Nüfus Yaşlanması ve Yaşlılığın Finansmanı

Nüfus Yaşlanması ve Yaşlılığın Finansmanı Prof. Dr. Serdar SAYAN TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi 4. Türkiye Nüfusbilim Kongresi Ankara 6 Kasım 2015

Yaşlılık (Emeklilik) Sigortası Türkiye de çalışanların yaşlanmaya bağlı olarak ortaya çıkan gelir kaybını telafi etmek üzere yararlanabilecekleri iki mekanizma: - Devlet tarafından dağıtım (pay as you go) esasına göre sunulan zorunlu yaşlılık (emeklilik) sigortası - Özel şirketlerce sunulan isteğe bağlı bireysel emeklilik planları SGK tarafından sunulan yaşlılık sigortası primli sosyal sigorta sisteminin en önemli net gider kalemi

SGK ca Sağlanan Yaşlılık Sigorta Sisteminin Yapısı Mevcut sistemin kökenleri: İşçi Sigortaları Kurumu (1945); sonradan SSK, şimdilerde 4a TC Emekli Sandığı (1949); şimdilerde 4c ve Bağ-Kur (1971) ; şimdilerde 4b Dağıtım esası, çalışırken prim katkılarını ödemiş olan ama artık çalışmayan (pasif) sigortalılara ve onların hak sahibi olan aile bireylerine (bağımlılar) yapılan ödemelerin, çalışanlar (aktif sigortalılar) ve onların işverenlerince yapılan prim ödemeleri yoluyla finanse edilmesini öngörür. Havuz benzetmesi ile Havuzu dolduran musluklar Aktif sigortalıların ödemeleri Suyu boşaltan tahliye boruları Aylık bağlanan (emekli, dul ve yetim) pasif sigortalılara yapılan ödemeler

Yaşlılık (Emeklilik) Sigortası Kapsamındaki Nüfus

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Sistem 1990 ların başından itibaren giderek büyüyen ve finanse edilemez boyutlara varan açıklar vermeye başlamıştır (Kara Delik!) Temel neden erken emeklilik Türkiye nin hala nispeten genç olan nüfus profili sayesinde, toplam nüfus içinde yaklaşık yedi çalışabilir yaştaki bireye karşı bir yaşlı düşmektedir. Yani Ç/E nin yüksek olmasını sağlayabilecek bu çok avantajlı demografik orana karşın, sosyal güvenlik sistemimizde yaklaşık 1,8 çalışana karşı bir maaş alan vardır (SGK, 2011).

Aktif-Pasif Oranları kaygı verici ölçüde düşük YILLAR 4-a'lı Sigortalılar 4-b'li Sigortalılar 4-c'li Sigortalılar 2002 1,93 2,71 1,69 2003 1,88 2,64 1,64 2004 1,84 2,56 1,56 2005 1,93 2,34 1,49 2006 2,06 2,13 1,45 2007 2,09 2,05 1,41 2008 2,06 1,82 1,37 2009 1,96 1,66 1,37 2010 2,06 1,67 1,36 2011 2,15 1,5 1,49 2012 2,22 1,39 1,52 2013 2,24 1,3 1,58 2014 2,28 1,28 1,59 2015 Temmuz 2,28 1,24 1,59 ve Bağımlılık Oranları kaygı verici ölçüde yüksek.

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Finansal sürdürülebilirlik kaygıları tavan yapınca ilk büyük değişiklik 1999 da 4447 sayılı kanun yolu ile emeklilik hak ediş yaşının peyderpey artırılması oldu. «Havuzu dolduran borular genişletilip, boşaltan borular daraltıldı!» (Anayasa Mahkemesi iptal edince 4447 nin yürürlüğü 2002 ye sarktı.)

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Reform süreci 5502 sayılı SGK ve 5510 sayılı SSGSSK ile devam etmiştir. SGK ile kurumsal yapıda tekleşme sağlanmıştır. 5510 sayılı Kanunla 5 farklı sosyal sigorta rejimi tekleştirilmiş, sigorta kollarını esas alan bir yeni sistem oluşturulmuştur. Emeklilik hak ediş yaşının tekrar, 2036 ya kadar sürecek bir geçiş dönemi boyunca artırılmasına ek olarak emekli aylığı hesaplama de parametreleri değiştirilmiştir.

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Reform sürecine rağmen sistemin finansal sürdürülebilirliğine dair kaygılar sürüyor. YILLAR Toplam (Prim) Gelirlerin(in) Emekli Maaşı ve Sağlık Ödemelerini Karşılama Oranı 2000 78 (70) 2001 75 (64) 2002 71 (61) 2003 67 (59) 2004 68 (63) 2005 68 (59) 2006 75 (66) 2007 69 (61) 2008 72 (65) 2009 73 (56) 2010 78 (60) 2011 88 (70) 2012 89 (66) 2013 89 (70) 2014 90 (70) Bütçe Transferlerinin GSYİH ya Oranı 1,94 2,3 2,76 3,49 3,37 3,59 3,02 3,92 3,68 5,52 5,01 4,12 4,15 4,56 4,38

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Üstelik de Türkiye de nüfus yaşlanması süreci giderek gözle görülür hale geliyor.

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Yaş sınıra geldi ama havuzu doldurmak için prim oranlarını yükseltmek de zor SİGORTA KOLLARI/ SİGORTALILAR SİGORTALILAR 4/a ve 4/c 4/b PRİM ÖDEYENLER İŞVEREN DEVLET TOPLAM Prim Oranları Kısa Vadeli Sigorta Kolları 1-6,5 1-6,5 1-6,5 Uzun Vadeli Sigorta Kolları 9 9 20 11 20,0/4 = 5,00 20 + 5,0 Genel Sağlık Sigortası 5 5 12,5 7,5 12,5/4 = 3,12 12,5 + 3,1 İşsizlik Sigortası 1 2 1 4 GENEL TOPLAM 15 14 33,5-39 21,5-27 32,5/4 35,5-43

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Esasen prim oranları yükseltilse de «havuza akan suyun» (gelirlerin) ciddi oranda artacağı şüpheli çünkü prime esas kazançlar çok düşük (gösteriliyor!) Prime Esas Kazanç Dilimleri 4/a 4/b (Sanayi ve hizmetler) 4/b (Tarım) TOPLAM İlk % 20 77,8 97,2 99,9 83,7 İkinci % 20 10,7 2 0,1 8,1 Üçüncü % 20 5,0 0,3 0,0 3,5 Dördüncü % 20 2,2 0,2 0,0 1,5 Beşinci % 20 4,4 0,3 0,0 3,2 Sigortalı Sayısı 9.030.202 2.240.041 1.116.598 12.386.841

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci 5510 Sayılı Kanuna (2008) Göre Hesaplanan Aylıkların 4447 Sayılı (1999) Kanuna Göre Hesaplanan Aylıklara Oranı (%) Prim Ödenen Gün Sayısı Asgari Ücret 2x Asgari Ücret 4x Asgari Ücret 6x Asgari Ücret 6,5x Asgari Ücret 11880 91 91 90 89 89 10800 75 75 74 74 73 9000 70 70 69 69 69 8280 69 69 68 68 67 7200 65 67 66 65 65 Emekli aylıklarının (bağlama oranı indirimleriyle) azaltılması «havuzun boşalmasını» bir miktar yavaşlattı ama transferler/gsyih oranı hala yüksek!

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Reforma rağmen erken emeklilik sorunu devam ediyor. 2010 YILI İÇİNDE YAŞLILIK AYLIĞI BAĞLANAN SİGORTALILARIN YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIM I 0,50 0,45 0,46 0,40 0,35 ORAN 0,30 0,25 0,20 0,15 0,24 0,13 0,10 0,05 0,00 0,00 0,01 0,08 0,04 0,02 0,01 0,00 0,00-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80 + YAŞ GRUPLARI

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Erken emeklilikte değişim gerçekten yavaş

Sistemin Sorunları ve Reform Süreci Erken emeklilikte değişim gerçekten yavaş

Önümüzdeki Dönem 2050 ye dek uzanan demografik projeksiyonlar ışığında ve alternatif senaryolar altında hesaplanan 2010-2050 dönemi aktif (çalışıp prim ödeyenler) ve pasif (maaş alan emekliler) sayıları yardımıyla oluşacak dengeler e bakıldığında

Önümüzdeki Dönem TÜSİAD-UNFPA 15+ kurumsal olmayan nüfusa dair projeksiyonlar ve Kadın ve erkekler için farklı işgücüne katılım oranları (İKO) Kayıtlı istihdam senaryoları altında Farklı yaş grupları ve cinsiyetler için SGK ya kayıtlı istihdamı (aktifler)

Önümüzdeki Dönem TÜSİAD-UNFPA 15+ kurumsal olmayan nüfus projeksiyonları ile * Kadın ve erkekler için farklı işgücüne katılım oranları (İKO) * Kayıtlı istihdam üzerine farklı senaryolar altında Farklı yaş grupları ve cinsiyetler için SGK ya kayıtlı istihdam (aktifler) Yasada öngörülen emeklilik yaşı değişiklikleri göz önüne alınarak farklı cinsiyet ve yaş gruplarında emekli sayılarının (pasifler) seyri

Önümüzdeki Dönem İyimser senaryo: 2050 ye kadar erkek işgücüne katılım oranı %2,5, kadın işgücüne katılım oranı %5 artmaktadır. Sosyal güvenlik kayıtlılık oranı ise hem erkekler hem de kadınlar için %5 artmaktadır. Kötümser senaryo: 2050 ye kadar işgücüne katılım oranı erkekler için %2,5, kadınlar için ise %1 düşmektedir. Sosyal güvenlik kayıtlılık oranı ise erkekler için %2,5, kadınlar için ise %1 düşmektedir.

Önümüzdeki Dönem Toplam Aktif Sayısının Seyri

Önümüzdeki Dönem Toplam Pasif Sayısının Seyri

Önümüzdeki Dönem Aktif-Pasif Oranının Seyri Artan emeklilik yaşından dolayı aktif/pasif oranı başlangıçta artıyor. Nüfus yaşlanmasının etkisi ağır bastıkça aktif/pasif oranı tekrar düşüyor.

Önümüzdeki Dönem Prim Gelirlerinin Seyri

Önümüzdeki Dönem Emekli Aylık Ödemelerinin Seyri

Önümüzdeki Dönem Prim Geliri/Ödenen Aylıklar Oranı

Önümüzdeki Dönem Emeklilik yaşının artması ile düşük yaşlarda emekli sayısı yavaş yavaş azalmaktadır. Dolayısıyla kurum giderleri, gelirlerinden daha yavaş artmaktadır (veya gelirler giderlerden hızlı artmaktadır) Yaşlanan nüfus etkisi baskınlaştıkça giderlerin gelirlere göre artış hızı tekrar yükselmektedir. Yaşam boyu ortalama gelire dayanan ve düşük emekli maaşları hesaplanmasına sebep olan yeni emekli maaşı hesaplama yöntemi, finansman ihtiyacı üzerindeki olumlu etkisini ancak 2040 larda göstermektedir.

Önümüzdeki Dönem Emeklilik yaşı artışları emekli yaş dağılımının yavaş yavaş daha yüksek yaşlara yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Bu süreç, aktif/pasif oranında yükselişe neden olmaktadır. Fakat yaşlanan nüfus, bu dinamikleri tersine çevirmektedir. İfade edilen demografik dinamikler, sosyal güvenlik büyüklüklerine de yansımaktadır. Dolayısıyla reformun kısa vadede olası etkiler, orta vadede tersine dönecektir. Orta ve uzun vadede ortaya çıkan olumsuzluklar, ek önlemlerin gerekli olduğuna işaret etmektedir.

Önümüzdeki Dönem 3 kritik nokta Kayıtdışılığın seyri İKO özellikle kadın İKO nın seyri BES deki gelişmeler

Bireysel Emeklilik Alternatifi? BES teki Gelişmeler (2003=100) Bireysel Emeklilik Yıllar Katılımcı Sayısı Katılımcıların Fon Tutarı (TL) Katılımcıların Fon Tutarı (Reel) Reel Fon Tutarı Değişim Oranı (%) 2006 1.073.650 2.814.938.925 21.862.471-2007 1.457.704 4.566.383.316 32.609.842 49,2 2008 1.745.354 6.372.756.623 41.206.054 26,4 2009 1.987.940 9.097.436.467 55.363.023 34,4 2010 2.266.960 11.687.080.871 65.510.543 18,3 2011 2.641.843 14.329.771.986 75.441.360 15,2 2012 3.128.130 20.346.290.278 98.369.668 30,4 2013 4.153.055 25.145.718.418 113.099.183 15,0 2014 5.092.871 34.793.077.808 143.761.168 27,1 2015 5.820.647 41.556.526.096 160.542.886 11,7 *2015 yılı verileri Ekim ayına kadar olan kısmı kapsamaktadır. www.egm.org.tr/istatistikler-kasım 2015

Teşekkürler