T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ALANLAR ORTAK AFETLERDE VE TRAVMATİK OLAYLARDA PSİKOLOJİK DESTEK 310TDB011

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ALANLAR ORTAK AFETLERDE VE TRAVMATİK OLAYLARDA PSİKOLOJİK DESTEK 310TDB011 Ankara, 2011

Bu mdül, mesleki ve teknik eğitim kul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Prgramlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik larak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz larak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... iii GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1... 3 1. FELAKETLERDE PSİKOLOJİK YAKLAŞIM... 3 1.1. Afet /Felaket... 3 1.2. Felaket Snrası Bireysel Davranış Aşamaları... 4 1.3. Afetzedelerde Görülebilecek Ruhsal Belirtiler... 5 1.3.1. Çcuklarda Ortaya Çıkabilecek Ruhsal Belirtiler... 6 1.3.2. Yetişkinlerde Ortaya Çıkabilecek Ruhsal Belirtiler... 7 1.3.3. Ruhsal Srunlarla Baş Etme Ylları... 8 1.3.4. Afet Snrası Psikljik Destek... 9 UYGULAMA FAALİYETİ... 10 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 11 ÖĞRENME FAALİYETİ 2... 12 2. TRAVMALARDA PSİKOLOJİK YAKLAŞIM... 12 2.1. Travma... 12 2.1.1. Travmanın Yarattığı Ruhsal Srunlar... 13 2.2. Stres Altında ve Tehlike Ortamındaki Hasta ya da Yaralıya Yaklaşım... 23 2.2.1. Olay Yerinde Stres Yönetimi... 24 2.2.2. Sağlık Persnelinin Travmatik Olay Snrası İlk 24 Saatte Yapması Gerekenler 25 2.2.3. Olay Yeri Yöneticisinin Yapması Gerekenler... 26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 29 ÖĞRENME FAALİYETİ 3... 30 3. SALDIRGAN VE AJİTE HASTAYA YAKLAŞIM... 30 3.1. Saldırgan Kişiye Yaklaşımda Genel İlkeler... 31 3.1.1. Sınırlama, Sözel Yaklaşım ve Baskılama... 33 3.1.2. Fiziksel Alıkyma, Sınırlama ve Tecrit... 33 3.1.3. İlaçlar... 35 3.2. Saldırganlığa Neden Olabilecek Hastalıklar... 35 3.3. Saldırganlık Riskini Artıran Durumlar... 35 3.4. Saldırganlığın İpuçları... 36 3.5. Hastalıklardan Kaynaklanan Saldırganlığa Yaklaşım... 36 3.6. Saldırganın Kurbanlarına Yaklaşım... 37 UYGULAMA FAALİYETİ... 38 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 39 ÖĞRENME FAALİYETİ 4... 40 4. TÜKENMİŞLİK SENDROMU... 40 4.1. Tükenmişlik Sebepleri... 41 4.1.1. İş Yaşamında Tükenmişlik Sebepleri... 41 4.1.2. Bireyin Kendisinden Kaynaklanan Tükenmişlik Sebepleri... 42 4.2. Tükenmişlik Belirtileri... 42 4.3. Tükenmişlikten Krunmak İçin Alınacak Önlemler... 44 4.3.1. Bireysel Düzeyde Alınacak Önlemler... 44 4.3.2. Organizasyn Düzeyinde Alınacak Önlemler... 45 i

4.4. Sağlık Persnelinin Tükenmişliğinin Önlenmesi... 46 UYGULAMA FAALİYETİ... 47 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 48 MODÜL DEĞERLENDİRME... 49 CEVAP ANAHTARLARI... 51 KAYNAKÇA... 52 ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 310TDB011 Alanlar Ortak Alanlar Ortak Afetlerde ve Travmatik Olaylarda Psikljik Destek Sahada ve acil serviste, tekniğine uygun larak afetzedeleri, travmatik laylara maruz kalmış kişileri ve kendinizi ruhsal yönden kruma yeterliğinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/16 ÖNKOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Afet ve Travmalarda Psikljik Destek Sağlamak Genel Amaç Afetzedeleri, travmatik laylara maruz kalmış kişileri ve kendinizi ruhsal yönden kruyabileceksiniz. Amaçlar 1. Felaketlere maruz kalmış kişilere psikljik destek sağlayabileceksiniz. 2. Travmatik laylara maruz kalmış kişilere psikljik destek sağlayabileceksiniz. 3. Saldırgan ve ajite hastalara yaklaşabileceksiniz. 4. Tükenmişlik sendrmuyla baş edebileceksiniz. Dnanım: DVD player, CD, tepegöz, prjeksiyn cihazı, kaynak kitaplar, kütüphane, internet Ortam: Açık alan, kapalı alan, hastane acil servisleri, sınıf rtamı Mdül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden snra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen mdül snunda ölçme aracı (çktan seçmeli test, dğru-yanlış testi, bşluk dldurma, eşleştirme vb.) kullanarak mdül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. iii

42

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Dünya üzerinde her yıl milynlarca insan afetin dğrudan ya da dlaylı etkilerine maruz kalmakta, fiziksel, eknmik y ada psikljik kayıplar yaşamaktadır. Travmatik lay; insanlar için aşırı derecede yıpratıcı veya başa çıkması zr lan, kişinin varlığını tehdit eden, hatta öleceğini düşündürebilen, nrmal yaşamın dışındaki lay larak tanımlanmaktadır. Bu mdülde afetlere ve travmatik laylara maruz kalan kişilere destek labileceksiniz. Bu desteği sağlarken kendinizi de travma ve stresin etkilerinden krumayı öğreneceksiniz. Sağlık srunları nedeniyle acile yapılan başvurularda sıklıkla kendi srunlarının daha önce çözülmesini isteyenler, verilen hizmetten memnun kalmayanlar, sağlık persnelinin davranışını beğenmeyenler ya da kişisel özellikleri nedeniyle srun çıkarmaya yatkın lan bireyler nedeniyle acil çalışanları, hem hastanede hem de sahada şiddete maruz kalabilir. Sizler bu mdül snunda bu hastalara yaklaşım ilke ve tekniklerini öğrenerek uygun yaklaşımı gösterebileceksiniz. Çalışma hayatınızda, zaman zaman stresli anlar yaşamak durumunda kalabilirsiniz. Yaşadığınız stresin sizi yıpratmaması için tükenmişlik sendrmunun sebeplerini, belirtilerini ve bunlarla baş etme yllarını öğreneceksiniz. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Felaketlere maruz kalmış kişilere psikljik destek sağlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde afet geçirmiş birileri var mı? Araştırınız. Neler yaşadıklarını ve şu anki duygularını öğreniniz. Yaptığınız araştırma snuçlarını sınıfta arkadaşlarınızla paylaşarak bilgi alış verişinde bulununuz. 1. FELAKETLERDE PSİKOLOJİK YAKLAŞIM 1.1. Afet /Felaket İnsanlar için fiziksel, eknmik ve ssyal kayıplar dğuran, nrmal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak tplulukları etkileyen dğal, teknljik veya yapısı insan kaynaklı laylara afet ya da felaket denilmektedir. Afetler, en geniş anlamı ile insanlara zarar veren laylardır. Bir layın afet lması için bir takım özellikleri taşıması gerekir. Bu özellikler; Can ve mal kaybına neden lması, Çk kısa zamanda meydana gelmesi, Başladıktan snra insanlar tarafından engellenememesidir. Afetler luş nedenlerine göre yapay afetler ve dğal afetler lmak üzere iki guruba ayrılır. Yapay afetler: Dğal lmayan, fakat insanlara ve çevreye büyük zararlar veren laylardır. İnsan kaynaklı lduğu için bunlar yapay afetler larak nitelendirilir. Orman yangınlarının bir kısmı, meskûn mahal yangınları, hava kirliliği, su kirliliği, tprak erzynu ve salgın hastalıklar gibi laylar yapay afetlere örnektir. 3

Resim 1.1: Yapay afetler Dğal afetler: Oluşumları dğa laylarına dayanan afetlerdir. Dğal afetler kendi aralarında iki gurupta incelenir: Jeljik kökenli afetler: Dğrudan dğruya kaynağını yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden alan dğal afetlerdir. Deprem, heyelan vb. Meterljik kökenli afetler: Atmsfer layları snucunda meydana gelen afetlerdir. Sel, aşırı kar, çığ, dn, fırtına, tipi, yıldırım düşmesi, dlu, sis, kuraklık vb. Resim 1. 2: Dğal afetler 1.2. Felaket Snrası Bireysel Davranış Aşamaları Travmatik laylar; birdenbire rtaya çıkan, acı veren, psikljik durumu, ssyal kimliği ve güvenliği tehdit eden durumlardır. Travmatik layın ardından görülen bireysel davranışlar, dört dönemden luşmaktadır. 1. Dönem: Gerçeklerden uzak durmaya çalışılır. Her şey ylundaymış gibi davranılır. Oysa içte, her şey karmakarışıktır. Amaçsız, gereksiz uğraşılar rtaya çıkarabilmektedir. Kişiler; kendilerini, ailelerini ve çevrelerindekileri kurtarmakla meşgul lurlar ve felaketin acı snuçlarını hissetmiyr gibi davranırlar. Bazılarında da hiçbir duygu belirtisi lmaksızın şk hâlini gösteren bir dnukluk vardır. 4

2. Dönem: Gerçekle yüzleşme zamanı gelmiştir. Savunma mekanizmaları kullanılarak gerçek, mümkün lduğu kadar az etkileyecek şekilde kabullenmeye çalışılır. Kısa bir süre snra felaketin bir an önce geçmesi ve nrmal yaşama dönebilme beklentisi içine girilir. Afet anındaki yardımlarla gelen çevre desteği ve dayanışma duygusu prblemin çabuk atlatılabileceği inancını pekiştirir ancak bu dönem de kısa sürer. Kişide, alkl ve madde kullanımı gibi kötü eğilimler rtaya çıkabilmektedir. 3. Dönem: Bu dönemde travmadan yavaş yavaş uzaklaşılmaktadır. Gerçek ilgi ve uğraşılar yeniden gün yüzüne çıkmaya başlar ve gelecek knusunda planlar yapılır. Duyguların ve yaşananların şiddeti, kişinin yaşına ve afet öncesi durumuna göre değişiklik gösterir. 4. Dönem: Kişinin kendine güven ve saygısı yeniden yükselmiştir. Hayata dönüp yeni ilişkiler kurularak yaşamaya devam eder. Nrmal işleyişe geri dönülür. 1.3. Afetzedelerde Görülebilecek Ruhsal Belirtiler Travma gibi ağır bir laydan snra bireylerin tepki vermeleri ldukça nrmaldir. Travmatik laylara her insan farklı tepkiler gösterir. Yakınını kaybeden bir bayan sürekli yas hâlindeyken erkek acısını belli etmemeye çalışabilir. Bu tepkiler tamamen nrmaldir. Afet ve travma snrası tepkiler şunlardır. Duygusal tepkiler: Şk, öfke, endişe, üzüntü, kaygı, suçluluk, umutsuzluk, karamsarlık, krku,,dnukluk, aşırı sinirlilik, çaresizlik, kendi gibi hissetmeme ve geçmişte yaşanan travma ve kayıpların alevlenmesi şeklinde görülen tepkilerdir. Düşünsel tepkiler: Karşılaştığı travmaya inanamama, düşünce ve dikkat dağınıklığı, unutkanlık, zaman zaman intihar düşünceleri, insanlara güvenememe, layla ilgili görüntüler ve layı tekrar tekrar yaşama gibi tepkiler görülür. Fizyljik tepkiler: Baş ağrısı, göğüs ağrısı, mide yanması, mide bulanması, kalp sıkışması, gürültüye karşı hassasiyet, iştah artması ya da azalması, sürekli yrgunluk hâli, nefes darlığı ve klay hastalanmak gibi fiziksel tepkiler rtaya çıkar. Bu tepkiler bedenimizin travma karşısında bir çeşit kendini ifade etme hâlidir. Ssyal ve davranışsal tepkiler: Alkl ve madde kullanımı, ssyal çevreden uzaklaşma, kendiyle ilgilenmeme, içe kapanma, ürkeklik davranışları, knuşmama, dikkatsizlik ve dağınıklık, sürekli aynı şeyle uğraşma, hiçbir şey lmamış gibi davranma, yeme ve uyku bzuklukları travma karşısında gösterilen belli başlı ssyal davranış tepkileridir. 5

1.3.1. Çcuklarda Ortaya Çıkabilecek Ruhsal Belirtiler Çcuklar bir felaketle karşılaştıklarında, krku ve endişe sıklıkla görülen tepkilerdir. Krku, insan hayatını tehdit eden herhangi bir tehlike karşısında verilen nrmal tepkidir. Çcuklar genelde layın tekrar lmasından, ölümden, ailesinden ayrılmaktan veya yalnız kalmaktan krkar. Uyku saatleriyle ilgili prblemler yaşar. Kendi başlarına gidip yatmak istemeyebilir. Uykuya dalmakta güçlük çekebilir, geceleri sık sık kâbuslar görerek uyanabilir. Alt ıslatma, parmak emme gibi davranışlar gösterebilir. Böyle durumlarda ebeveynlerin çcuklarına yakın lması gerekir. Çcuklarda böyle davranışların görülmesi nrmaldir. Anne babaların bu davranışlar karşısında aşırı tepki göstermeden destek lup krku ve endişe içindeki çcuğu anlamaya çalışması gerekir. Çcukların krkuları anlamsız veya aşırı bulunduğu takdirde, anlaşılmadıkları hissiyle utanıp reddedilmiş ve sevilmiyr hissine kapılabilirler. Bu da krkularını daha da arttırır. Bu yüzden anne ve babaların çcuklarını dinleyip knuşması için na cesaret vermesi gerekir. Bazen anne ve babalar da travmatik laylar karşısında krkmuş ldukları için çcuklarını rahatlatıp yatıştıracak gücü kendilerinde bulamayabilirler. Bu gibi durumlarda çcuktan duyguları gizlemek yerine çcukla paylaşmak daha dğru lacaktır. Böylece çcuğun da kendi hislerini ailesiyle paylaşması için fırsat verilmiş lur. Travmatik laylarda ailenin bir arada kalması çk önemlidir. Böyle zamanlarda çcukların terk edilme ve yalnız kalma krkuları lacağı için aile bütünlüğü, çcuğun kendini güvende hissetmesini sağlar. "Hepimiz birlikteyiz ve bize hiçbir şey lmadı." mesajı, çcuğa duygusal güvenlik hissi verecektir. Sadece sözler yeterli lmaz. Çcukla daha çk vakit geçirip nunla ynamak, çcuğun geceyi daha rahat geçirmesini sağlayacaktır. Çcukların yatma ve uyku srunlarıyla karşılaşıldığında sert davranış içinde lmamalı, bir süre için biraz esnek davranmalıdır. Afet öncesi günlük yaşantıya ve evin genel düzenine mümkün lduğunca çabuk dönmek gerekir. Çcukların düzenlerini bzmamak önemlidir. Günlük işlere yardım etmek çcukların lağan yaşantıya dönmesinde faydalıdır. Bu gibi lumsuz zamanlarda, yaşlarına uymayan davranışlara yönelmektense lumlu davranışlarını vurgulamakta fayda vardır. Okula gitmek istemeyen çcukların mutlaka kula gönderilmesi gerekir. Bu knuda kul rehberlik servisi ve gerekirse psiklglardan yardım istenmelidir. Bunların yanı sıra çcuk, özellikle aile bireylerinden birinin kaybını yaşadıysa bu durum yeni yaşamına uyum sağlamasını zrlaştırabilir. Böyle bir durumda, çcuğun güven duygusu sarsılmakta, yaşadığı kaygı ve krku daha belirgin bir hâle gelmektedir. Bu durumdaki bir çcuğa ve ailesine uzmanlarca psikljik destek verilmesi ldukça önemlidir. Çcukların afetlerden en az hasar görerek çıkmaları isteniyrsa anne ve babaların öncelikle afetler karşısında gerekli tutum ve davranışları öğrenmesi ve hazırlıklarını yapması gerekir. Afetlere gösterilen tepkiler her insanda farklıdır. Bu tepkiler, lağanüstü durumlara verdiğimiz dğal tepkilerdir. Bu nedenle afet snrası kendimizde ve çcuğumuzda birtakım davranış değişiklikleri lduğunda, paniğe kapılmamalı, bu tepkilerin geçici lduğunu bilmeliyiz. Çcuklarda dikkati yğunlaştırmayla ilgili güçlükler ve bellek srunları görülebilir. Öğrenmede güçlükler labilir. 6

Çcuk ve gençler, rtamdaki tehlikelere karşı çk daha duyarlı hâle gelirler ve diğer layların haberlerinden bile rahatsız lurlar. Televizyndaki tüm lumsuz haberlere karşı bir kaçınma vardır. Felaket durumlarında çcuklara yardımcı labilmek için öneriler Çcukla sık sık knuşmak, Çcuğu anlamaya çalışmak, Çcuğu duygularını anlatması için desteklemek, Çcuğun yaşına uygun açıklamalar yapmak, Resim çizme, yun ynama gibi yöntemlerle çcuğun kendini ifade etmesini sağlamak, Çcuğun kendini yalnız hissetmemesini sağlamak, Çcuğa sevildiğini söylemek ve duygularımızı na mümkün lduğunca fazla göstermek, Çcuğa saygı göstermek, Çcuğun çevresinin güvenli lmasını sağlamak, Sakin bir rtam yaratmak, Çcuğun duygu ve düşüncelerini dinleyip anlamak, rahatlamasını sağlamak, Olayın dğal lduğunu ifade etmek çcuğa yardımcı lacaktır. 1.3.2. Yetişkinlerde Ortaya Çıkabilecek Ruhsal Belirtiler Yetişkinlerde de çcuklarda lduğu gibi psiksmatik belirtiler (baş ağrısı, baygınlık hissi, nefes almada zrluklar, yrgunluk, eklem ağrıları gibi) ve uyku bzuklukları görülür. Bunların yanı sıra; Krku, panik ve endişe duyguları, zaman zaman öfke, düşmanlık, saldırganlık zaman zaman da depresyn, ümitsizlik, yas, kayıptan dlayı suçluluk duygusu, Krnik rahatsızlıkları lanların hastalıklarında artış (kalp, şeker, tansiyn ve ülser gibi), İlk şktan snra kişiler arası iletişimde bzulmalar, Afet snrası etrafındakilere sürekli yardım çabasında lan kişilerde daha snra psikljik yıkım lasılığı, Fiziksel nedeni lmayan hafıza bzuklukları, knsantrasyn güçlükleri, karar alma ve uygulamada zrluklar, Afet anını hatırlatan durumlarla karşılaşıldığında, kişi tarafından travma anının tekrar yaşanması, Zamanlamaların değişmesi (laydan önce ve snra larak zamanın ikiye bölünmesi), 7

Afetin yaşandığı yerden ayrılmak istememe, çeşitli nedenlerle ayrılanların da bir an önce afet bölgesine dönmek istemesi, Kişilerde iyi ve kötü lan yönlerin açığa çıkması, Orta yaşlı ve yaşlılarda yalnızlık duygusu, evlerinin yıkılması, bağlılık geliştirdikleri eşyalarının yk lması ile depresyn, Gençlerde geleceğe ilişkin belirsizlik nedeniyle krku ve kaygı belirtileri, Olayın yeniden istem dışı larak hatırlanması ile travma döneminde yaşanan duygu ve düşüncelerin yeniden rtaya çıkması, Afeti yaşayan bireyin layı yk sayması ya da hiç yaşanmamış gibi algılaması, Afet ile ilgili anıları çağrıştıran yerler ve kişilerden de uzak durmaya çalışılması, Travmayı yaşayan bireyin sürekli uyarılmışlık hâlinde lmasından kaynaklanan sık sık irkilme ve ağır uyku bzuklukları görülebilir. 1.3.3. Ruhsal Srunlarla Baş Etme Ylları Süreklilik ve bütünlük duygusunu narmak: Küçük ama gerçekleştirilebilecek srumluluklar edinmek, ssyal bağları kaybetmemek, sevdiğiniz ve güvendiğiniz arkadaşlar ile gruplaşmak, yalnız kalmamak ve verilen tepkilerin nrmal insanların anrmal durumlar karşısında verdiği dğal reaksiynlar lduğunu unutmamak. Fiziksel açıdan kuvvetli labilmek: Kendini asla ihmal etmemek, dinlenmek ve iyi beslenmek, kendine zaman ayırmak, alkl ve uyuşturucudan uzak durmak ve spr yapmak. Duygusal açıdan tparlanabilmek: Duygusal açıdan yakın gelecekte neler labileceği hakkında bilgi edinmek, güçlü gözükmek için çaba gösterip üzüntüyü yaşamaktan çekinmemek, anlayışlı ve destek labilen kişiler ile bağlantı içinde lmak, gerekiyrsa prfesynel birinden destek almak. Düşünceleri tparlamak: Başınıza gelen layın sizin kntrlünüz dışında geliştiğini ve ne yaparsanız yapın bu durumu değiştirmenizin mümkün lmadığını düşünmek, gösterilen tepkilerin gayet nrmal lduğunu kabul edip yaşanan afetleri sadece kendi başınıza gelmiş ya da tekrar gelecekmiş gibi düşünmemek. Davranışları gözden geçirmek: Dünü bırakıp bugünü yaşamaya özen göstermek, hayatınızı bir düzene kymak için çaba göstermek ve hayatınızdaki önceliklerinizi gözden geçirmek, gereksiz bulunan ve yapmak istemediğiniz şeyleri devre dışı bırakmak, sevdiğiniz kişiler ile daha sık görüşüp daha derin ilişkiler kurmak, sizi rahatsız eden ve hşlanmadığınız kişilerden uzak durmak. 8

1.3.4. Afet Snrası Psikljik Destek Afet snrası afetzedelere yapılacak psikljik yaklaşımlar aşağıda verilmiştir. Öncelikle çcuklara, acilen durumu anlamalarını klaylaştıracak smut bir açıklama yapılmalıdır. Afetzedelerin hikâyelerini paylaşmak, anlattıklarını duyarlı ve dikkatli larak dinlemek gerekir. Sıkıntılarını iyice anlamadan geleceklerini yönlendirmeye çalışmak yardımdan çk zarar verir. Duygu, davranış, algı, düşünce, ilişki, hayal ve beden düzeyindeki tüm yaşantılarını aktarma knusunda teşvik edilmelidir. Dinleyen kişi anlatılanları hissederek dinlemeli, paylaşmalı ve fiziksel temastan kaçınmamalıdır. Afetzedenin kendine zarar verici düşünceleri lup lmadığı gözlenmelidir. Bu tür düşünce ve fiziksel rahatsızlıktan şüphe edilirse sağlık yetkililerine bildirilmelidir. Knuşmakta zrluk çekenler ve knuşmak istemeyenler labilir, nlar da knuşmaya zrlanmamalıdır. Diğer afetzedelerin destek aldığını görmek, zamanla nların da kendilerini anlatmalarına yardımcı labilir. Yaşadıkları tüm tepkilerin afetten snra beklenen bir durum lduğunu anlatmak ve bunların nasıl bir seyir izleyeceği hakkında kendilerini bilgilendirmek çk önemlidir. Tüm bilgiler alındıktan snra, afetzede ile birlikte lası çözümler üzerinde durup geleceğe ilişkin bir planlama yapmasına yardımcı lunabilir. Bu nun felaket karşısındaki çaresizliğini biraz lsun hafifletebilir ancak gerçekleştirilmesi çk zr lan vaatlerde bulunmak çk ciddi bir hatadır. Geleceğe ilişkin belirsizlikler, yaşadıkları psikljik yıkımın artmasına neden lur. Belirsiz lan barınak, ailelerindeki yaralı ve ölüm durumlarının tespiti, fiziksel larak nrmal yaşam kşullarına ne zaman kavuşacakları ve kendi sağlık durumları ile ilgili knuların bir an önce belirgin hâle getirilmesi çk önemlidir. Nrmal yaşamlarına dönmelerini sağlayacak etkinliklere teşvik etmek gerekir. Böylece, az da lsa yaşamları üzerinde kntrl duygusu sağlanmış lur. Kısa dönemde afeti yaşayanların bir arada lması, destek ve dayanışma duygusunu yaşatır. Kendilerini daha güçlü hissederler ancak tparlanabilmeleri için dış çevreyle de bağlantı kurma ihtiyaçları vardır. 9

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Felaketlere maruz kalmış kişilere psikljik destek sağlayınız. İşlem Basamakları Felaketzedelerle rahatlatıcı knuşmalar yapınız. Anlayabilecekleri knuşabilirsiniz. Öneriler düzeyde Felaketzedeleri bulunduğu rtamdan uzaklaştırınız. Afetzedelerin kendilerini anlatmalarına fırsat veriniz. Çcukların anlamalarını sağlayacak smut açıklamalar yapınız. Durumları hakkında açıklayıcı bilgiler veriniz. Psikljik danışman ve rehberlik uzmanları ile iletişim kurunuz. Güvenli bir rtama taşıyabilirsiniz. Onları dikkatle dinleyebilirsiniz. Basit ve net cümleler kullanabilirsiniz. Psikljik danışmanla görüşmeleri için destek labilirsiniz. 10

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki sruları dikkatlice kuyarak dğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi afetlerde görülebilecek duygusal tepkilerdendir? A) Şk B) Baş ağrısı C) Göğüs ağrısı D) İntihar düşünceleri E) Dikkatsizlik 2. Aşağıdakilerden hangisi çcuklarda görülen ruhsal belirtilerdendir? A) Zamanlamaların değişmesi B) Knsantrasyn güçlükleri C) Karar alma ve uygulamada zrluklar D) Krnik rahatsızlıkları lanların hastalıklarında artış E) Parmak emmeye başlama 3. Aşağıdakilerden hangisi, felaket snrası ruhsal srunlarla baş etme yllarından değildir? A) Fiziksel açıdan kuvvetli lmak B) Duygusal açıdan tparlanabilmek C) Eknmik açıdan tparlanabilmek D) Davranışları gözden geçirmek E) Düşünceleri tplamak 4. Aşağıdakilerden hangisi felaket snrası bireysel davranış aşamalarından değildir? A) Gerçeklerden uzaklaşma B) Gerçeklerle yüzleşme C) Travmadan uzaklaşma D) Kendine güven ve saygının yükselmesi E) Felaketin tamamen unutulması 5. Aşağıdakilerden hangisi dğal afettir? A) Hava kirliliği B) Tprak erzynu C) Yangınlar D) Çığ E) Salgın hastalıklar DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz srularla ilgili knuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü dğru ise bir snraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 11

ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Travmatik laylara maruz kalmış kişilere psikljik destek sağlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizdeki bir hastanenin psikiyatri kliniğine giderek travma geçirmiş hastalarla ilgili bilgi alınız. Travma snrası tepkilerini öğreniniz. Travma geçirmiş hastalara uygulanan psikljik yaklaşımı öğreniniz. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 2.1. Travma 2. TRAVMALARDA PSİKOLOJİK YAKLAŞIM Beklemediğimiz bir anda ve ne yaparsak yapalım asla hazırlıklı lamayacağımız bir şekilde rtaya çıkan, fiziksel ve psikljik bütünlüğümüzü tehdit eden, yaşamımıza, vücut bütünlüğümüze, inanç sistemlerimize ve sevdiklerimize yönelik her türlü lay travmadır. Travmalar ikiye ayrılır. Kişisel travmalar: Ayrılık ve bşanma, iş kaybı, aile içi şiddet, tecavüz, trafik kazası, ani hastalık, sakat kalma ve ani ölümlerdir. Tplumsal travmalar: Savaş, terör, dğal afetler, büyük çaplı eknmik krizlerdir. İnsanlar, bu tür laylarla karşılaştıkları zaman acı hisseder. Ayrıca bu travmatik laylarda kayıp söz knusu ise kayıp lgusunun yarattığı duygusal yıkım nedeniyle insanlar ağır ruhsal belirtiler gösterebilir. Örneğin; depremi yaşamış bir insan, lay hakkında knuşmak istemeyip layla ilgili bir ses, bir görüntü, bir kkudan rahatsız labilir. Kendisine, travmatik layı hatırlatan her türlü etkenden uzaklaşmak ister. Bireyin düşünce ve duyguları layın etkisi altında kalır. Kişiler, layla ilgili anıları tekrar tekrar anlatmaya ihtiyaç duyabilir. Sabırla nları dinlemek gerekir. Olayın etkisinden kurtulamadıkları için dikkatlerini yaptıkları işe vermekte ve karar vermekte zrlanabilirler. Tplumsal travmadan etkilenenler, sırası ile zarar görenler, tanık lanlar ve kurtulanlardır. Müdahale eden sağlık ekipleri, plis/jandarma, kurtarma ekipleri, arkadaşlar ve aile yakınları da tplumsal travmadan etkilenir. 12

2.1.1. Travmanın Yarattığı Ruhsal Srunlar Stres; rganizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının zrlanması ile rtaya çıkan insanı yakın ilişkilerinden uzaklaştıran, verimliliğini düşüren ve yaşamdan aldığı zevki azaltan bir durumdur. Aşırı stres yaratan bir durumla karşılaşıldığında, kişide, çaresizlik duygusu ve krku gelişir. Travmayla karşılaşan kişi şaşkınlık içindedir, dnakalır, ne yaptığının farkında değildir. Olayı hatırlamak istemez, bulunduğu yerden uzaklaşmaya çalışabilir veya amaçsız hareketlerde bulunabilir. Bir müddet snra durumun farkına varır, başına gelenleri hatırlar ve felaketin byutlarını kavramaya başladığında akut stres tepkisi gelişir. 2.1.1.1. Akut Stres Tepkisi Travma snrası ilk dört haftada rtaya çıkar ve 2 gün ile 4 hafta sürer. Belirtiler Travmatik layı zihinde tekrar tekrar yaşatır. Gün içinde travmaya neden lan görüntüleri hatırlar. Travmayla ilgili düşünceler zihni yğun larak meşgul eder. İstemli larak bu düşüncelerden uzaklaşmak ldukça zr lur. Belirgin uyarılmışlık durumu ve ani irkilmeler vardır. Aşırı sinirlilik ve ani öfkelenme görülür. Bazen duygularını yitirmiş gibi hisseder, ağlayamaz, duygularını ifade edemez. Uyku bzukluğu görülür ve uykuya dalma güçlüğü çekilir, uykudan sık sık uyanma ve tekrar uyuyamama hâlleri belirir. Uykudan yaşadığı travma ile ilgili kâbuslar görerek uyanır. Krku ve çaresizlik içinde, umutlarını, hayallerini ve geleceğini yitirme hissine kapılır, yaşadıklarına inanamaz. Dikkat tplama güçlüğü, dalgınlık ve unutkanlık görülür. Travma anını ve yaşananları hatırlayamaz. Travmayı hatırlatan durum, kişi ve yerlerden uzaklaşma çabası içine girer. Yaygın ağrılar, çarpıntı, nefes darlığı, bayılma gibi bedensel yakınmalar sık görülür. Yeni yaşanan laylar ve görülen yerler için aynı layı tekrar yaşıyrmuş gibi veya aynı yeri daha önce de görmüş gibi hisseder. Kendi bedeni değişiyrmuş gibi algılar. Yüzü başkalaşıyr, elleri büyüyrmuş gibi hisseder. Olaya bağlı suçluluk duygusu taşır. Baş etme ylları Yaşanılan stresin etkisini azaltmak ve durumu daha klay katlanılabilir hâle getirmek için uygulanan yöntemler vardır. 13

Davranışsal yöntemler İnsana acı çektiren layı hatırlatan rtam ve durumlardan kaçınmak, Fiziksel egzersiz yaparak gerilimi azaltmak, Kas gevşetme, zihni dinlendirme ve derin nefes egzersizleri yapmak, Bş zamanları keyifli etkinliklerle geçirmek, Aile ve arkadaşlardan destek almaktır. Bilişsel yöntemler Endişe ve üzüntünün yaşandığı süreyi sınırlı tutmak, Yaşanan layların iyi taraflarına bakmak, Olumsuz düşünceler geldiğinde bunlara engel lmak, Kendi durumuyla diğer insanlar arasında lumlu karşılaştırma yapmaktır. 2.1.1.2. Travma Snrası Stres Bzukluğu (TSSB) Trafik ve uçak kazaları, deprem, sel gibi dğal afetler, ağır dayak, işkence, tecavüz, çk lumsuz kşullarda yaşamak gibi travmatik laylar snrası rtaya çıkan tabldur. Çğu kez, travmatik laylardan birkaç saat ile birkaç ay snra rtaya çıkar. Belirtilerin nrmalden uzun sürmesi durumunda travma snrası stres bzukluğundan bahsedilir ve bu durumun tedavi edilmesi gerekir. Tedavi edilmez ise kişin iş ve özel hayatını lumsuz yönde etkiler. Erken tanı ve çevresel destek, tedavide başarı şansını artırır. TSSB, travmayı yaşayan veya tanık lan herkeste farklı derecelerde görülebilir. Nrmalde zaman içinde belirtilerin azalarak kayblması beklenir. Belirtiler zaman içinde azalma veya artma gösterse de özellikle stres yaratan durumda belirtilerde artma lur. Travma yaşayan herkeste bzukluk rtaya çıkacak diye düşünmek dğru lmaz ve travma herkesi aynı randa etkilemez. Çcuklar, yaşlılar, bedensel hastalığı lanlar, eknmik durumu iyi lmayan ve daha önce psikiyatrik hastalık geçirmiş kişiler travmalardan daha fazla etkilenir. Depremde evi yıkılan veya hasar gören, yakınlarını kaybeden kişilere öncelikle yapılması gereken, barınma beslenme ihtiyaçlarının sağlanmasıdır. Mümkün lan en kısa sürede zrunlu ihtiyaçların karşılanması ve günlük yaşama dönmeye çalışılması daha snra rtaya çıkabilecek psikiyatrik srunların azalmasına yardımcı lacaktır. Travma ve kayıp snrası duyguların paylaşılması, sıkıntıyı azaltır. Depremi birebir yaşamış veya televizyndan izleme, gazetelerden kuma ylu ile depreme tanık lmuş kişilerin üzüntülerini, krkularını, kaygılarını yakınları ve arkadaşlarıyla paylaşması önemlidir. Bu ylla duygusal bşalım sağlanır ve rahatlama hissedilir ancak kişilerin tepkileri çevresindekilerden daha fazla ise süresi uzamışsa ve nrmal seyrinden çıkmışsa bir psikiyatri uzmanından yardım istemek gerekir. 14

Belirtiler Duygusal belirtiler Kişilerde aşırı telaş ve kaygı Nrmalde dikkat edilmeyecek kadar küçük uyaranlara karşı aşırı derecede duyarlılık ve irkilme tepkisi Dikkati belli bir knumda tutulma güçlüğü Ellerde titremeler Yerinde duramayacak kadar huzursuzluk ve bunaltı belirtileri Travmatik lay hatırlandıkça hastanın sıkıntısının ve huzursuzluğunun lması Bunaltı hissinin uzun süre devam etmesi hâlinde bazen depresyn gelişmesi Davranışsal belirtiler Kişiler arası ilişkilerde ilgi azalması ve duygusal uyuşukluk lması Travmatik laylarla ilgili anıların ön planda lması fakat başka laylara karşı ilgi azalması En tipik belirti travmaya sebep lan layın sık sık hatırlanması ve her hatırlamada yeni baştan yaşanıyr gibi lması Travmatik layın rüyalarında sık sık görülmesi ve krkuyla uyanma Hastalık hastası (hipkndriyak) lunması krku ve gelecek kaygıları taşınması Şüphecilik ve kimseye güvenmeme Travmatik layın düşlerde devamlı yaşanmasından dlayı uykunun bzulması, hatta bu düşleri görmemek için bilinçli larak uyumama Bellek srunları Yönelimde bzukluk yktur ancak çk ağır durumlarda şaşkınlık, zihin karışıklığı ve yönelim bzukluğu görülebilir. Düşünce akımında genellikle belirgin bzukluk yktur. Hastada unutkanlık gelişebilir (Hastanın hatırlaması gereken bilgiler yazılmalıdır.). Hasta layı unutmak, düşünmemek ister fakat travmatik layı hatırlatan uyaranlarla karşılaşıldığında belirtiler daha da şiddetlenir. Olayı tekrar hatırlaması hastayı çk tedirgin eder. Travmaya maruz kalmış kişilere yardım eden sağlık persnelinin mümkün lduğu kadar özen göstermesi gerekir. 15

Fiziksel belirtiler Bulantı: Travmaya uğrayan kişiler sık sık kusar. Bu nedenle nlara anlayışlı lmak gerekir. Slunum: Yüzeysel, kısa ve sıktır. Hastalar nefes alırlar, nefeslerini tam larak bşaltamazlar. Knuşurken de nefessiz kalırlar. Eğer sluk almazlarsa baş dönmesi gelişerek bayılabilirler. Titreme ve terleme: Travmatik lay yaşayan kişiler çk üşümekten ve ateş basmasından şikayet ederler. Baş ağrısı ve diş gıcırdatması başlar. Stresin Bedendeki Fizyljik Etkileri Stres altında vücutta sempatik sistemin etkisi artar. Buna bağlı larak; Kan akışı, beyne ve kaslara yönelir. Göz bebekleri büyür. Kalbin atım sayısı artar, kan basıncı yükselir. Kan pıhtılaşma mekanizması harekete geçer. Sindirim yavaşlar, mide asidi artar. Deplanmış yağ ve şeker kana geçer, kan şeker düzeyi yükselir. Slunum sayısı artar. Tükürük salgısı artar. Ter bezi faaliyetleri artar. 2.1.1.3. Stres Tepkilerini Ağırlaştıran Etkenler Travmaya maruz kalmış kişilerde, stres tepkilerini artıran etkenler vardır. Bunlar: Travma layını hatırlatan yerler, insanlar, görüntüler, sesler, kkular ve bunlara eşlik eden duygular Ani yüksek sesler Travmanın yaşandığı yer Yaralı birini görme Başka bir travma layı ile ilgili haber ve görüntüler Ambulans, vinç ve kepçe gibi araçlar Kayıpları hatırlatan özel laylar Kişilerin, ölen kişiyle paylaştığı laylar, bayram, dğum günü gibi kutlamalar Kişilerin, evini ya da ailesinden birini kaybetmesi snucu rtaya çıkan yaşam srunları Ailenin diğer üyelerindeki yas ve depresyn tepkileri Ailedeki rl ve işlevlerin değişmesi, srumlulukların artması Krunma ve güven duygusunun kayblması 16

Travma snrasında değişen yaşam kşulları Sevdiği insanların yanında lmaması Anne ve babasının güç yaşam kşullarıyla uğraşırken çcuklarına zaman ayıramaması Değer verilen özel eşyaların kaybedilmiş lması Yaşam kşullarının travma öncesindekinden kötü lması Tanımadığı insanlarla bir arada yaşaması Ailenin gelirinde azalma Bazı ssyal imkânların elden gitmesi (spr, tiyatr, sinema vb.) 2.1.1.4. Gelişim Dönemlerine Göre Travma Snrası Stres Tepkileri ve Yaklaşım Stres tepkileri gelişim dönemlerine göre farklılıklar gösterir. Bebekler ve yeni yürümeye başlayan çcuklarda TSS tepkileri (dğum - 3 yaş arası) Klay şaşırma, kaygılı görünme Yatak ıslatma, knuşma prblemleri gibi gerileme davranışları Ana babaya yapışma ve nlardan ayrılmama Uyku srunları ve kâbuslar Çevreyle ilişkilerde tutukluk ve ürkeklik Kntrl edilemeyen saldırganlık Travmayla ilgili tekrarlanan yunlar Resim 2.1: Bebekler ve yeni yürümeye başlayan çcuklarda TSS tepkileri Bebekler ve yeni yürümeye başlayan çcuklara yaklaşım Bebeklerle yumuşak bir sesle knuşmak Okşamak ve sırtlarını hafifçe valamak Düzenli bir beslenme ve uyku prgramı uygulamak Çevredeki işitsel ve görsel uyaranları azaltmak Anne ve babanın yatağında yatmasına izin vermek Yürümesine ve yun ynamasına fırsat vermek 17

Okul öncesi çcuklarda TSS tepkileri (4-6 yaş arası) Yatak ıslatma, parmak emme, ani heyecanlanma, anne babaya aşırı düşkünlük, tik ve uyku srunları Kaçınma davranışı ve içe kapanma Genel bir kaygı hâli, hayvanlardan ve yabancılardan krkma Belirli davranışları saplantılı bir şekilde tekrarlama Kendi hayal ettikleri şeylerle gerçek lanları ayırt edememe Bu yaş grubundaki çcuklar kötü layların kendi kötü düşüncelerinden kaynaklandığını düşünüp üzülebilir. Bu tip hayalci düşünce zihinsel bulanıklık, utanç, kaygı ve dünyayla ilgili yanlış yrumlar yapmaya yl açabilir. Resim 2.2: Okul öncesi çcuklarda TSS tepkileri Okul öncesi çcuklara yaklaşım Çcuğu rahatlatmaya ve güven vermeye çalışmak Çcuğu sık sık sevip kşamak Uyumadan önce yanına gidip başını kşamak, ılık bir süt verip ninni söylemek Yalnız yatmak istemediğinde anlayışlı lmak Duygularını ifade etmesine fırsat vermek (byama yapma ve yun hamuruyla ynama vb.) Okul çağındaki çcuklarda TSS tepkileri (7-12 yaş arası) Okul öncesi dönemdeki davranışlara dönebilir. Bu durum akranları tarafından reddedilmesine neden labilir. Okula gitmek istemez ve kul başarısı düşer. Tekrarlanan hareketler, saldırganlık ve gevezelik başlar. Erkek çcuklarda özellikle silahlara, savaş yunlarına karşı ilgi görülür. Kâbuslar, uyku srunları, ayrılık kaygısı ve dğal laylara karşı gelişen krkular görülür. Dikkat ve knuşma srunları, isyankâr davranışlar ve vücutta ağrılar görülür. 18

Resim 2. 3: Okul çağındaki çcuklarda TSS tepkileri Okul çağındaki çcuklara yaklaşım Duygularını ifade etmelerine fırsat vermek, sabırlı, ilgili ve esnek davranmak Oyun ynamaya teşvik etmek, merak ettiği sruları cevaplandırmak Dikkatleri klayca dağılabileceğinden fazla çalışmaları için ısrar etmemek Basit görevler verip ufak srumluluklar almalarına fırsat tanımak İlerde labilecek başka travmatik laylardan kendilerini nasıl kruyabileceği hakkında bilgilendirmek Ergenlerde TSS tepkileri (13-18 yaş arası) Gelecekleri hakkında endişeli ve lumsuz duyguların luşur. Kendi krkuları ve travmaya verdikleri tepkilerle ilgili endişeler lur. Özellikle kendilerini suçlu ve çaresiz hissetme gibi tepkilerin anrmal lup lmadığını merak eder. Okuldan kaçma, madde kullanımı gibi riskli davranışlarda bulunur. İştah ve uyku srunları, günlük etkinliklere karşı ilgi kaybı, kul srunları yaşar. Anne babalarla çatışma ve tartışmalar artar. Resim 2. 4: Ergenlerde TSS tepkileri Ergenlere yaklaşım Aile ve arkadaşlarıyla duygularını paylaşmalarına ve ifade etmelerine yardım etmek Hşgörü göstermek ve destek vermek Ssyal faaliyetlere ve spr yapmaya teşvik etmek Okul başarılarıyla ilgili yüksek beklentiler içinde lmamak Başkalarına yardım etmeleri için nları teşvik etmek 19

2.1.1.5. Travmatik Yas Büyük kayıplardan snra kişilerde görülen psikljik tepkilere yas denilmektedir. Yas tepkisi kayba uğramış herkeste görülür ancak kişiden kişiye değişebileceği gibi kültürler arasında da farklılık gösterir. Sevilen birinin, bir yakının veya malın kaybından snra ilk tepki şk lma duygusudur. Kişi duygularını yitirmiştir ve şaşkındır. Olanlara anlam veremez, inanamaz. Olanları anlamaya başladığında ağlayarak yas tutma sürecine girer. Yemek yiyemez, uyuyamaz ve insanlarla knuşmak istemez. Çevreye karşı ilgisi azalmış ve dikkat tplama güçleşmiştir. Uyku düzeni bzulmuştur ve kaybedilen kişi veya nesne ile ilgili rüyalar görür. Bazı insanlar ölen kişiye karşı suçluluk duygusu hissedebilir ve asıl ölmesi gereken kişinin kendileri lduğunu düşünürler. Yas tepkisi içinde layı kabul etmeme, layın lmadığına inanma ve kaybedilen kişinin aslında ölmediği, yaşadığı düşüncesi gelişebilir. Bu nedenle ölen kişinin kullandığı eşyalar aynı şekilde krunmaya çalışılır. Örneğin, çcuğunu trafik kazasında kaybetmiş bir annenin, çcuğunun yuncaklarını muhafaza etmesi, zaman zaman nları düzenlemesi çcuğunu yaşıyrmuş gibi hissetmesini sağlar. Bazen kaybedilen kişiye karşı duyulan hisler kadar kuvvetli labilir ki yas tutan, ölenin sesini duyabilir veya kendisini görebilir. Bunun nrmal sayılabilmesi için kişinin bu durumun gerçek lmadığını kabul etmesi gerekir. Yas tepkisi dört evrede izlenir: 1. Evre: Yasın erken evreleridir. Kişi hiçbir şey hissedemediğini söyler ve yaşadıklarını kabul etmek istemez. Olayı lmamış gibi kabul eder, ldukça sinirli ve tepkilidir. Çcuklarda da yas tepkisi yetişkinlerin tepkisine benzer layı kabul etmek istemez, ağlar, hırçınlaşır ve kaybettiği yakınını arar. 2. Evre: Bütün dikkatini ölen kişiye yöneltmiştir. Onunla ilgili anlatılanları dikkatle dinler. Zihninde nunla ilgili anıları tekrar yaşadığı için günlük işlerini sürdüremeyebilir. Bu dönem birkaç ay ile birkaç yıl sürebilir. Çcuklar da umutsuzluğa kapılır, durgunlaşır, çevreye tepki vermez, çevresi ile ilgilenmiyrmuş gibi görünür. 3. Evre: Ölüm gerçeği kabul edilmeye başlanmıştır. Snuçta kişinin ölmüş lduğu ve zihindeki anıların da gerçekte anı lduğu algılanır. Buna bağlı larak derin üzüntü ve hayal kırıklığı yaşanır. Uyku bzuklukları, iştahsızlık ve kil kaybı lur. Hayatın anlamı kalmamıştır. 4. Evre: Yeniden yapılanma evresidir. Kişinin yas duygusu zamanla azalır ve nrmal yaşama dönmeye başlar. Ölen kişiye ait üzüntü verici anıların yanında bu kişinin eğlenceli yanları da hatırlanır. Artık ölen kişi her yönü ile zihinde yer eder. Çcuklar bu evrede kaybı kabul eder ve kaybettiği kişinin yerine başkalarını kymaya çalışır. Çcuklarda kaybettiği kişinin yerine başkasını kymasına yardımcı lmak gerekir. Örneğin, bu kişi hiçbir zaman anne ve babasını yerini alamayacaktır ancak güvenebileceği kişilerin varlığını algılamak kendisini iyi hissetmesine neden lacaktır. 20

Yas tepkisinin şekli ve şiddeti, kaybın ani lup lmaması veya beklenen ölüm lup lmamasına göre değişir. Örneğin uzun süredir ağır ve çaresiz hastalık çeken bir yakının kaybı daha klay kabul edilebilirken deprem veya trafik kazası gibi nedenlerle lan ani kayıplarda yas tepkisi daha şiddetli ve uzun sürebilir. Yasın çözülmesi ve nrmal yaşama dönme süresi bir yılı geçmemelidir. Bu süre uzuyrsa değerlendirilmesi gerekir. Nrmal lmayan yas birkaç şekilde görülebilir: Süre beklenenden uzun labilir. Nrmal süre içinde kişi kaybın ardından kendini öldürmek isteyebilir. Kişinin gerçekle bağlantısı kpabilir, hayal görme veya nrmalde lmayan sesleri işitme vb. görülebilir. Aslında kişinin ölmediğine hâlâ yaşıyr lduğuna veya tam aksine öldürülmüş lduğuna inanma labilir (gerçekte böyle lmadığı hâlde). Kayba bağlı suçluluk duygusu labilir. Depresynla yas birbirine çk benzer, ayırımı yapmak güçtür ve bazen yas tepkisi depresyna dönüşebilir. Nrmal yas tepkisinde ilaç kullanımına gerek duyulmaz. Kişinin yas sürecini yaşaması ve kendiliğinden üstesinden gelmesi beklenir. İlaç kullanımı yasın nrmal gelişimini bzabilir. Bu nedenle zrunlu lmadıkça ilaç kullanılmaması önerilir ancak kişi bazen kendi başına bu yas tepkisinin üstesinden gelemez bu durumda dktra başvurmak gerekebilir. Sevdiklerimizin kaybından snra yaşadığımız yas tepkisi çk dğaldır. Sevdiği bir insanı kaybettikten snra hiçbir şey lmamış gibi davranmak nrmal lmayan bir duygudur. 2.1.1.6. Depresyn Depresyn bir duygu durum bzukluğudur. Başlı başına bir hastalık larak görülebildiği gibi travma, alkl, uyuşturucu, uyarıcı madde kullanımı, tedavi amaçlı ilaçların kullanımı, metablik hastalıklar, kanser gibi srunlar snucu ikincil larak da gelişebilir. Kişiler, depresif bir duygulanım içinde iken depresynun şiddeti gittikçe artar. Bu durumda kişinin lumsuz düşüncelere sarılması ve lumsuz davranışlarda bulunması daha da klaylaşır. Bazı insanlar bu lumsuz duygu durumundan çıktığında düşüncelerinin ne kadar karamsar lduğunu algılayabilir. Bazı insanlar ise bu fırsatı yakalayamayabilir. Kişinin çcukluk döneminde yaşadığı laylar depresif duyguların şiddetlenmesinde önemli rl ynar. Genellikle ağır tabllarla seyreden ve intihar girişimlerine neden lan depresynların, dğuştan gelen genetik özellikleri bulunmaktadır. Bu tür depresynlarda ilaç tedavisi, çk önemle üzerinde durulması gereken başlıca tedavi yöntemidir. Diğer bir depresyn çeşidinde ise klinik larak daha hafif şiddette gözlenen depresif yakınmalar rtaya çıkar. Bu tür depresynların genellikle genetik özelliği yktur, snradan gelişmiş travma ve kayıpların önemli rlü vardır. Bu nedenle bu tür depresynlarda iyi bir ilaç tedavisinin yanında, kayıplarının yl açtığı algı sistemini nrmalleştirmek için psikterapi önemli yer tutmaktadır. Bu durumlarda yapılacak lan psikterapinin yöntemi; hastanın yaşı, ssy kültürel düzeyi, eğitim düzeyi göz önüne alınarak belirlenir. 21

Depresyn Belirtileri Hiçbir şeyden zevk alamama hâli Ssyal çevreden, iş ve aile çevresinden kaçarak içe çekilme Mtivasyn düşüklüğü, knsantrasyn güçlüğü, hafıza bzukluğu ve değersizlik hisleri Cinsel isteksizlik (libid kaybı) Kil kaybı ve iştahsızlık ya da aşırı kil alma Düşük enerji düzeyi, klay yrulma hâli Adet düzeninde aksama Uyku bzuklukları, sabah erken uyanma, uykuya dalma güçlüğü, hiç uyuyamama ya da aşırı uyuma hâli Kabızlık, ağız kuruluğu, baş ağrısı, uyuşmalar, karıncalanmalar gibi fiziksel yakınmalar Hastada psikmtr yavaşlama hâli ya da aşırı gerginlik hâli Klayca ağlayabilme, çöküntü ve dikkat dağınıklığı Duygusal larak sıkıntılı, tedirgin, üzgün, depresif ya da kendini engelleniyr hissetmesi Knuşmanın akıcılığı, canlılığı ve spntanlığının azalması (genellikle tek kelimelik uzun aralıklarla, alçak sesli ve mntn şeklinde knuşma) Hastalarda intihar düşünceleri, ölümle yğun bir uğraş hâli, yğun bir umutsuzluk ve çaresizlik, değersizlik, suçluluk, kararsızlık Düşünce içeriği zenginliğinin azalması, Fiziksel şikâyetlerle yğun bir uğraş hâlinde lunması Resim 2. 5: Depresyn belirtileri Depresyn tabllarında yapılacak tedaviler genellikle, 2 ile 6 ay arasında sürer. İlaç ve zaman zaman psikterapinin birlikte uygulandığı tedavilerdir. 2.1.1.7. Travmatik Olaylarla Baş Etme Ylları Başa çıkma becerilerinin geliştirilmesi için önce kişilerin yanlış kabullenmeleri ve bilgilendirilmelerinin öğrenilmesi ve düzeltilmeye çalışılması gerekmektedir. Baş etme ylları: Travmaya maruz kalan kişilerin, dışarıdan gelip layları daha nesnel değerlendirebilecek biri tarafından bilgilendirilmesi, Stresin, daha klay başa çıkılabilecek parçalara bölünmesi (Küçük parçalara bölünen strese karşı baş etme daha klay lacaktır.), 22

Kişiler arası destek ve cesaretlendirmenin sağlanması, Dış kşulların labildiğince düzeltilmesinin sağlanması, Mdel larak kullanılabilecek kişilerin belirlenmesi (Örneğin, Adapazarı'nda, bölgenin izcileriyle, gençleri tanıştırılmış ve birlikte labilmeleri ve nları örnek almaları sağlanmaya çalışılarak aralarında kalıcı birlikteliğin luşturulmasına özen gösterilmiştir.), Kişinin direncini artıran kaynakların değerlendirilmesi gerekir. Bu kaynaklar: Kişinin kendine güveni, Stresi değerlendirmede kullandığı değer yargıları, Alternatif çözüm ylları bulabilmedeki esnekliği, Destekleyici ilişkileri, Başa çıkmanın önemini kavramasıdır. Çevrenin desteği, kişiye seçme şansı tanınması, kişinin gelecek beklentileri direnci artırmada önemli etkenlerdendir. Aslında tplumdaki bireylere, başa çıkma becerilerinin önceden öğretilmesi gerekir. Önceden bu becerileri edinmiş bireyler, srunlarla karşılaştıklarında bunlarla daha rahat başa çıkabilecek ve diğer insanlara iyi birer mdel labileceklerdir. 2.2. Stres Altında ve Tehlike Ortamındaki Hasta ya da Yaralıya Yaklaşım Stres altında ve tehlike rtamında bulunan hasta ya da yaralıya sağlık persnelinin davranışlarında lması gereken genel ilkeler şunlardır: Öncelikle hasta ve yaralının özelliğine göre davranılmalıdır. Ssyeknmik durumu göz önünde bulundurularak incinmemesine dikkat edilmelidir. Tıbbi persnele karşı krku varsa bu duruma uygun davranılmalıdır. Alkl ve madde bağımlılığı lanların özelliği bilinerek davranılmalıdır. Krnik hastalığı lanlar kullandıkları ilaçlar göz önünde bulundurularak değerlendirilmelidir. Mental bzukluğu lanlara uygun davranış seçilmelidir. Tedaviye reaksiyn labilir. Zarar azaltılmaya çalışılmalıdır. Yeni dğanlar, bebekler, çcuklar, genç, erişkin ve yaşlılar farklı özellikler taşıdığı için özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Kadın ve erkeklerin farklı özelliklerinden dlayı hastalıkları ve yaralanmaları da farklı labilir. Bu durum göz önünde bulundurulmalıdır. Açlık tkluk durumları önemlidir, na göre davranmalıdır. Kişilerdeki suçluluk duygusu layın aydınlatılmasında srun labilir. Ona göre davranmalıdır. 23

Hasta ve yakınlarının hareketleri hızlı ve sakin değerlendirilmelidir. Hastalara, duygu ve düşüncelerini anlatmaları için fırsat verilmelidir. Sır saklanmalıdır. Çcuklar ve yaşlılar ailelerinden ayrılınca krku ve terk edilmişlik duygusu yaşarlar, bu durumlarını göz önünde bulundurulmalıdır. Hastanın dinî inançlarına saygı göstermelidir. Kimi hastaların ilaç kullanımına, kan ve kan ürünlerine karşı reaksiynları labilir, bu durum değerlendirilmelidir. Ölüm hâlinde cesede saygılı lunmalıdır. Minör semptmların ciddi hastalıkların habercisi labileceği unutulmamalıdır. Hastanın şikayetleri dikkatle dinlenmelidir. Hastayı daha iyi bir yere taşıyana (transprt) kadar hasta dikkatli takip edilmelidir. Şüphede kalındığında uygulamaya başlamadan hasta veya yakınlarından yazılı izin alınmalıdır. 2.2.1. Olay Yerinde Stres Yönetimi Acil tıbbi müdahale yapan sağlık persneli zr şartlarda hayati yönden kritik müdahaleler yaparken bir yandan da stres yönetimi yapmak zrunda kalabilir. Stres yönetiminin bazı özellikleri vardır. Bunlar: Olayı kendi içinde çözmek: Hastaya gösterilen yaklaşım, psikterapi değildir. Olayı kendi içinde çözmenin aşamaları; Bireyi sakin hâle getirip nrmal fnksiynlarına dönmesini sağlamak. Travma sürecini yavaşlatmaya, durdurmaya devamını engellemeye çalışmak Yaşanan laylardan kaynaklanan reaksiynların bazılarının nrmal lduğunu kabul edip nları anlamaya çalışmak Kişiye müdahaleyi lay yerinde veya çalışma yerinde gerçekleştirmek Akranlarıyla layı paylaşmak Acil tıbbi müdahale persnelinin layı fiziksel ve ruhsal larak taşıması: Özellikle sağlık persneli sağlık srunlarını çk zr kabul eder. Travmatik layın içinde yer almasına rağmen srulduğunda iyi lduklarını söylerler. Olaydan birkaç gün snra kendi durumları ile ilgili sru srarlar. Ancak ndan snra yardım yapılabilir. Bir sağlık persneli larak size gelip yardım istendiğinde yapacaklarınız şunlardır: İlk basamak, uyaranları azaltmaktır. Kişiyi, travma yaratan etkenlerden uzaklaştırmak, travmaya maruz kalanlarla lay yerinden uzak bir yerde knuşmak, Knuşmanın kesilmemesi için sessiz bir rtam hazırlamak gerekir. 24

İkinci basamak, bir kriz lduğunu kabul etmektir. Hastada endişe verici bir şeyler gördüğünüzde bu durumun nrmal lduğunu söylemeli; nasıl lduğunu, laylarla ilgili neler yapmayı düşündüğünü srmalı, Olayla ilgili başa çıkma yöntemlerini knuşmalı, sizinle iletişime girmek istemez ise kendi stresle başa çıkma yöntemlerinizi paylaşmalısınız. Üçüncü basamak; klaylaştırmak, anlamak ve iyileştirmektir. Birey, yaşamında bir kayıp ve travma yaşamışsa nun daha önce kullandığı mücadele yöntemlerini tekrar kullanmaya başlamasını söylemek gerekir. Bireyin, nrmal yaşamında stresli iken neler yapmaktan hşlandığını öğrenmek ve sıkıntıları ile baş edebilmek için bu aktiviteleri yapmaya teşvik etmek, yeni aktiviteler öğretmek yerine kendi aktivitelerini sizinle paylaşmasına fırsat vermek gerekir. Bu, nlara yaşamlarını yeniden kntrl altında tutma duygusunu verecektir. Önündeki birkaç hafta içinde neler yapmayı düşündüğünü öğrenmek, herhangi bir planı yksa plan yapmalarına yardım etmek gerekir. Sağlık persneli larak hastanın özel hayatına değil yaşamış lduğu travmaya daklanmak gerekir. Özel hayatındaki srunlara daklanmak sağlık persnelini de bunaltabilir ve nu asıl amacından uzaklaştırır. Birkaç gün snra bulgu ve belirtilerin devam ettiği fark edilirse daha fazla yardım alabilecekleri birilerine yönlendirmek, böyle bir istekleri varsa bu knuda yardımcı lmak gerekir. 2.2.2. Sağlık Persnelinin Travmatik Olay Snrası İlk 24 Saatte Yapması Gerekenler Bu öneriler sağlık persnelini travmatize etmekten krur. Sizi üzen, sıkan bir durumla karşılaştığınızda ilk 24-48 saat içinde plan yaparak meşguliyet bulunuz. Travmatik layı düşünmemeye çalışıp başka uğraşılarla meşgul lunuz. Olaydan uzaklaşarak travmanın etkisini azaltınız. Davranışlarınızın nrmal lmadığını düşünmeyiniz. Gösterdiğiniz davranışlar travma yaşayan insanların gösterdiği lması gereken davranışlardır. Zamana bırakarak semptmların geçmesini bekleyiniz. Sağlık persneli genelde duygularını belli etmeme, içinde yaşama eğilimindedir fakat bu şekilde davranmak travmatik layın bıraktığı etkiyi artırır. İnsanların yardım etmesine fırsat veriniz. Güvendiğiniz insanlarla görüşerek nların desteğini alınız. Travmatik lay snrası kendinizi 30 dakika kötü hissetmenize izin vererek bunun nrmal bir lay lduğunu biliniz. Travmayla karşılaşma; insanları rahatsız eden bir durumun, beklemedikleri bir zamanda rtaya çıkmasıdır. Böyle bir layla karşılaştığınızda planlama yapınız. Olay karşısında kendimi kötü hissediyrum, bu duyguyu 30 dakika yaşadıktan snra nu bırakıp hayatıma devam edeceğim. diye düşününüz. Bu düşünce travmayla başa çıkmanıza yardımcı lacaktır. 25

2.2.3. Olay Yeri Yöneticisinin Yapması Gerekenler Kazazedelerin travma karşısında gösterdiği tepkiler, nrmal karşılanabilir. Örneğin kazazedenin layın gerilimi ile kusması nrmal karşılanırken acil yardım ve kurtarma ekibinden birinin gösterdiği tepkiler başarısızlık hissinin dğmasına neden labilir. Olay yeri yöneticisinin bu tepkilerin nrmal lduğunu daha önce öğretmiş lması, bu duygunun gelişmesini engeller. Stres altında ve tehlike rtamında susuzluk hissi gelişir. Bu hissi gidermek için acil yardım ve kurtarma araçlarında maden suyu ve su bulundurulmalıdır. Kla ve meyve suyu gibi şekerli içecekler susuzluk hissini artırdığı için tercih edilmemelidir. Olay yeri yöneticisinin yapması gerekenler: Yöneticilik gücünü göstermelidir. Sakinliği ve huzuru sağlamalıdır. Net, tek ve anlamlı görevler vermelidir. Belirli aralıklarla persneli dinlendirmelidir. Üzücü bir laya müdahale eden sağlık persnelinin duygulanması gayet dğaldır. Bunun dğal lduğunu persnele anlatmalı, kendini ifade etmesine fırsat vermelidir. Acil yardım ve kurtarma persneli duygusal yönden gerilim içinde iken dkunarak nları teselli etmelidir. Krkunç bir layı görüp etkilenen sağlık persnelinin gördüklerini anlatmasına fırsat vermeli, nu dinleyerek rahatlamasını sağlamalıdır. Olaya müdahale kntrl altına alındığında, persnelin küçük aralar vermesine fırsat vermelidir (Su içip rahatlamak gerilimini azaltacaktır.). Kötü durumda lan persneli gruptan ayırmak dğru değildir. Bu durum persnelin kendini yetersiz hissetmesine neden lur. Persneli dinlenmeye alıp yenileri ile yer değiştirmek daha dğru lur. Slunumu düzenlemek ve gerginliği azaltmak için yürüyüş gibi teknikleri uygulatmalıdır. Kısa süreli müdahalelerde içecek, uzun süreli müdahalelerde yiyecek ihtiyacını gidermeye yönelik planlar yapmalıdır. Persnelin gücünü ve sınırlarını bilerek na göre görevler vermelidir. Travmatik laylardan çk etkilenen persneli yalnız başına göreve göndermek dğru lmaz. Böyle bir persnel kendine ve kazazedeye zarar verebilir. Acil durum yöneticisi larak persneline lay hakkında sürekli bilgi vererek nların çalışma perfrmansını artırmalıdır. Acil durum yöneticisi larak sakin lmalıdır. Ekipte yaralanan ve çökme reaksiynu lan varsa uzman yardımı almalıdır (Bu şekilde çalışmak dğru lmaz.). 26