YÜKSEK SIKLIKTAKİ ADLAR: ZAMAN SÖZCÜKBİÇİMİ ÜZERİNE DERLEM TEMELLİ BİR İNCELEME (Eşd z ml l kler, B ç mb r m D z ler, D lb lg sel Örüntüler Semant k Prozod ) asıl o zaman asıl o zaman her zaman zaman öldürmek zaman zaman ne zaman zaman d l m zaman geç rmek h çb r zaman acık-tığı zaman zaman k m zaman zaman aşımı zaman vermek zaman parçası ne zaman gel- rse gel-s n esk zaman her zaman zaman daralmak o zaman zaman akmak zaman almak aman zaman ne zaman k ne zaman ste-rsen z o zaman şte o zaman zaman kazanmak yakın zaman pek o zaman söyle-d ğ m g b zaman kaybetmek hemen her zaman zaman durmak çoğu zaman zaman tünel zaman mak nes N hal Çalışkan
Yrd. Doç. Dr. Nihal ÇALIŞKAN Yüksek Sıklıktaki Adlar: Zaman Sözcük Biçimi Üzerine Derlem Temelli Bir İnceleme ISBN 978-605-364-895-6 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd.Şti. İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara 0312 341 36 67 0535 292 34 31 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 25931 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ İlk derlemlerin hazırlandığı 1960 lı yıllardan sonra bilgisayar teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte 1980 lerden itibaren baş döndürücü bir hızla ilerleyen derlem dilbilimi çalışmalarının ülkemizdeki geçmişi oldukça yenidir. Ancak 2000 li yılların başında 2 milyon sözcük hacminde bir derlem oluşturmak bile zorlu bir hedef iken bugün Türkçenin 50 milyon sözcüklük ulusal derlemi hazırlanabilmiş; derlem çalışmalarının öncüsü olarak nitelendirebileceğimiz ODTÜ nün yanında Mersin Üniversitesi ve Çukurova Üniversitesinde de gerek derlem hazırlayan gerekse derlem temelli dil araştırmaları yürüten ekipler oluşabilmiştir. Derlem dilbilimi, özellikle dil araştırmalarına getirdiği yaklaşım ve yöntem bakımından önem kazanmaktadır. Üretici dilbilimcilerin tipolojistleri safari dilcisi, tipolojistlerin üreticileri masa başı dilcisi biçiminde eleştirdiği tatlı sert çekişmeyi hatırlayacak olursak derlem dilbilimi metodolojisinin de bir tür masa başında safari dilciliği önerdiği yolundaki benzetme meseleyi çok iyi açıklamaktadır. Bugün gelinen noktada web ortamından metin derlemeyi mümkün kılan araçlar sayesinde milyarlarca sözcük hacminde derlemler oluşturulabilmektedir. Bu, derlem dilbilimini dil yetisine değil dil kullanımına odaklanmakla eleştiren, müstehzi bir imayla New York ta yaşıyorum, cümlesi elbette Dayton, Ohio da yaşıyorum cümlesinden daha sık kullanılacaktır. ifadesiyle sıklık verilerinin dile değil dünyaya dair bilgi verdiğini söyleyen Chomsky ye ve 20. yüzyıl dilbilimi araştırmalarına hâkim olan anlayışa da meydan okuyan bir durumdur. Derlem dilbiliminin geniş hacimli derlemler oluşturma kadar bu derlemleri işlemekte kullanılan yazılım teknolojisi de hayranlık uyandırıcı boyuttadır. Bu yazılımlar ile sıklık, uyumluluk, eşdizimlilik analizleri yapılabilmekte; ardışık ve kesik biçimbirim dizileri belirlenebilmekte, tekrarlanan dilbilgisel örüntüler çıkarılabilmektedir. Bütün bunlar sayesinde el yordamıyla keşfedilmesi mümkün olmayan dil birimlerine ulaşılabilmekte, mevcut verilerin nicelik destekli betimlemesi yapılabilmektedir. Derlem dilbiliminin yaklaşım ve metotları, bu disiplinin araştırma konularını da belirlemiştir. Akrabalık teorileriyle ilgilenen araştırmalar sesi, dilin biyolojik bir temeli olduğunu savunan evrensel gramerciler sözdizimini öncelerken derlem dilbilimi de söz (lexis) e odaklanmıştır. Söz incelemelerinin temelinde sözcük sınırlarını aşan birimlerin oluşum ve kullanımıyla ilgili eğilimlerin belirlenmesi bulunmaktadır. Bu da bizi doğal olarak derlem dilbiliminin başlıca çalışma konuları arasında sayabileceğimiz eşdizimlilik, çok sözcüklü birimler ve dilbilimsel örüntülere götürmektedir. Elinizdeki kitapta yazılı Türkçede en sık kullanılan ad olma özelliğine sahip zaman sözcüğünün derlem temelli olarak betimlenmesi amaçlanmıştır. Yüksek sıklıktaki sözcükler doğal dil kullanımları içinde kendi-
lerine özgü bir davranış sergilemekte, belli bir dilsel habitat oluşturmaktadır. Bu gruptaki sözcüklerin büyük bir kısmını tür bakımından edat, bağlaç, artikel gibi dilbilgisel unsurlar teşkil etmekle birlikte ad ve sıfat türünden kimi içerik sözcükleri de dikkat çekici sıklık düzeylerine erişebilmektedir. İçerik sözcükleri yaygın eşdizimlilik ağları ile dilde geniş bir şebeke kurmakta, bu yolla çokanlamlı bir görünüm sergilemekte, bir taraftan da çok sözcüklü birimlerin, bu çalışmadaki deyimle biçimbirim dizilerinin kuruluşuna katkıda bulunarak dilbilgiselleşmektedir. Bu özellikleriyle söz konusu dil birimlerinin her biri ayrı bir inceleme konusu olma kapasitesiyle ön plana çıkmaktadır. Bu çalışmada yalnızca zaman sözcükbiçimi ele alınmış, sözcüğün diğer çekimli biçimleri üzerinde durulmamıştır. Giriş bölümünde sözcük sıklığı çalışmalarının genel bir değerlendirmesi yapılarak yüksek sıklıktaki sözcükler içinde adların yeri ile ilgili tartışmalara değinilmiş ve konunun teorik bakımından önemi üzerinde durulmuştur. Bu bölümde araştırmanın temel soruları belirginleştirilerek çalışma boyunca atıfta bulunulacak temel kavram ve terimler örnek cümlelerle açıklanmıştır. İkinci bölümde araştırmada kullanılan ODTÜ Türkçe Derlem ve Türkçe Ulusal Derlemi ile AntConc yazılımı tanıtılmış, çalışmanın kapsam ve sınırlılıkları belirtilmiştir. Üçüncü bölümde sözcük sınırlarını aşan birimler incelenmiştir. Burada temel yaklaşımımız sözcük sınırlarını aşan birimler arasında sözcüksel ve dilbilgisel olarak bir ayrıma gitmek şeklindedir. Sözcüksel birimler başlığı altında derlem malzemesinin el verdiği ölçüde eşdizimlilikler, deyimler, ikilemeler, sloganlar vd. ifadeler ele alınmıştır. Dilbilgisi kaynaklarımızda deyimleşmiş birleşik eylem olarak geçen ad+eylem birliktelikleri de birer eşdizimlilik olarak değerlendirilmiştir. Dilbilgisel birimlerin çerçevesi ise biçimbirim dizileri/ çok sözcüklü birimler ve dilbilgisel örüntüler şeklinde çizilmiştir. Literatürde çok sözcüklü birimler biçiminde adlandırılan kuruluşların Türkçede yalnızca sözcük birliktelikleri biçiminde ortaya çıkmaması, bağımlı biçimbirimler ile bağımsız biçimbirimlerin bir arada kullanımına dayalı birimlerin varlığı biçimbirim dizileri şeklindeki kavramsallaştırmayı da beraberinde getirmiştir. Dördüncü bölümde ODTÜ Türkçe Derlem den elde veriler Türkçe Ulusal Derlemi nden elde edilen verilerle karşılaştırılmıştır. Beşinci ve son bölümde ise çalışmadan elde edilen verilerin genel bir değerlendirmesi yapılarak ileride gerçekleştirilebilecek araştırmalarla ilgili önerilerde bulunulmuştur. Bu çalışmanın ortaya çıkması benim için uzun ve keyifli bir süreçti. Derlem dilbilimine ilgim doktora tezimi hazırlarken başlamış olmakla birlikte konuya ciddi bir şekilde eğilmem üniversitede çalışmaya başladığım 2011 yazından itibaren mümkün olabildi. 2012 baharında ODTÜ Bilişsel Bilimler Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Deniz Zeyrek in derslerine devam etme fırsatı buldum. Bu dersler konunun teorik tarafına ilişkin kavrayışımı zenginleştirdiği gibi dil araştırmalarında derlem kullanımının uygulamalı yönlerini de tanıttı. Kendisine bu konuda teşekkür borçluyum. Acemisi olduğunuz bir yolda mesafe kat etmeye çalışmak
daha çok yardım almanızı, daha çok insana danışmanızı gerektiriyor. Bu konuda Mersin Üniversitesi bünyesinde çok verimli çalışmalar yürüten Doç. Dr. Bülent Özkan ın hakkını teslim etmeliyim. Daha önce de konuyla ilgili yazılarımı okuyup değerlendiren Özkan, bu kitabı da okuma zahmetine katlanarak değerli önerilerde bulundu. Derlem dilbilimi ile ilgili bir konuda Türkçe bir metin ortaya koyabilmek de çoğu bakımdan zorlu bir tecrübeydi. Neredeyse tamamıyla yabancı literatüre dayanarak yürüttüğünüz bir çalışmada Türkçe yazmak, yabancı terimlere karşılık bulmanın ötesinde bir çaba gerektiriyor. Burada yaptığınız şey kelimelere karşılık bulmak değil; kelimelerin ve terimlerin bir arada uyum içinde var olabileceği bir atmosfer oluşturmak, bir anlamda yeni bir dil kurmak. Bu konuda en motive edici desteği de Phil Durrant ten aldım. Bu kitapta biçimbirim dizileri olarak kavramsallaştırılan birimlerin eklemeli bir dil olan Türkçedeki görünümleriyle ilgili bir araştırması bulunan Durrant ile bu konuda yazışmıştık. Kendisinin Bu konuların Türkçe anlatılmasını maalesef hiç görmüyorum. Bunları Türkçe okumak çok ilgimi çekti. sözleri beni çok etkiledi. Bu cesaretle bazı durumlarda okuyucuya yabancı gelebilecek, başlangıçta kulağı okşamayan ifadeler kullanmış olabiliriz. Konuyla ilgili Türkçe çalışmalar çoğaldıkça dilin de kararını bulacağına inanıyoruz. Bu kitapla ilgili hazırlığın önce bir fikir olarak yeşermesi, sonra olgunlaşarak meyve vermesi bir kişinin birkaç yıllık emeği olarak görülebilir. Oysa bu vakti olgunlaştıran bütün an larda emeği olan hocalarımın her biri bu işte katkı sahibidir. Bu güzel insanlardan ilki ortaokuldaki Türkçe öğretmenim Berna Küçük tür. Öyle zannediyorum ki beni dilci yapan şey, onun Türkçe derslerimizdeki cümle ve kelime tahlilleridir. İkinci isim üniversitenin birinci sınıfında Türkiye Türkçesi dersiyle tanıdığım, daha sonra doktora tez danışmanlığımı da üstlenen Prof. Dr. Leyla Karahan dır. Gramerle ilgili her konuda ilk danışma merciim hocamdır. Kendisi aynı zamanda kitabı baştan sona okuyarak değerli yönlendirme ve önerilerde bulundu, minnettarım. Bir diğer önemli figür beni Türk dili alanında çalışmaya yönlendiren hocam Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Özbay dır. Üniversitenin son sınıfındayken tanıdığım Hüseyin Özbay, beni dilbiliminin dünyasıyla tanıştıran kişidir. Son olarak Türkolojinin duayen ismi hocam Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun... Bizi dilbilimiyle ilgili çalışmalara yönlendiren ve her adımımızı takdir edip çocuksu bir tecessüsle çalışma azmi uyandıran sevgili hocam... Bu çalışmanın doğru ve güzel yanlarında hocalarımın katkısı büyük, eksikler ve hatalar elbette benim payım! Ve ailem, sevdiklerim, dostlarım... Sevgili eşim akademik çalışmalarımın daima en büyük destekçisi oldu. Birçok konuda bana o yön gösterdi, yolumu kaybettiğimde beni o cesaretlendirdi. Bir itiraf gibi belki ama ben de sanırım içten içe hep onun beni takdir etmesini istedim. Annem ve babam özellikle son iki yıl içinde büyük fedakârlıklara katlandılar. Babam tek başına evi çekip çevirmeyi öğrendi; annem de hem çocuklarımıza baktı, hem evimize baktı, hem de eşimin bü-
tün kinayelerine rağmen bana baktı. Minnettarım. Dostlarım Aytaç Dinç Yıldırım, Nesrin Sağlam ve Semra Bayraktar maddi ve manevi desteklerini esirgemediler. Kitabın son okumalarını da onlar yaptı. İyi ki varsınız! Sevgili arkadaşım Yrd. Doç. Dr. Deniz Melanlıoğlu beni Pegem Akademi ekibiyle tanıştırdı. O ve Doç. Dr. Ayşe Demir en ufak ayrıntının bile gözümde büyüdüğü bir süreçte kitabın basımıyla ilgili konularda yardımcı oldular, daha da önemlisi hayatıma neşe kattılar. İyi ki varsınız! Pegem Akademi'nin değerli müdürü Servet Sarıkaya, ilgili prosedürü yürüten Demet Tamer, kapak tasarımını gerçekleştiren Gürsel Avcı, kitabın dizgisini yapan Ezgi Öz Dincel ve yayın proje yönetmeni Ayşegül Eroğlu'na da profesyonellikleri ve yardımları için teşekkür borçluyum. Son olarak gerek Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde, gerekse DİLMER de verimli ve huzurlu bir çalışma ortamı sağlayan Prof. Dr. Ertuğrul Yaman a teşekkür etmek istiyorum. Kendisinin nazik ve olumlu yaklaşımları sayesinde ihtiyaç duyduğum pozitif enerjiyi hissedebildim. Kitabın yazılış sürecinde bir ürün ortaya koymanın bütün zorluklarını hissettim. Bu çabadan geriye zihnimde kalan tortu yapabileceklerimizi yapılmış olanlarla kıyaslamanın bir aldatmaca olduğu idraki. Bu kitaba dair en samimi arzum Ben daha iyisini yapabilirim. diyenlere bu azmi vermesidir. Derlem dilbilimi metodolojisinin Türk dili araştırmalarına sağlayacağı katkılara olan inancımızla... Ankara, Ekim 2014 Nihal Çalışkan
Oğlum Can a...
İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... iii TABLOLAR DİZİNİ... xii EKRAN GÖRÜNTÜLERİ DİZİNİ... xiv KISALTMALAR...xv 1. BÖLÜM Giriş Sözcük Sıklığı Çalışmalarına Genel Bir Bakış...2 Yüksek Sıklıktaki Sözcükler...5 Yüksek Sıklıktaki Sözcüklerin Niteliği...6 Yüksek Sıklıktaki Sözcüklerle İlgili Teorik Belirlemeler...9 Yüksek Sıklıktaki Sözcükler Nasıl Ele Alınmalıdır?...10 Yüksek Sıklıktaki Sözcükler İçinde Adlar...11 Yüksek Sıklıktaki Adlar...15 Araştırma Soruları...23 Tanımlar...24 2. BÖLÜM Yöntem Çalışmada Kullanılan Derlemler...28 Kapsam ve Sınırlılıklar...29 Yazılım Tanıtımı...31
x Yüksek Sıklıktakı Adlar: Zaman Sözcükbı çıṁı Üzerıṅe Derlem Temellı Bıṙ İnceleme 3. BÖLÜM Sözcük Sınırlarını Aşan Birimler Sözcüksel Nitelik Taşıyan Birimler...41 Eşdizimlilik...41 Eşdizimliliğe İlişkin İlk Belirlemeler...42 Eşdizimliliğin Ele Alınışında Farklı Yaklaşımlar...47 Eşdizimliliğin Tanımı...54 Zaman Sözcükbiçiminin Eşdizimlilikleri...66 Ad+Eylem Kuruluşundakiler...75 Ad+Ad Kuruluşundakiler...94 Sıfat+Ad Kuruluşundakiler... 101 Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan İkilemeler... 105 Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan İkiterimliler... 107 Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Deyimler... 109 Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Sloganlar... 109 Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Tür İşaretleyicileri... 110 Dilbilgisel Nitelik Taşıyan Birimler... 110 Biçimbirim Dizileri/Çok Sözcüklü Birimler... 110 Dilbilgisel Örüntüler... 117 Biçimbirim Dizileri ile Dilbilgisel Örüntülerin Çıkarımı... 118 Biçimbirim Dizileri ve Dilbilgisel Örüntüler... 122 o zaman... 122 her zaman... 134 ne zaman... 138 hiçbir zaman... 144 kimi zaman... 146 bir zaman... 148 çoğu zaman... 151 zaman içinde... 152 uzun zaman... 153 çok zaman... 155 -DIK-iyelik eki+zaman... 155
İçindekiler xi 4. BÖLÜM Zaman Sözcükbiçiminin ODTÜ Türkçe Derlem ve Türkçe Ulusal Derlemi'nde Görünümü TUD da Zaman Sözcükbiçiminin Eşdizimlilikleri... 162 TUD da Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Biçimbirim Dizileri ve Dilbilgisel Örüntüler... 167 5. BÖLÜM Değerlendirme ve Sonuç Değerlendirme ve Sonuç... 173 KAYNAKLAR... 183 ÖZEL ADLAR DİZİNİ... 191 TERİM VE KAVRAMLAR DİZİNİ... 195
TABLOLAR Tablo 1: Ardışık 1000 Sözcükbirim Esaslı Sıklık-Metin Payı Yüzdesi...5 Tablo 2: Oxford İngilizce Derlemi'nde Sözlükbirim Esaslı Sıklık-Metin Payı Yüzdesi...6 Tablo 3: BNC ve TUD da En Sık Kullanılan 20 Sözcük...7 Tablo 4: YTKSS ve OTD de En Sık Kullanılan 20 Sözcük...8 Tablo 5: YTKSS, TUD ve OTD de En Sık Kullanılan Adlar...12 Tablo 6: Yüksek Sıklıktaki Adlara İlişkin Kavramsal Gruplandırma...13 Tablo 7: Gülsevin de (2001) Verilen Yer ve Zaman Bildiren Sözcüklerle Kurulmuş Birleşik Zarf-Fiiller...14 Tablo 8: Schmid in Çerçeve Ad Örnekleri...20 Tablo 9: OTD ve TUD un Tasarımına İlişkin Temel Özellikler...28 Tablo 10: Zaman Sözlükbiriminin Sözcükbiçimleri...29 Tablo 11: Evrensel Ayarlarda Yapılan Tercihler...33 Tablo 12: Araç Seçeneklerinde Yapılan Tercihler...34 Tablo 13: Sözcük Sınırlarını Aşan Birimler...41 Tablo 14: Hausmann ın Sözcük Birleşimlerine İlişkin Tasnifi...50 Tablo 15: Hausmann ın Eşdizimlilik Tasnifi...51 Tablo 16: Benson vd.nin Eşdizimlilik Türlerine İlişkin Tasnifi...52 Tablo 17: Eşdizimliliği Oluşturan Üyelerin Niteliği...55 Tablo 18: Üyelerinin Niteliğine Göre Eşkullanımlık Çeşitleri...56 Tablo 19: Talimat Sözcüğünün 1 Sağ Yönelimli Eşdizimlilerinin Farklı İstatistiksel Değerlerle Gösterimi...59 Tablo 20: Talimat Sözcüğünün 1 Sağ Yönelimli Eşdizimlileri...62 Tablo 21: Talimat Sözcüğünün Farklı Aralıklardaki Eşdizimlileri...62 Tablo 22: Zaman Sözcükbiçiminin Farklı Hesaplamalara Göre 1 Sol Bağlamda İlk 20 Sıradaki Eşdizimlileri...69 Tablo 23: Zaman Sözcükbiçiminin Sol Bağlamdaki Eşkullanımlılık İlişkileri...71 Tablo 24: Zaman Sözcükbiçiminin Farklı Değerlere Göre 1 Sağ Bağlamda İlk 20 Sıradaki Eşdizimlileri...73 Tablo 25: Zaman Sözcükbiçiminin Sağ Bağlamdaki Eşkullanımlılık İlişkileri...74 Tablo 26: Türkçe Sözlük te Zaman Sözcüğü ile Kurulan Atasözü, Deyim ve Birleşik Eylemler...76 Tablo 27: Öztürk te Yer Alan Zaman Sözcüğü ile Kurulmuş Birleşik Eylemler...76 Tablo 28: Türkçe Sözlük'te Zaman Sözcüğünün Kullanıldığı Ad+Ad Kuruluşundaki Eşdizimlilikler...94
İçindekiler xiii Tablo 29: Türkçe Sözlük'te Zaman Sözcüğünün Kullanıldığı Sıfat+Ad Kuruluşundaki Eşdizimlilikler... 103 Tablo 30: Biçimbirim Dizilerinin İşlevlerine İlişkin Tasnif... 115 Tablo 31: Zaman Sözcüğünün Sağda Konumlandığı 2 li Birimler... 120 Tablo 32: Zaman Sözcüğünün Solda Konumlandığı 2 li Birimler... 121 Tablo 33: O Zaman Biriminin Sol Yönelimli Olarak Genişlemesiyle Oluşan Birimler... 127 Tablo 34: Her Zaman Biriminin Sol Yönelimli Olarak Genişlemesiyle Oluşan Birimler... 134 Tablo 35: Her Zaman Biriminin Sağ Yönelimli Olarak Genişlemesiyle Oluşan Birimler... 136 Tablo 36: Ne Zaman Biriminin Sağ Yönelimli Olarak Genişlemesiyle Oluşan Birimler... 140 Tablo 37: Bir Zaman Biriminin Farklı Kullanımları... 149 Tablo 38: "-DIK-iyelik eki+zaman" Birimi ile Eşdizimlenen Eylemler... 158 Tablo 39: TUD da Zaman Sözcükbiçiminin 1 Sol Yönelimli Eşkullanımlılıkları.. 164 Tablo 40: TUD da Zaman Sözcükbiçiminin 1 Sağ Yönelimli Eşkullanımlılıkları. 166 Tablo 41: Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Sözcüksel Birimler... 174 Tablo 42: Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Eşdizimliliklerin Kavramsal Arka Planı... 176 Tablo 43: Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Biçimbirim Dizileri... 178 Tablo 44: Zaman Sözcükbiçimi ile Kurulan Dilbilgisel Birimlerin İşlevleri... 180
EKRAN GÖRÜNTÜLERİ Ekran Görüntüsü 1: Derlemi Yüklemek...32 Ekran Görüntüsü 2: Evrensel Ayarlar...33 Ekran Görüntüsü 3: Sıklık Sıralı Sözcük Listesi...34 Ekran Görüntüsü 4: Alfabetik Sıralı Sözcük Listesi...35 Ekran Görüntüsü 5: Eşdizimlilik Analizi...36 Ekran Görüntüsü 6: Uyumluluk Analizi...37 Ekran Görüntüsü 7: Bağımlı N-Gram Analizi...38 Ekran Görüntüsü 8: Zaman al* Sorgusuna İlişkin Sonuç Ekranı...78 Ekran Görüntüsü 9: Zaman Sözcükbiçiminin Sağda Konumlandığı Ardışık 2 li Birimler... 118 Ekran Görüntüsü 10: Zaman Sözcükbiçiminin Solda Konumlandığı Ardışık 2 li Birimler... 119 Ekran Görüntüsü 11: O Zaman Birimine İlişkin Sol Yönelimli Alfabetik Sıralama... 127 Ekran Görüntüsü 12: O Zaman Birimine İlişkin Sağ Yönelimli Alfabetik Sıralama... 132 Ekran Görüntüsü 13: Zaman Sözcükbiçiminin Uyumluluk Satırı... 162 Ekran Görüntüsü 14: Zaman Sözcükbiçiminin Sağ ve Sol Bağlamdan 1 er Sözcük Aralığındaki Eşdizimlilikleri... 163 Ekran Görüntüsü 15: Ne Zaman Biriminin Uyumluluk Satırı Örneği... 168 Ekran Görüntüsü 16: TUD da nerede, ne zaman; neyi, ne zaman; nasıl, ne zaman... Birimi... 169
KISALTMALAR BD: BNC: OTD: TUD: YTKSS: Biçimbirim dizileri British National Corpus ODTÜ Türkçe Derlem Türkçe Ulusal Derlemi Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü bk. krş. Bakınız Karşılaştırınız Alm. Fr. İng. Tü. Almancası Fransızcası İngilizcesi Türkçesi
1. BÖLÜM GİRİŞ Statistics to tell the truth, the whole truth, and nothing but the truth Gerçeği, yalnızca gerçeği söyleyen istatistikler...
2 Yüksek Sıklıktakı Adlar: Zaman Sözcükbı çıṁı Üzerıṅe Derlem Temellı Bıṙ İnceleme 1.1. Sözcük Sıklığı Çalışmalarına Genel Bir Bakış Derlem dilbilimi metodolojisi, dilbiliminin pek çok alt disiplinine katkıda bulunmakla birlikte en önemli ilerlemeler sözcük bilgisi alanında kaydedilmiştir. Bunda derlem yazılımlarının sözcük listesi oluşturma, sözcük sıklıklarını çıkarma, bağlam içinde sözcük aramaya imkân verme gibi özellikleri etkili olmuştur. Bugün bu özellikler; eşdizimlilikler, biçimbirim dizileri/ çok sözcüklü birimler ve dilbilgisel örüntülere ilişkin analizler yapmayı mümkün kılacak biçimde geliştirilmiş olup yazılımların kapasitesi her geçen gün artmaya devam etmektedir. Bütün bu gelişmeler ışığında en temel istatistik verisi olarak değerlendirebileceğimiz sıklık sonuçları, çoğu araştırmada bir başlangıç veya sağlama yapma noktası olarak önemini korumaktadır. Sıklık verilerinin en çok önem kazandığı alanlardan biri dil öğretimidir. Çocuklara ve özellikle bir dili yabancı dil olarak öğrenen bireylere öncelikli olarak kazandırılması gereken söz varlığı ile ilgili çalışmalar sıklık verilerinden beslenmektedir. Bu tür çalışmaların ilk örnekleri 20. yüzyılın başlarında verilmiştir. Thorndike ın ilki 1921 de basılan, genişletilmiş 2. basımı 1932 de yapılan Teachers Word Book (Öğretmenler İçin Sözcük Kitabı) adlı çalışması bu alanda öncü çalışma olarak değerlendirilmektedir. Thorndike ve Lorge, 4,5 milyon sözcüklük bir veri tabanından hareketle söz konusu çalışmayı 30.000 sözcük içerecek biçimde genişleterek Teachers Word Book of 30.000 Words (Öğretmenler İçin 30.000 Sözcüklük Sözcük Kitabı) adıyla 1944 te yeniden yayımlamışlardır. Bu çalışma, sözcük ve okuma öğretiminde öğretmenlere rehber olmuştur. Pedagojik amaçlarla hazırlanan bir başka sözcük listesi de Edward William Dolch un Dolch List (Dolch Listesi) olarak bilinen çalışmasıdır. 1936 da hazırlanan bu liste, Dolch un 1948 tarihli Problems in Reading (Okumada Sorunlar) kitabında yer almıştır. Dolch listesi, çocuklara hitap eden yazılı kaynaklardan seçilmiş olan ve ilk okuma-yazma öğretiminde bir başlangıç noktası olarak önerilen 220 sözcükten oluşmaktadır. Bu çalışmanın bir benzeri 1953 te A General Service List of English Words (Genel Amaçlı İngilizce Sözcük Listesi) adıyla Michael West tarafından ortaya konmuştur. West in yazılı kaynakları esas alarak hazırladığı 2000 sözcüklük liste de sıklık temelinde oluşturulmuştur. Carrol vd. tarafından 3-9. sınıf öğrencilerine hitap eden materyalleri esas alarak 5 milyon sözcük temelinde gerçekleştirilen 1971 tarihli American Heritage Word Freqeuncy Book (Amerikan Kültürü Sözcük Sıklığı Kitabı) (1971) adlı çalışma, Fry ın (1980) bu çalışmada kullanılan derlemden hareketle önerdiği 1000 Instant Words (1000 Pratik Sözcük) başlıklı liste de bu zincirin halkaları olarak düşünülebilir. Türkçe için pedagojik motivasyonlarla hazırlanan en kapsamlı araştırma ise Pierce ın A Statistical Study
Giriş 3 of Grammar and Lexicon in Turkish and Sahaptin (Türkçe ve Sahaptin Söz Varlığı ve Grameri Üzerine İstatistiksel Bir Çalışma) (1963) başlıklı çalışmasıdır. Bu çalışmada sözlü değişkeden 137.000, yazılı değişkeden 1.000.000 sözcük derlenmiş; buradan hareketle bir sıklık listesi oluşturulmuştur. 1960 lardan itibaren ilk derlemlerin hazırlanmasıyla birlikte derlem temelli sıklık analizleri yapılabilir olmuştur. Kucera ve Francis in 1 milyon sözcüklük Brown Derlemi ile ilgili betimlerini içeren 1967 tarihli Computational Analysis of Present-Day American English (Günümüz Amerikan İngilizcesinin Bilgisayarlı Hesaplamayla Analizi) başlıklı çalışma, bunun ilk örneğidir. Hofland ve Johansson un İngiliz İngilizcesi temelinde hazırlanan Lancaster-Oslo-Bergen Derlemi ni esas alan 1982 tarihli Word Frequencies in British and American English (İngiliz ve Amerikan İngilizcelerinde Sözcük Sıklıkları) başlıklı çalışması, ortak prensipler doğrultusunda hazırlanan bu iki derleme ilişkin karşılaştırmalı bir inceleme olması bakımından dikkat çekicidir. Derlem temelli sıklık çalışmalarından en kapsamlısı, Leech vd. (2001) tarafından 100 milyon sözcüklük British National Corpus (İngilizce Ulusal Derlemi) temelinde hazırlanan Word Frequencies in Written and Spoken English (Yazılı ve Sözlü İngilizcede Sözcük Sıklıkları) başlıklı çalışmadır. Bu çalışmada derlemin bütünü ile bilgilendirici metinler, kurgusal metinler gibi alt bölümleri için gerek alfabetik gerekse sıklık sıralı sözcük listeleri hazırlanmıştır. Derlem üzerinde sözcük türü işaretlemesi yapılmış olduğu için sözcük listeleri oluşturulurken buna dikkat edilmiş; örneğin sıfat olan round (yuvarlak) ile edat olan round (civarında) sözcüğü ayrı listelenmiştir. Bunun yanı sıra renk adları gibi konularda da tematik sıklık listeleri oluşturulmuştur. Sıklık temelli sözcük listelerinin bir türü de özel amaçlı dil öğretimi alanına yönelik olarak hazırlanan listelerdir. Guoyi ve Nation ın (1984) A University Word List (Üniversite Sözcük Listesi) başlıklı çalışması bu bağlamda değerlendirilmelidir. Listede bilimsel metinlerde yaygın olarak kullanılan 808 sözcük yer almakta, bu sözcükler 11 farklı güçlük düzeyinde derecelendirilmektedir. Liste hazırlanırken West in General Service List i referans alınmış, burada yer alan genel İngilizceye ait 2000 sözcük liste dışında tutulmuştur. Bu tür özel amaçlı sıklık listelerinden bir diğeri de Coxhead (2000) tarafından hazırlanmıştır. The Academic Word List (Akademik Sözcük Listesi) adlı listede, 570 sözcük ailesi yer almaktadır. Bu çalışmada da Guoyi ve Nation ın (1984) yaptığı gibi General Service List teki 2000 sözcüğe yer verilmemiştir.
4 Yüksek Sıklıktakı Adlar: Zaman Sözcükbı çıṁı Üzerıṅe Derlem Temellı Bıṙ İnceleme Günümüz Türkçesi için derlem temelli ilk sıklık sözcüğü listesi ise İlyas Göz tarafından hazırlanarak 2003 yılında yayımlanan Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü ( YTKSS) dür. Yazılı metinlerden seçilen 1 milyon sözcüklük bir örnekleme dayanan çalışmada alfabetik ve sıklık sıralı sözcük listelerine yer verilmiştir. Göz, sözcük türü işaretlemesi yapılmamış bir derlem üzerinde çalışmakla birlikte; çekimli eylem olarak çıkar (çıkmak eylemi, geniş zaman, 3. tekil kişi çekimi veya çıkarmak eylemi, emir kipi, 2. tekil kişi çekimi) ya da ad olarak çıkar (menfaat) gibi görev bakımından belirsizlik oluşturabilecek örnekleri, bağlam içindeki kullanımlarına bakarak tek tek ayrıştırmış ve ilgili sözcükle birlikte değerlendirmiştir. Yine sözcüklerin farklı anlamları da aynı yaklaşımla ele alınarak ayrı ayrı listelenmiştir. Göz ün sıklık listesinin bir özelliği de ayrı yazılan birleşik sözcüklerin tek sözcük olarak değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda korner atışı şeklindeki birleşik sözcük sözlükte korner atışı biçiminde yer almış, korner ve atışı olarak ayrı sözcükler biçiminde değerlendirilmemiştir. Türkçe ile ilgili ikinci sıklık çalışması Türkçe Ulusal Derlemi ( TUD) Tanıtım Sürümü temelinde gerçekleştirilmiştir. 1 Söz konusu derlem yazılı ve sözlü dil değişkelerini örneklemekle birlikte tanıtım sürümü yazılı dilde kullanılan 48 milyon sözcüğe dayanmaktadır. TUD temelli sıklık listeleri oluşturulurken yer yer İlyas Göz ün çalışmasından farklı prensipleri esas alınmıştır. İki liste arasındaki en önemli farklılık, eş yazım ve çok anlamlılıktan kaynaklanan belirsizliklerin TUD da korunmuş olmasıdır. Bir başka deyişle Göz ün listesinde ayrı ayrı sıralanan çekimli eylem olarak çıkar ve ad olarak çıkar sözcükleri TUD da birlikte ele alınmıştır. TUD un birleşik sözcükleri ele alış biçimi de Göz den farklı olup birleşik sözcüğü oluşturan birimler bağımsız sözcükler olarak değerlendirilmiştir ( Aksan, Aksan, Demirhan vd. 2012). Derlem temelli sıklık listeleri, doğal dilde çok sık ya da nadiren kullanılan dil birimleriyle ilgili eğilimleri gözlemlemeyi; tipik olanla istisnai olan kullanımlara ilişkin çok sayıda veriyi hızlı ve güvenilir biçimde elde etmeyi kolaylaştırmıştır. Sıklık listelerinde farklı ölçeklerde gruplandırılan sözcüklerin doğal dilde benzer kullanım özellikleri gösterdiği; örneğin en sık kullanılan ilk 10 sözcüğün tanımlık, artikel ve edat gibi dilbilgisel birimlerden oluştuğu bu listeler sayesinde ortaya konmuştur. Sıklık listeleri dile ilişkin şaşırtıcı veriler sunarak araştırmacının önünde yeni ufuklar açmıştır. Bir sözlükbirimin farklı sözcükbiçimleri içinde en yüksek kullanım sıklığına sahip birimlerle ilgili veriler, söz gelimi eylem çekiminde geçmiş zaman 3. tekil kişi çekiminin en sık kullanılan sözcükbiçim ol- 1 Türkçe Ulusal Derlemi nin alt kesitlerini esas alan sıklık temelli çalışmalar ( Aksan ve Yaldır 2011, Aksan vd. 2011) bulunmakla birlikte hazırlanan sözcük listeleri yayımlanmış değildir. Bu nedenle burada bu listeler üzerinde durulmayacaktır.
Giriş 5 ması bu bağlamda değerlendirilebilecek ilginç sonuçlar olarak görülmelidir. Bu açıdan bakıldığında derlemde gerek yüksek gerekse düşük sıklıktaki sözcüklerden, sözcük ailelerine; sözcükbiçimlerden aynı kavram alanına giren sözcüklerin sıklığı vb. durumlara ilişkin incelemeye değer pek çok konu vardır. Ancak dikkatler, özellikle uygulamaya dönük çıktılar açısından düşünüldüğünde, daha çok yüksek sıklıktaki sözcüklere çevrilmiş durumdadır. 1.2. Yüksek Sıklıktaki Sözcükler Derlemde yer alan sözcükleri yüksek, orta ve düşük sıklık düzeyinde derecelendirmek mümkündür. Yüksek sıklıktaki sözcükler, küçük bir grup oluşturmakla birlikte sözlü ve yazılı dilde işlek olarak kullanılan sözcüklerin önemli bir kısmına karşılık gelen ve bütün dil türlerinde görülen dil birimleridir (Nation 2001: 21). Bu gruptaki sözcüklerin belirlenmesi için hareket noktası; ilk 100, ilk 1.000 gibi gruplara ayrılan ardışık birimlere ait sıklık verilerinin derlemin ne kadarını oluşturduğunu ortaya koymaktır (Nation 2001: 21). Aşağıdaki tablo Brown Derlemi ndeki sözcük sıklıkları ile bunların metnin bütünündeki payını göstermektedir. Tablo 1: Ardışık 1000 Sözlükbirim Esaslı Sıklık-Metin Payı Yüzdesi 2 Sözcük Ölçütü ( Sözlükbirim Düzeyi) Metin Payı Yüzdesi İlk 1.000 %72 İlk 2.000 %79,7 İlk 3.000 %84 İlk 4.000 %86,7 İlk 5.000 %88,6 İlk 6.000 %89,9 Nation ile Hwang (1995), ilk 1.000, ilk 2.000,... biçiminde gruplandırdıkları sözcükleri, metin payı yüzdeleri ve yüzdelerin artışındaki eğilimleri dikkate alarak incelediklerinde ilk 2000 sözcüğün en sık kullanılan sözcükler olarak değerlendirilebileceği sonucuna ulaşmışlardır. West in (1953) sözlükbirim düzeyinde hazırlanmış 2.000 sözcüklük listesi ile daha güncel sıklık listelerini karşılaştırdıklarında yüksek oranda örtüşme olduğuna ilişkin tespitleri de bu sonucun bir nevi sağlaması niteliğindedir. Aşağıdaki tabloda ise Oxford İngilizce Sözlüğü (Oxford English Dictionary) için hazırlanan Oxford İngilizce Derlemi (Oxford English Corpus) nde en sık kullanılan sözlükbirimler; sözcük sıklıkları ve bunların metin içindeki payı dikkate alınarak verilmektedir (http://www.oxforddictionaries.com/words/the-oec-facts-about-thelanguage): 2 Sıklıklar, bir sözcüğün bütün çekimli biçimleri yani sözlükbirim esas alınarak belirlenmiştir.