BÜTÜNCÜL PSİKOTERAPİ 10. DÖNEM ARALIK DERS NOTLARI Editör Dr. Tahir ÖZAKKAŞ i
Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları: 124 Bütüncül Psikoterapi Eğitimi 10. Dönem Aralık 2011 Ders Notları ISBN 978-605-5241-84-1 Copyright Psikoterapi Enstitüsü Tüm hakları saklıdır. Yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen yayımlanamaz, kısmen de olsa çoğaltılamaz ve elektronik ortamlarda yayımlanamaz. Birinci baskı: Haziran 2013 Editör: Tahir Özakkaş Yayıma hazırlayan: Sevgi Çorabatur, Menekşe Arık Katkıda Bulunanlar: Emin Komşal Baskı: İklim Ofset Nişanca Mah. Arpacı Hayrettin Sok. No:21 Eyüp/İstanbul Tel: 0212 577 77 45 www.iklimmatbaa.com PSİKOTERAPİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM ARAŞTIRMA SAĞLIK ORGANİZASYON VE DANIŞMANLIK LTD. ŞTİ. Eğitim ve Kongre Merkezi: Fatih Sultan Mehmet Caddesi No285 Darıca-İZMİT Tel : 0262 653 6699 Fax : 0262 653 6698 Merkez: Bağdat Caddesi No: 540/8 Bostancı-İSTANBUL / TÜRKİYE Tel : 0216 464 3119 Fax : 0216 464 3102 www.psikoterapi.com - www.psikoterapi.org - www.hipnoz.com ii
SUNUŞ İnsanlık tarihi boyunca, her toplumda psikolojik rahatsız-lıkları tedavi etmeye yönelik girişimler olmuştur. Bu alanda yapılan girişimler sonucu ortaya çıkan pek çok farklı ekolün savunucuları, kendi ekollerini yüceltme ve diğer ekolleri küçümseyerek ötekileştirme yoluna gitmiştir. Ancak buna rağmen farklı yaklaşımlardan bilgiler edinerek kuramını zenginleştirmeye ve bu alanda çalışmalar yapmaya başlayan öncü terapistler, psikoterapide bütünleşmeyi sağlayarak alandaki bölünmeleri büyük oranda azaltmıştır. Bütüncül psikoterapi, hastanın bilişlerinin, davranışlarının, kişiliğinin ve duygusal süreçlerinin yeniden düzenlemesine yardımcı olmak için pek çok farklı ekolden faydalanarak daha gerçekçi, uyumlu ve esnek bir çalışma alanı sunar. Eğitimini verdiğimiz bütüncül psikoterapi, zamanzaman eklektik ve asimilatif, genellikle de entegratif ve ortak faktörler üzerine kurulmuş bütüncül bir yaklaşımı içerir. Bireye, teori odaklı değil danışan odaklı bakmaya çalışan bütüncül psikoterapiler, farklı yaklaşımların bileşenlerini bir araya getirerek terapisti geniş bir vizyona ulaştırır. Bu amaçtan yola çıkarak, çeşitli bilimsel etkinlik, araştırma, eğitim ve yayın çalışmalarıyla, ülkemizde bütüncül psikoterapi uygulamalarının gelişimine öncülük etmekten gurur duyuyoruz. Elinizdeki bu ders notları, ruhsal bozuklukların tedavisinde tek bir psikoterapi yaklaşımına bağlı kalmaktansa elindeki veriyi kullanarak uygulanabilecek en iyi tekniği ve teoriyi arayan bütüncül yaklaşımlı terapistler yetiştirme adına verilen Bütüncül Psikoterapi Teorik Eğitimi 10. Grubunun aralık ayı deşifrelerini sunmaktadır. Bu ders iii
notları, eğitim deşifresinin derlemesi olma özelliğiyle dünyada eşi benzeri görülmemiş bir yayın niteliği de taşımaktadır. Bu ders notlarında Ego Psikolojisi, Egonun İşlevleri, Klasik Psikanalitik Teori, Erik Erickson, Psikososyal Gelişim Kuramı, Kimlik Bocalaması konuları ele alınmaktadır. Bütüncül psikoterapiler de insanın ruhsal yapısının gelişi-minde olduğu gibi zamanla özerkleşecek, bireyselleşecek ve ayrışarak psikoterapi ruhunu ayakta tutacaktır. Psikoterapi uygulayıcıları için önemli olduğunu düşündü-ğümüz bu eğitim ders notlarını, sizlerin ilgisine sunmak-tan kıvanç duymaktayız. Keyifli okumalar dileriz Tahir ÖZAKKAŞ Psikoterapi Enstitüsü Başkanı iv
İ Ç İ N D E K İ L E R ARALIK 2011 1. GÜN 1 EGO PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ... 2 2 BEN PSİKOLOJİSİNİN TARİHSEL SÜRECİ... 39 3 EGO NUN YAPISI... 98 4 EGO ve SAVUNMA MEKANİZMALARI... 138 ARALIK 2011 2. GÜN 5 KLASİK PSİKANALİTİK TEORİ... 174 6 EGO NUN İŞLEVLERİ... 209 7 EGO VE SÜPEREGO İLİŞKİSİ... 264 8 EGO ve ANALİZ... 328 ARALIK 2011 3. GÜN 9 ERİK ERİKSON NIN HAYATI (1902 1994)... 374 10 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (İNSANIN SEKİZ EVRESİ)... 409 11 KİMLİK BOCALAMASI VE KİMLİK BUNALIMI... 468 12 KLASİK PSİKANALİTİK TEORİ... 507
Aralık 2011 1. GÜN
1 EGO PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Tahir Özakkaş: Geçen ayın özetini yapacak değerli bir meslektaşımızı arıyorum. Kursiyer: Dinamik psikoterapiden bahsettik geçen ay, nevrotik düzenden girdik konuya. Freud la başladığını belirttik. Freud tan biraz bahsettik, nöropatalog olduğundan beynin neresinde ne var onu araştırdığından bahsettik. Charcot tan biraz bahsettik. Freud un Charcottan etkilenerek hipnotik transa ilgi gösterdiğinden ve insanların yaptığı bazı eylemlerin bilinçli olmadan yapıldığından, hiptotiktranstan çıkınca da seansı hatırlamadığını keşfettiğini söyledik. Anna O vakasıyla baca temizlemeye serbest çağrışımdan bahsettik. Berta vakasından. Breur a îlanı aşk ettiği için; Breur un Freud a devrettiği vaka bu. Freud un aslında bu aşkın Breur a karşı olduğunu ne kendine ne de iç dünyasındaki babaya karşı olduğunu fark ettiğini ve projeksiyonunu keşfettiğinden bahsettik. Anna O ile hipnoz yapmadan serbest çağrışımla da bilinç dışından mesajların ortaya çıktığı anlaşılmış. Aktarım kavramını da Freud yakaladıktan sonra çocuk cinselliğiyle ilgili bir makalesinden sonra kamuoyu tarafından dışlanmaya başladığından bahsettik. Freud u libidoyu tanımlamış. İnsanın haz kaynağının evrimselleşme sürecini geçirdiğini tanımladı. Anne memesini emerken hazzın ağızda toplanması oral
dönem, anal dönem, fallik dönem bunlardan biraz bahsettik. Anal dönemde iç dünyasında anneye hükmeden yapıların ortaya çıktığından dinamik anlamda da içindeki anneyle olan bağlantısının koparılmasından bahsettik. Libido dan sonra ikinci kavram olarak mortido gazap kavramını geliştirdiğinden bahsettik. Biraz Kernberg den bahsettik. Agresyon insan olgusunun temel yapısının özelliğidir. Genetik yapıdaki agresyon yükünü nötralize edecek güçler yoksa ağır kişilik bozuklukları ortaya çıkar der Kernberg. Kohut ta hayır tam tersi, agresyon yaşamın devam ettirmek ve tehdit olduğunda sekonder olarak ortaya çıkar dediğinden bahsettik Kohut un. İslam kültürü nün de Kohut un bakış açısına uygun yorumlar yaptığından bahsettik. Masterson, Kernberg ve Kohut arasında durur bu bağlamda. İnsanın kendini inşa etme yeteneği ve potansiyeliyle doğduğuna inanır. Ondan bahsettik biraz. Daha sonra simgeleştirmeden bahsettik. Simgeleştirmenin nevrotik düzlemdeki birisinin yapabileceği bir şey olduğundan ve eşyaya anlam yüklediğinden biraz bahsettik. Serbest çağrışım örnekleri yaptık burada. Biraz psikanalize girdik. Vamık hoca nın videosunu seyrettik. Vamık hocanın psikanalizle ilgili anlattığı önerilerini dinledik. Onun bir Gable vakası vardı ondan biraz bahsettik. Daha sonra ikinci gün ödipal çatışmayla ilgili yoğunlaştık. Odipal onunla ilgili bir şeyler yaptık. Çatışmanın güce karşı hazza ulaşmak için yapılan bir şey olduğunu ödipal de belirttik. Aslında ödipalde gerçekliğin olmadığını yani gerçekliği ayrı tutmamız gerektiğini kendimizi korumamız gerektiğini çatışmanın aslında gerçek bir çatışma olmadığını imgesel boyutta bir çatışma olduğunu göz önünde bulundurmamız gerektiğinden bahsettik. OKB nin özellikle ödipal düzlemde nevrotik bir yapı olduğundan id yapar süperego bozar şeklinde bahsettik. Çocuk istememek, evlenmek istememek preödipal düzlemi daha çok düşündürdüğünü, işgale uğramış kişilerin özellikle bu şekilde düşün- Ego Psikolojisine Giriş 3
düğünden bahsettik. Ödipal dönemin esas ilişkinin rekabet olduğunu, preödipal ve ödipal büyük ayrımının buradan yapılacağını ikili ilişkiden üçlü ilişkiye geçmenin püf noktasının bu olduğunu söyledik. Elektranın biraz inforiyetisinin olduğundan bahsettik. Kursiyer B: İnforiyete ne demek acaba? Tahir Özakkaş: İnferiyote ne demektir diye soruyorlar? Kursiyer Ç: İnferiyote baskın olmayan daha düşük etkili diye tanımlayabilirim doğru mu bilmiyorum, ama. Tahir Özakkaş: Aşağılık duygusu hissetme. Kursiyer: Evet, John Bowlby e göre en önemli şeyin bağlanma olduğundan biraz bahsettik. Aktarım ve karşı aktarımın öneminden bahsettik. Biraz Rol-playing yaptık. Netleştirmenin ve daha sonra yorumlamanın ne kadar önemli olduğundan bahsettik bunu canlandırdık. Aslında nesne ile mikro baz da yaşanan ilişkilerin bütün ilişkilerinde yaşadıkları olduğunu kişinin ondan bahsettik. Üçüncü gün lapsus ve rüyalara girdik. Lapsusların ya da ufak tefek sakarlıkların aslında bilinçdışının etkisiyle gerçekleştiğini bilinçdışımızın ani çıkış yolakları bulup oradan kendini gösterdiğini bunlardan bahsettik. Rüyalardan bahsettik, rüyaların bilinçdışına giden kral yolu olduğunu, iki kısmı var esas ve cüruf. Esaslı rüyalarda bizim hatırladıklarımızın cüruf olduğundan bahsettik. Fakat flu olan hatırlamadığımız zaman çok hissettiğimiz şeyler esas özünün orada olduğunu ve onları bulup çıkarmamız gerektiğini işledik. Rüyalarda duygu imgeye, imgede kelimeye dönüşüyor. Bunu işledik. Her iki saatte bir 15 20 dakika süren rüyalar gördüğümüzden REM ve Non REM dönemlerinden biraz bahsettik. Daha sonra rüyanın ilkelerine girdik işte rüyanın türlü kompanentlerine girdik önce. İlkenin id ten geldiğini libidinal ve agresyon ünitten. Daha sonra sekonder düşünce olarak da egonun girdiği ve daha sonra süper ego; ego ideali olarak ve en sonda dış gerçekliğin girdiği ve senaristlerin buna uygun olarak 4 10. BPT ARALIK DERS NOTLARI
bir senaryo yazdığı ve rüyanın her aşamada denetlendiği, en ufak bir kontrol dışı olayda da ketlendiği gerekirse uyanmaya kadar gittiği bazı rüyaları sabah kalktığımızda hatırlayıp da peşinden hemen unutmamızı da şey olarak nitelendirdik. Orada çok güzel bir tabir vardı. Geç uyanan gardiyandı yanlış hatırlamıyorsam onu not almamışım. Rüyanın fluluk ilkesi, duyu ilkesinden bahsettik. Deformasyon ilkesi olduğunu. Zindan gardiyanlarının geç uyanması o tabir. Rüyada her şey deforme edebileceğimiz yoğunlaştırma ve kondensasyon, ekonomiklik ilkesi, zum ilkesi, simgeleştirme, ardılcılık, zaman dışılık ve diğer ilkelerinden bahsettik ve rüyanın analizini yaptık. Noktaladık. Tahir Özakkaş: Bütün eğitimi anlatmışım ben. Hepsi bitti mi bunların. Her şeyi öğrenmişsiniz. Kursiyer B: Bu gün ders yapma arzunuz yok onun için mi acaba? Tahir Özakkaş: Öğrenmişsiniz birçok şeyi. Memeyi gördünüz sevindiniz. Binlerce yıldır insan ruhsal yapısıyla ilgili çok şey söylendi, konuşuldu, yorumlar yapıldı, insan anlaşılmaya çalışıldı. Bu şaman geleneği, Hint geleneğine, Mısır geleneğine baktığımızda insanın ruhsal yapısıyla ilgili birçok teoriler, iddialar öne sürülür. Fakat bunu disiplinli bir şekilde bilimsel olarak incelenmeye Freud tarafından başlanmış olduğunu görüyoruz. Oradan biz binlerce yıldır birikmiş olan imbikten süzülen hakikatleri alıp bir prizmaya koyarak o prizmadan; tayflarını, renklerini ayırt etmeyle ilgili kaba hatlarıyla çok çok ilkelde olsa ilk defa insanın ruhsal yapısıyla ilgili bir bilgi bir anlam yükleyen bir ilişki ortaya koyan Freud olmuş. Şimdi bu ne demek? Ondan önce ruhsal yapıyla ilgili herhangi bir iddia yok muydu? Vardı yüzlerce, binlerce iddia vardı. Her felsefe, her dil, her ideoloji ruhlarla ilgili iddialar ortaya koyuyordu. Onlara daha çok Ego Psikolojisine Giriş 5
baktığımızda kaynağımız kültürel anlamda, spritüal anlamda tanrısal bir durumda içimizdeki yansımalar olarak iddia edilen insan davranışlarının, düşüncelerinin, duygularının fizyolojik belirtilerini anlamak ve kavramak aradaki de terminal ilişkileri değiştirmek yerine bir yere gönderme yapıyor ve bu onlarla oldu şeklinde bir anlam arayışından uzak duruyor. Freud bu anlam arayışını irdeledi ve insanların ilişkilerinin nasıl bir şey olduğunu anlamaya çalıştı. İlk Freud un dikkatini çeken konuda insanın kendi bilincinin ulaşamadığı kendi yaşantısı olduğunun farkına varmasıdır. Bu çok önemli zihinsel sıçramaydı. İnsanlar bütün yaptıkları eylemlerin davranışların kendilerine ait olduklarını kendi bilinçlerinde olduklarını düşünceler, duygular ve davranışların insanın eseri olduğuna dair açık ve net kabul eden bir yapı var idi. Freud un özellikle hipnoz seansları Charcot ve Bernheim la beraber çalıştıklarında insanların hipnotik trans altında almış olduğu telkinleri ve konuşmaları hipnozdan çıktıkları zaman hatırlamadıklarını fark edince zihnine bir şimşek çaktı. Aman tanrım. İnsanın kendi bilincinin farkında olmadığı bir ulusal yapısı var. İşte bu bilinçdışı kavramı dediğimiz kavramı bu şekilde bizzat yaşayan Freud buradan bir kuram geliştirdi. Ve insanın bu bilinçdışı alanı neden var, ne işe yarıyor, ne tür fonksiyonu var diye düşünmeye başladı. Ve sonuçta geldiği noktada insanların topografik olarak bilinçdışı, bilinçöncesi gibi üç katmandan oluştuğu. Bu üç katmanın belli fonksiyonları olduğunu daha sonra bu sistemi geliştirdiği zaman bu katmanları izah edebilmek için bir dürtüsel yapımızın id dediğimiz alanın olması gerektiğini, ardından gerçeklikle ilgili egoların olması gerektiğini ve süperego dediğimiz bu üç tane ruhsal ayrıntı yapısal ayrıntı tanımladı. Bunları bir determinal ilişki içerisinde bir sebep-sonuç ilişkisi bir dinamik döngü halinde çalıştığını, insanın ulusal gelişimi hem topografik yapı itibari ile hem bilinçdışı, bilinçöncesi ve bilincinde yapısal ihtimallerin id, ego, süperegonun 6 10. BPT ARALIK DERS NOTLARI
bir aşamalı hiyerarşik gelişimsel modern üzerine çalıştığını ki olmadığında. Oral, anal, fallik, latent ergenlik dönemde de dönemleri ihtimal ettiğini bu dönemlerde. Temel hikayenin kişinin hazza ulaşmak olduğunu, hazzın beynimizin, vücudumuzun gelişim aşamasına göre, olgunlaşma aşamasına göre belirli merkezleri takip ettiğini temel kaynağının hazzın biyolojik olduğunu, dürtüler olduğunu. Bu dürtülerin biyolojik kaynaktan neşet ettiğini bu biyolojik kaynaktan çıkan doğal dürtülerin organizmanın ihtiyaçları ve istekleri doğrultusunda yönlendirildiğini. Bunun en temel ihtiyacının hayatta kalmak ve nesli devam ettirmek için iki argümandan oluştuğunu ve bu şekilde dürtülerin yola çıkarak esas kişinin hayatını korumak, devam ettirmek, yemek, içmek gibi birtakım özellikler taşıdığını. Dışarıdan bir saldırı geldiğinde kendini korumak için saldırganlaştığıyla ilgili iddiayı ortaya koydu. Bu iddia kişinin içsel dürtüleri var. Bu dürtülerin içgüdüsel olduğu, doğuştan geldiği ve bunların bir hedef nesneye doğru gittiği. Bu dürtülerin zaman zaman gerçeklikle çatıştığını ve bu dürtülerin bir kısmının bastırılması gerektiğini Freud bastırılan her dürtünün her ihtiyacın kişiyle çatışma yarattığını bu çatışmadan dolayı da bunaltılar, bunaltılar sonucunda semptom dediğimiz nevrotik tablolar ortaya çıktığına inandık. Ego Psikolojisine Giriş 7
Meme Eylem çizgisi Bilinç çizgisi Libido ve Mortido Demek ki, insanın genelde izah ettiği insanın ulusal ve topografik yapısının ortaya koyduğu yapısal yapısını ortaya koyduğu, ekonomiklik ilkesini ortaya koyduğu dinamiklik ilkesini ortaya koyduğu, hiyerarşik ilkesini koyduğu, bunların hepsine baktığımız zaman da ruhsal yapı tanımladı. İşte bu dürtüler ki kaynağını içgüdümüzden olan, varoluş nedenlerimizden olan, genetiğimizde olan bu dürtüler bir hedef nesneye doğru ulaşır. Bu hedef nesneye dürtü ulaşır ise kendini rahatlamış gerilimden uzaklaşmış hisseder. Ama dürtüye ulaşamaz da bir takım dış gerçeklik ve iç gerçeklik nedeniyle dürtü bastırılır, ertelenir, geciktirilir ise kişi içerisinde bir gerilim çıkar. Bu gerilim eğer devamlı tutulacak olursa patlamaya neden olacaktır. Bu patlamanın önüne geçebilmek için de savunma düzenekleri dediğimiz, savunma düzenekleriyle dürtü kendini farklı yollarla tahliye eder. Bu farklı yollarla tahliye edilen dürtü kısmının orada savunma dediğimiz, semptom dediğimiz bir takım son ürünleri ortaya çıkar. Korkular, fobiler, obsesyonlar, takıntılar, cinsel işlev bozukluklar, uyarı bozuklukları, depresyon, duygu durum bozuklukları, davranış bozuklukları gibi sorunlar. İşte biz bastırılmış olan, gizlenmiş olan, bilinçdışına itilmiş olan dürtüyü bilinçlendirir. Bilince çıkarırsak o kişinin içindeki çatışma- 8 10. BPT ARALIK DERS NOTLARI
ları ortadan kaldıracağını, rahatlayacağını, semptomlarını ortadan kaldıracağını ifade eden bir psikoterapi ekolü geliştirdi. Burada bir tane Ayşe, Ali, Ahmet, Kemal, Mustafa var. Freud diyor ki senin dürtülerin var? Dürtülerin bir şekilde kendisine kendin bastırıyorsun. Bastırdığın dürtülerin içinde çatışma çıkıyor. Bu çatışmayı çözmek içinde bir alternatif tahliye yolu buluyorsun. Bunlar savunma düzenekleri dediğimiz savunma düzenekleri. Bunlarla bir semptom bedeli karşılığında kendi işini görmüş oluyorsun, dengeye girmiş oluyorsun. Bir balans var bir denge var. Bu dengenin oluşmasının nedeni dürtüyle nesne arasındaki ilişkiler birinci aşamada, ikinci aşamada, üçüncü aşamada gelebilecek olan engeller için kullandığı engellere bağlı olarak çatışmalar olması. O kuralların adı dürtü çatışma kuralıdır. Drive Conflict Theory Düttü Çatışma Teorisi. Ana olarak getirmiş olduğu insan, ruhsal, psikopatoloji ve normal psikolojiyi izah etmeyi de psikanaliz diyoruz. Psikanaliz genel bir evrensel insan bakışına odaklanırken, kişi içinde çatışmaların ve hastalıklı kısmını izah etmeyi Drive Conflict dürtü-çatışma kuramı ismi veriyoruz. Psikanaliz tüm evreni izah etme iddiasındadır. İnsanı, yaratılışı, sosyolojiyi, psikolojiyi, pedagojiyi eğitim her alana nüfuz ediyor. Çünkü bir insan ve insanüstü modeli geliştiriyor; çok detaylı bir şekilde. Ruhsal yapı itibariyle; aile nasıl kuruluyor, anne nedir, baba nedir, çocuk nedir, medeniyet nasıl kurulur, toplumsal yapılı nedir, dinler nedir? Bunlarla ilgili bütün alanları içeren geniş bir evren modeli, geniş bir insan modeli, geniş bir toplum modeli. Dürtü çatışma kuramı ise problemli olarak karşımıza gelen insanın neden problemli geldiğini ve problemin psikopatolojisinde ne olduğunu ve nasıl düzelteceğimizi anlatır. İşte bu gördüğünüz gibi bir insanın kendi içindeki çatışmasına bağlı bir kişilik bir modeldir. Burada Freud un adamı Freud un insanı tek kişidir, yalnız Ego Psikolojisine Giriş 9