlemler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Mal ihracatı Yıllık % 9,3 19,3 24,7 16,7-18,3-23,2-1,6 : 44,0 50,5 : Mal ithalatı Yıllık % 14,2 14,4 26,3 15,9-8,9-6,2-15,1 : 8,1-4,2 : Ticaret dengesi GSYİH % -22,4-23,1-26,8-27,5-25,9-27,9-26,4 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ihracatı GSYİH % 8,1 8,8,1,3 8,8 8,8 8,9 : V.B. V.B. V.B. Mal ve hizmet ithalatı GSYİH % 32,2 33,9 38,9 40,3 36,7 38,6 37,4 : V.B. V.B. V.B. Cari işlemler dengesi GSYİH % -8,9-6,6 -,6-15,4-14,9-15,9-14,9 : V.B. V.B. V.B. Doğrudan yatırımlar (DYY, net) GSYİH % 3,2 3,5 6,0 7,0 7,5 8,8 7,4 : V.B. V.B. V.B. Fiyatlar Tüketici fiyatları, yıl boyunca ortalama % 2,2 seviyesinde seyretmesine rağmen, 2009 un son çeyreğinde yükselmeye başlamıştır. Aralık itibarıyla enflasyon bir önceki yılın aynı dönemine göre % 3,5 oranında artarak, Merkez Bankasının belirlemiş olduğu % 3 +/- 1 puan bandında kalmıştır. 20 un Ocak ve at aylarında enflasyon artmaya devam etmiş ve sırasıyla % 4,1 ve % 4,4 olarak gerçekleşmiştir. Artan uluslararası emtia fiyatları, devlet tarafından belirlenen fiyatlardaki yükselme ve Lek in değer kaybı neticesinde pahalanan ithalat enflasyondaki bu artışın temel sebeplerini oluşturmaktadır. Fiyatlar 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca TÜFE Yıllık % 2,4 2,4 2,9 3,4 2,2 2,1 2,9 : 4,1 4,4 : GSYİH Deflatorü Yıllık % 2,8 2,8 3,6 4,8 : 7,7 7,7 : : : : Üretici fiyatları Yıllık % V.B. 0,8 3,5 6,5-1,7-2,1-0,9 : : : : İthalat fiyatları Yıllık % V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. : : : : : : Parasal Göstergeler Aralık 2009 da ve 20 un ilk üç ayında Arnavutluk Merkez Bankası gösterge faiz oranını değiştirmemiştir. 2008 in son çeyreğinde % 6,5 olan batık kredilerin toplam krediler içerisindeki payı Aralık 2009 sonunda %,3 e yükselmiş 23
olup, bu durum bankaların karlılık oranları üzerinde baskı yaratmıştır. Buna rağmen 2009 yılında bankacılık sektörü olumlu finansal sonuçlar kaydetmiş ve Aralık 2009 itibarıyla sermaye yeterlilik oranı % 16,2 düzeyinde muhafaza edilmiştir. Geçmiş dönemlerdeki genişlemeden az olmakla birlikte, kredi hacmindeki artış 2009 yılında da pozitif olmuştur. Mevduat hacmi 20 un ilk iki ayında da artmaya devam etmiş, kredi- mevduat oranı at 20 da % 64,2 olarak gerçekleşmiştir. Lek in değer kaybı 2009 un son üç ayında hızlanmış ve Aralık sonu itibarıyla Lek, Euro ya karşı % 11,4 oranında değer kaybetmiştir. Parasal Göstergeler 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Faiz Oranı (3 aylık) % 5,55 5,49 5,92 6,24 6,23 6,33 6,31 : : 6,27 : p.ort. Tahvil faizi % 8,11 7,18 8,22 8,43 9,24 9,15 9,45 9, 9,20 9,20 8,90 p.ort. Borsa Endeks : : : : : : : : : : : M4 Para arzı Yıllık % 11,7 7,6 9,8 7,4 8,7 8,8 6,4 : 3,9 4,8 : Döviz kuru TL/EUR Değer 123,73 122,76 123,31 122,39 131,82 131,27 137,00 138,41 137,93 138,44 138,87 Nominal efektif döviz kuru Endeks : : : : : : : : : : : Kamu Finansmanı Sene başında % 4,2 olarak hedeflenmiş olan bütçe açığı, harcamalardaki kaymalar ve zayıf ekonomik performansın vergi gelirleri üzerinde yarattığı olumsuz etki sebebiyle, önce % 6,4 e daha sonra % 6,9 a revize edilmiştir. 2009 yılında bütçe gelirleri tahminlerin 2 puan altında, GSYİH nin % 26,4 ü seviyesinde gerçekleşmiştir. Toplam harcamalar ise beklenenden 0,6 puan fazla gerçekleşerek GSYİH nin % 33,2 si düzeyinde olmuştur. Hükümet, sıkı maliye politikası uygulayarak 20 yılı için bütçe açığını GSYİH nın % 3,9 u ile sınırlandırmayı planlamaktadır. Kamu Finansmanı 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Genel Devlet Dengesi GSYİH % -3,6-3,2-3,5-5,5-6,9 : : : V.B. V.B. V.B. Genel Devlet Borcu GSYİH % 56,7 55,7 : : : : : : V.B. V.B. V.B. 24
ARNAVUTLUK * Bir önceki yılın aynı dönemine göre 25
4.2. BOSNA HERSEK 25 t 20 tarihinde IMF tarafından, Bosna-Hersek ile yapılan Stand-By anlaşmasının ilk gözden geçirmesi onaylanmış, böylece 140 milyon Euro tutarındaki ilk iki paket serbest bırakılmıştır. Söz konusu gözden geçirme, bireylere bütçeden sağlanan tüm transfer ve faydaların, mal varlığı soruşturmasına, enflasyon endekslemesine ve bazı katsayılara tabi olacağına ilişkin sosyal faydalar reformunun parlamentoda kabul edilmesinden sonra onaylanmıştır. Sosyal transferlerde iyileşme sağlanması, kamu harcamalarının yapısının ve verimliliğinin geliştirilmesi ve özel sektör rekabet edebilirliğinin güçlendirmesini hedefleyen Kalkınma Planı Kredisi konusunda Dünya bankası ile sürdürülmekte olan müzakereler t ayında sonuçlandırmış ve kredi 8 Nisan tarihinde onaylanmıştır. t ayında Avrupa Komisyonundan bir heyet Konsey in 30 Kasım da onayladığı 0 milyon Euro tutarında makro-finansal yardım paketinin şartlarını müzakere etmek için Saraybosna yı ziyaret etmiştir. Üretim ve Talep 20 un ilk iki ayında sanayi üretimi % 0,4 civarinda azalmıştır. Madencilikte % 3,8 ve imalat sanayiinde % 2,3 lük düşüşler görülürken, elektirik, gaz ve su arzında % 5,2 oranında artış görülmüştür. 2009 yılına ilişkin henüz resmi bir rakam açıklanmamış olmakla birlikte, en son tahminlere göre reel GSYİH de % 3 civarında küçülme beklenmektedir. Üretim ve Talep 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca Sanayi Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Sanayi Üretimi Yıllık %,6 11,6 6,7,8-1,2-2,0-0,1 : -0,5-0,5 : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Yıllık % 3,9 6,1 6,2 5,7-3,2 : : : V.B. V.B. V.B. Tüketici Güven Endeksi V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. V.B. Özel Tüketim Yıllık % 6,2 8,3,9 9,8 : : : : V.B. V.B. V.B. Sabit Sermaye Formasyonu Yıllık % 18,5-7,6 38,3 15,3 : : : : V.B. V.B. V.B. Stok değişimi GSYİH % 0,1-1,0 1,5 1,6 : : : : V.B. V.B. V.B. İşgücü Piyasası Resni kayıtlı işsizlik oranı 2009 un son çeyreğinde ve 20 un başında sabit kalmasına rağmen Ocak ayındaki % 42,4 lük seviye, bir yıl önceki % 40,1 oranının oldukça üzerindedir. 2009 da en çok istihdam yaratılan sektörler finansal aracılık, kamu sektörü olurken, özellikle imalat, madencilik ve inşaat sektörlerinde istihdam önemli oranda azalmıştır. İşgücü Piyasası 2005 2006 2007 2008 2009 Q3 09 Q4 09 Q1 Oca İşsizlik % 44,7 44,2 42,9 40,6 42,7 42,1 42,7 : 42,4 : : İstihdam Yıllık % Ücretler Yıllık % 0,8 2,3 4,4 2,7-2,8-2,3-2,8 : -3,6 : : 6,1 9,6 9,8 16,6 8,2 5,6 4,0 : : : : 26