Makine Elemanları 2 YUVARLANMALI YATAKLAR-III YUVARLANMALI YATAKLARIN MONTAJI VE BAKIMI Doç.Dr. Ali Rıza Yıldız 1
Bu Bölümden Elde Edilecek Kazanımlar Rulmanların Montajı Tolerans Değerlerinin Belirlenmesi Geçme Durumunun Belirlenmesi Rulmanların Yataklanması Rulmanların Montajı-demontajı Rulmanların Bakımı Doç.Dr. Ali Rıza YILDIZ 2
Rulman Tolerans Seçimi Rulmanlı yataklarda iç bilezik ile mil dış bilezik ile gövdedeki yuva arasındaki toleranslar ve geçme durumları yatağın performansını önemli ölçüde etkiler. Montaj sonrası ortaya çıkacak boşluklar bu toleranslara bağlıdır. Geçmeler çok sıkı seçilirse oluşacak deformasyonlardan dolayı iç bileziğin genişlemesi ve dış bileziğin küçülmesi yataktaki boşluğu yok ederek arzu edilmeyen kasıntı veya germelere neden olacaktır. Geçmeler daha az sıkı seçilmesi halinde ise özellikle iç bilezikle mil arasında fretting korozyon denilen korozyon aşınması oluşturacaktır. Doç.Dr. Ali Rıza YILDIZ 3
Rulman Tolerans Seçimi Rulman bilezikleri arasında tek taraflı sapma veya eksenel kuvvet etkisinde bileziklerin birbirine göre eksenel yönde E veya Se değeri kadar kayabilir. Bu şekilde bileziklerin birbirine göre sıfır yükte eksenel ve radyal yönde hareket edebilme miktarı montaj öncesi boşluk olarak tanımlanır. b) Eksenel boşluk a) Radyal ve eksenel boşluk 4
Rulman Tolerans Seçimi Yatakların montajından sonra Gerek iç bileziğin genişlemesi, Gerekse dış bileziğin büzülmesi ile sıcaklıktan dolayı oluşan ısıl genleşme, montaj sırasında yatağın imalat boşluğunu etkilemekte ve çalışma boşluğu (Bç) denilen farklı bir boşluk oluşmaktadır. Rulmanın davranışını ve eksenel yük taşıma kabiliyetini önemli ölçüde etkiler. Çalışma boşluğunun doğru olarak seçilmesi ve buna bağlı olarak imalat boşluğunun doğru tespiti rulmanlı yatakların montaj probleminin çözümünde önemli olmaktadır. Genel olarak rulmanlı yatakların çalışma boşluğunun sıfır ile birkaç mikron arasında olması tavsiye edilir. 5
Rulman Tolerans Seçimi Geçmenin seçilmesinde dikkat edilecek hususlar: İzafi dönme durumları Yükün büyüklüğü Sıcaklık durumu Yataklama hareket hassasiyeti 6
İzafi Dönme Durumları Rulman yükü daima bileziğin aynı noktasına yönelmiş olursa gezinme meydana gelmez. Fakat yükün devamlı etkidiği noktada ezilme olabilir. Bilezik nispeten gevşek, serbest geçme toleransı ile monte edilir. Böylece ara sıra yükün etkidiği noktanın kayması sağlanır ki devamlı etki ile ezilme olmasın. Geçmenin şeklini belirlemek için önce bileziğe etkiyen yükün nokta yükü mü, çevre yükü mü olduğu tayin edilmelidir. 7
İzafi Dönme Durumları Bir rulmanın bileziklerinden birinin etki eden yüke göre izafi olarak dönme durumu gezinme olarak adlandırılır. Bir rulman bileziği radyal yüke göre izafi olarak dönüyorsa bu bileziğin sıkı geçme ile monte edilmesi gerekir. Aksi halde bilezik mil üzerinde gezinir bu durumdaki bileziğe çevre yüküne maruzdur denir. Bu gezinme sırasında bilezik ile mil arasına yağ giremez, zira aradaki boşluk çok azdır. Ağır yük altında büyük kuru sürtünme kuvvetleri ve aşınma ortaya çıkar. 8
Yük Durumuna Göre Geçme Şekli 9
Yük Şiddeti ve Sıcaklığın Etkisi Yük altında ve işletme sırasında rulman sıcaklığı yükselirse iç bilezik genişler ve geçme sıklığı azalır. Eğer iç bilezikte çevre yükü varsa, işletme durumları gözetilerek sıcaklığın azalmaması için montajda daha fazla boyut fazlalığı verilmelidir. Bu nedenle yük şiddeti ve sıcaklık gerek montaj toleranslarının seçiminde gerekse geçme durumlarının tespitinde önemli olmaktadır. 10
Hareket Hassasiyetinin Önemi Yatakta, hareketin doğru şeklini hassasiyetle koruyabilmek için yaylanma ve titreşimler önlenmelidir. Bunun için hiçbir şekilde gevşek geçme kullanılmaz. Geçme yüzeylerinin şekil doğruluğu da önemlidir. Zira ovallik ve koniklik gibi işletme hataları rulmanlı yatakların yuvarlanma yüzeylerine intikal eder. 11
Rulmanların Yataklanması Bir milin yataklanmasında radyal ve eksenel kuvvetlerin karşılanması amaçlanır. İki ucundan yataklanacak milin bir ucu hem radyal hem de eksenel yük taşıyabilecek şekilde yataklanır. Başka bir ifadeyle milin bir ucu konumunu hep muhafaza eder. Bu uçta kullanılan yatak sabit yatak olarak tanımlanır. Yatak bileziklerindeki toleranslardan oluşan boyut farklılığı ve işletme anında ısıl genleşmelerden dolayı milin eksenel uzamasına izin verecek şekilde konstrüksiyonu yapılan bu tür yataklar hareketli veya serbest yatak olarak adlandırılır. 12
Bileziklerin Tespiti İç Bileziğin Yanal Tespiti 13
Bileziklerin Tespiti Dış Bileziğin Yanal Tespiti 14
Hareketli ve Sabit Yatak Dış Bileziğin Yanal Tespiti Sabit Yatak Hareketli Yatak Sabit Yatak Hareketli Yatak 15
Hareketli ve Sabit Yatak Dış Bileziğin Yanal Tespiti Sabit Yatak Sabit Yatak Sabit Yatak Hareketli Yatak YANLIŞ KONSTRÜKSİYON DOĞRU KONSTRÜKSİYON 16
Rulman Montajı-Demontajı Sıkı Geçme Bileziğin Presle Çıkarılarak Montajı a Çok iyi temizlenmeli b Çapak alınmalı 17
Bası kuvveti BURSA TECHNICAL UNIVERSITY (BTU) Rulman Montajı-Demontajı Sıkı Geçme Bileziğin Presle Çıkarılarak Montajı Presle Montaj Presle Montaj Bası kuvveti 18
Rulman Montajı-Demontajı Rulman Demontajı a b c a) Tabla sadece dış bileziğe temas ediyor, YANLIŞ b) Çekiçle darbeli sökme, YANLIŞ c) Tabla iç bileziğe de temas ediyor, DOĞRU 19
RULMAN HASARI %16 Kötü Montaj 20
RULMAN HASARI %36 Yetersiz yağlama 21
RULMAN HASARI %14 Kirlilik 22
RULMAN HASARI %34 Yorulma 23
SORULARINIZ??? Doç.Dr. Ali Rıza YILDIZ 24