MAMOGRAFİKİNCELEM* LERDE GLA.NDÜLER DOKU DQZU^TUN V*. GÖRÜNTÜ KALİTESİNİN.ARKIJ SİSTEMLERDE VE- IŞİNIAMA PARAMETRELERİNDE ÖLÇÜLMESİ.

TR0600306 MAMOGRAFİKİNCELEM* LERDE GLA.NDÜLER DOKU DQZU^TUN V*. GÖRÜNTÜ KALİTESİNİN.ARKIJ SİSTEMLERDE VE IŞİNIAMA PARAMETRELERİNDE ÖLÇÜLMESİ OyaÂK\'OL Fizik Mühendisliği AnabÜmı Dalı Ağustos 2004

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ MAMOGRAFİK İNCELEMELERDE GLANDÜLER DOKU DOZUNUN VE GÖRÜNTÜ KALİTESİNİN FARKLI SİSTEMLERDE VE IŞINLAMA PARAMETRELERİNDE ÖLÇÜLMESİ Oya AKYOL FİZİK MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DAH ANKARA 2004 Her hakkı saklıdır

Prof. Dr. Doğan BOR danışmanlığında Oya AKYOL tarafından hazırlanan bu çalışma 11/08/2004 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Fizik Mühendisliği Anabilim Dah'nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Ali Ulvi YILMAZER Üye : Prof. Dr. Doğan BOR Üye: Doç Dr. Ayşegül ÖZDEMİR Yukarıdaki sonucu onaylarım. Enstitü Müdürü Prof. Dr. Metin OLGUN

ÖZET Yüksek Lisans Tezi MAMOGRAFİK İNCELEMELERDE GLANDÜLER DOKU DOZUNUN VE GÖRÜNTÜ KALİTESİNİN FARKLI SİSTEMLERDE VE IŞINLAMA PARAMETRELERİNDE ÖLÇÜLMESİ Oya AKYOL Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Mühendisliği Anabilimdalı Danışman : Prof. Dr. Doğan BOR Mamografi sistemlerinin rutin kalite kontrolleri ve kabul testlerinin yöntemlerine yönelik bir çok uluslararası kuruluş tarafından hazırlanan protokoller mevcuttur. Kullanıcılar kendi alt yapılarına uygun yöntemleri rutin uygulamalar için seçmektedirler. Kişisel tercihlerden başka, mamografi sistemlerinin ulusal otoriteler tarafından lisanslanması aşamasında ve geniş bir popülasyona yönelik olarak gerçekleştirilecek "tarama" çalışmalarında belirli bir yöntemin standart olarak kullanılması gerekmektedir. Ülkemizde halen 550'nin üzerinde mamografi sistemi bulunmaktadır. Ancak hiçbir kullanıcı rutin kalite kontrollerini yada kabul testlerini yapmamaktadır. Bu testin amacı ülkemiz için rutin uygulamalarda ve kabul testlerinde kullanılabilecek standart bir protokolün hazırlanmasıdır. Bu prosedürler kullanılarak mamografi sisteminin kalite kontrol testleri yapılmıştır. Ankara'da bulunan 18 farklı 2004, 96 sayfa Anahtar Kelimeler: Mamografi, kalite kontrol testleri, kabul testleri, görüntü kalitesi

ABSTRACT Master of Science Thesis MEASURMENT OF GLANDULER TISSUE DOSE AND IMAGE QUALITY ON MAMMOGRAPHY 1NVEST1GASTION AT DIFFERENT EXPOSURE PARAMETERS AND SYSTEMS Oya AKYOL Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Engineering Physics Supervisor : Prof. Dr. Doğan BOR There are many protocols suggested different international organization regarding to routine quality control and acceptance test methods of mammography systems. Users may select the most apporiate method for their routine practices according to infrastructure they have. Howewer if there is a need for national authority to establish protocol for licesing of invidual users or in case of a screening studies for a large populations. Use of standard protocol became is important. Currently, there are more than 550 mamography system use in Turkey. Howewer users implementing neither quality control nor acceptance on the other hand even the national authorities. The purpose this thesis is to establishment a standard protocol than can be used for quality control and routine tests on mammography systems. This procedures were implemented for 18 different mamography systems instoled at different places in Ankara. 2004, 96 pages Key Words : Mammography, quality control tests, acceptance tests, image quality

TEŞEKKÜR Bana araştırma olanağı sağlayan ve çalışmalarımın her aşamasında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren danışman hocam, Sayın Prof. Dr. Doğan BOR'a (Ankara Üniversitesi Fen ve Mühendislik Fakültesi), yardımlarından dolayı Araş. Gör. Tüıkay Toklu'ya ve Araş. Gör. Turan Olğar'a (Ankara Üniversitesi Fen ve Mühendislik Fakültesi) ve her zaman yardımlarını ve desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım. Oya AKYOJL Ankara, Ağustos 2004

İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT jj ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR İÜ SİMGELER DİZİNİ vii ŞEKİLLER DİZİNİ viii ÇİZELGELER DİZİNİ x l.giriş 1 2. KURAMSAL TEMELLER 3 2.1. Mamografi Sistemleri 3 2.1.1. XIşın jeneratörü 3 2.1.2. XIşın tüpü 4 2.1.3. Sıkıştınna sistemi 5 2.1.4. Otomatik ışınlama kontrolü (Automatic exposure control, AEC) sistemi 6 2.1.5. Mamografik gridler 6 2.1.6. Filmekran sistemi 7 2.1.7. Otomatik banyo ve banyo kimyasallar 7 2.2.Mamografide Fantom ile Doz Ölçüm Yöntemleri 8 2.3. Mamografi Sistemlerinin Kalite Kontrol Testleri 11 2.3.1. Mamografi cihazının değerlendirilmesi 11 2.3.2. Tüp çıkışı testi 12 2.3.3.Tüp çıkışının tekrarlanabilirliği testi 14 2.3.4. Yarı değer kalınlığı (Half value layer, HVL) testi 15 2.3.5. kvp doğruluğu ve tekrarlanabilirliği testi 19 2.3.6. Otomatik ışınlama kontrolü ( AEC ) testi 21 2.3.7. Kolimasyon testi 23 2.3.8. Odak nokta boyutu ölçümü testi ölçümleri 27 2.3.8.1.Süt kamera ile odak nokta boyutu ölçümleri 27 2.3.8.2.Yıldız desen ile odak nokta boyutu ölçümleri 30 2.3.8.3.İnce delik kamera ile odak nokta boyutu ölçümleri 34 2.3.8.4.Yüksek kontrast ayırmagücü test deseni ile ayırmagücü ölçümü 36 2.3.9. Ortalama glandüler doz saptanması testi 37 2.3.10. Görüntü kalite testi 39 2.3.11. Ekranfilm temas testi 40 2.3.12. Artefakt değerlendirilmesi 42 2.3.13. Oda ışıklandırması ve film görüntüleme ekranı (Negateskop) ışığı testi 43 2.3.14. Karanlık oda ışık kaçağı testi 44 3. MATERYAL YÖNTEM 47 3.1. Kalite Kontrol Testleri Yapılan Sistemler 47 3.2. Kalite Kontrol Çalışmalarında Kullanılan Test Cihazları ve Objeleri 48 3.3. Kalite Kontrol Çalışmalarında Yapılan Testler 48 3.3.1. Mamografi sisteminin değerlendirilmesi 48 3.3.2.Tüp çıkışı testi 48 3.3.3. Tüp çıkışının tekrarlanabilirliği testi 49 3.3.4.Yarıdeğer kalınlığı (HVL) testi 49 3.3.5. kvp testi 49 3.3.6. Otomatik ışınlama kontrolü testi 50

3.3.7. Kolimasyon testi 50 3.3.8.Yüksek kontast ayırmagücü test deseni ile ayırmagücü testi 50 3.3.9. Ortalama glandüler doz saptanması testi 51 3.3.10. Görüntü kalite testi 51 3.3.11. Ekranfllm temas testi 55 3.3.12. Karanlık oda ışık kaçağı testi 55 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE SONUÇ 56 4.1. Tüp Çıkışı Testi Sonuçlan 56 4.2. Tüp Çıkışının Tekrarlanabilirliği Testi Sonuçları 57 4.3. YarıDeğer Kalınlığı (HVL) Testi Sonuçlan 57 4.4. kvp Testi Sonuçları 58 4.5. Otomatik Işınlama Kontrolü Testi (AEC) Sonuçlan 59 4.6. Kolimasyon Testi Sonuçları 60 4.7. Ayırmagücü Testi Sonuçları 67 4.8. Ortalama Glandüler Doz Saptanması Testi Sonuçları 68 4.9.Görüntü Kalite Testi Sonuçlan 69 4.10. EkranFilm Temas Testi Sonuçları 73 4.11. Karanlık Oda Işık Kaçağı Testi Sonuçları 76 5. TARTIŞMA 77 KAYNAKLAR 83 EKLER 84 EKİ 85 EK 2 86 EK 3 87 EK 4 88 EK 5 89 EK 6 90 EK 7 91 EK 8 92 EK 9 93 EK 10 94 EK 11 95 EK 12 96 ÖZGEÇMİŞ 97

SİMGELER DİZİNİ AGD Al AEC CC ESAK HVL kvp Mo m A mas PMMA Rh W Average Glanduler Dose Alüminyum Otomatik ışınlama Kontrolü Cranio Caudal Entrance Surface Air Kerma Half Value Layer Kilovolt tepe değeri Molibdeııyum Miliamper Miliampersaniye Polymethylmethacrylate Rodyum Tungsten

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Mamografî sistemi 3 Şekil.2.2. Mamografi tüpünün şekli 5 Şekil 2.3. Sıkıştırma sistemi 5 Şekil 2.4. Otomatik ışınlama kontrolü sistemi 6 Şekil 2.5. FilmEkran sistemleri 7 Şekil 2.6. 4 cm perpex fantom ışınlaması ölçüm geometrisi 9 Şekil 2.7. Tüp çıkışı testi ölçüm geometrisi 13 Şekil 2.8.Yarı değer kalınlığı (HVL) test ölçüm geometrisi 17 Şekil 2.9.Tüp voltajının tekrarlanabilirliği test ölçüm geometrisi 20 Şekil 2.10. Kolimasyon testi ölçüm geometrisi (üstten görünüm ) 24 Şekil 2.11. Kolimasyon testi ölçüm geometrisi (yandan görünüm ) 25 Şekil 2.12. Xışm alanı ile ışık alam ve Xışın alanı ile film kayıt alanı arasındaki uyumluluk testi sonucu elde edilen görüntüler) 27 Şekil 2.13. Slit kamera odak nokta boyutu ölçüm geometrisi 28 Şekil 2.14.Büyük odak nokta süt kamera ve küçük odak nokta süt kamera görüntüleri 29 Şekil 2.15. Yıldız deseni ve desteği 31 Şekil 2.16. Büyük odak nokta ve küçük odak nokta yıldız desen görüntüsü 31 Şekil 2.17. Mamografi Xışm tüpünün geometrisi 33 Şekil 2.18. İnce delik kamera 34 Şekil 2.19. Pin hole testi ölçüm geometrisi ve elde edilen görüntü 35 Şekil 2.20. Ortalama glandüler doz hesaplama testi ölçüm geometrisi 38 Şekil 2.21. Model 11 A görüntü kalite fantomu 39 Şekil 2.22. Ekran film temas test aleti ve ekran temas testi görüntüsü 41 Şekil 3.l.Br12 tabaka fantomu 50 Şekil 3.2. MTM 100 meme fantomu 51 Şekil 3.3. Model 1İA meme fantomu 53 Şekil 4.1.Tüp çıkış testi sonuçlan (ux3y/mas) 56 Şekil 4.2. Tüp çıkışının tekrarlanabilirliği (%) testi sonuçları 57 Şekil 4.3. 28 kvp'de HVL testi sonuçları 58 Şekil 4.4. kvp testi sonuçlan 58 Şekil 4.5. Kalınlığı 2 cm olan fantomun AEC testi sonuçları 59 Şekil 4.6. Kalınlığı 4 cm olan fantomun AEC testi sonuçları 60 Şekil 4.7. Kalınlığı 6 cm olan fantomun AEC testi sonuçları 60 Şekil 4.8. Anot katot eksenine dik yöndeki ayırma gücü testi sonuçlan 67 Şekil 4.9. Anot katot eksenine paralel yöndeki ayırma gücü testi sonuçları 67 Şekil 4.10. Standart meme (4,5 cm kalınlığındaki) için ortalama glandüler doz değerleri (mgy) 68 Şekil 4.11. Kalınlığı 2 cm olan fantomun ortalama glandüler doz değerleri (mgy) 69 Şekil 4.12. Kalınlığı 6 cm olan fantomun ortalama glandüler doz değerleri (mgy) 69 Şekil 4.13. Model 1 \ A görüntüsünden elde edilen mikrokalsifikasyonlann sayısı 71 Şekil 4.14. Model 11 A görüntüsünden elde edilen düşük kontrastlı yapıların sayısı 71

Şekil 4.15. Model 11 A görüntüsünden elde edilen fiberlerin sayısı 71 Şekil 4.16. MTM 100 fantomu için optik yoğunluklara bağlı sınır ESAK değerlen 72 Şekil 4.17.MTM 100 fantomu için optik yoğunluklara bağlı sınır ESAK değerleri 72

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1. Perspex fantom (4 cm kalınlığında) ölçümleri kullanılarak standart meme için glandüler dozu hesaplamak için kullanılan Monte Carlo Dönüşüm faktörleri p,g 10 Çizelge 2.2. Perspex fantom kalınlıklara eşdeğer meme kalınlıkları 11 Çizelge 2.3. Mamografı sisteminin değerlendirilmesi çizelgesi 12 Çizelge 2.4. Tüp çıkışı testi KK çizelgesi 14 Çizelge 2.5. Tüp çıkışı kararlılığı testi KK çizelgesi 15 Çizelge 2.6. Farklı hedef filtre kombinasyonları için HVL değerleri 18 Çizelge 2.7.Yarı değer kalınlığı (HVL) testi KK çizelgesi 19 Çizelge 2.8. kvp'nin doğruluğu ve tekrarlanabilirliği testi KK çizelgesi 20 Çizelge 2.9. Otomatik ışınlama kontrolü testi KK çizelgesi 23 Çizelge 2.10. Kolimasyon testi KK çizelgesi 26 Çizelge 2.11. NEMA odak nokta referans sınır değerleri 30 Çizelge 2.12. Ayırmagücü testi KK çizelgesi 37 Çizelge 2.13. Net film yoğunluklarına bağlı olarak ESAK sınır değerleri 40 Çizelge 2.14. Ekranfilm testi KK çizelgesi 41 Çizelge 2.15. Oda ışıklandırması ve görüntüleme ışığı (Negateskop) testi KK çizelgesi 44 Çizelge 2.16. Karanlık oda ışık kaçağı testi KK çizelgesi 46 Çizelge 3.1. Kalite kontrol testi yapılan sistemler 47 Çizelge 3.2. MTM 100 fantomu puanlama çizelgesi 53 Çizelge 4.1.18x24 cm kolimatör için xışın alanı ışık alam uyumluluk testi sonuçları 61 Çizelge 4.2.18*24 cm kolimatör için xışın alanı film kayıt alanı uyumluluk testi sonuçları 62 Çizelge 4.3.18x24 cm kolimatör için sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı ile film göğüs duvarı kenarını uyumluluğu testi sonuçlan 63 Çizelge 4.4. 24*30 cm kolimatör için xışın alanı ışık alanı uyumluluk testi sonuçlan 64 Çizelge 4.5. 24x30 cm kolimatör için xışın alam film kayıt alanı uyumluluk testi sonuçlan 65 Çizelge 4.6. 24x30 cm kolimatör için sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı ile film göğüs duvarı kenarı uyumluluğu testi sonuçlan 66 Çizelge 4.7. MTM 100 fantomu puanlama testi sonuçlan 70 Çizelge 4.8. Ekran film temas testi sonuçlan 73 Çizelge 4.9. Karanlık oda ışık kaçağı testi sonuçları 76

1. GİRİŞ Meme kanseri kadınlarda en çok görülen kanser türü olup kanser ölümlerinde ikinci sırayı oluşturmaktadır. NC1 (National Cancer Institute) yürüttüğü kanser istatistiklerine göre yaşam boyu her sekiz kadından birinde meme kanseri gelişme riski olduğu belirtilmektedir. Ülkemizde ve dünyada giderek önem kazanan bu hastalıkta, radyolojik görüntüleme yöntemleri ve özellikle mamografi erken tanı ve tedavide etkin rol oynamaktadır. Mamografi meme kanserinin tanısında yaygın ve vazgeçilmez bir yöntemdir. İyonize radyasyonun stokastik etkileri ve mamografıde kullanılan düşük enerjideki X ışınlan, bu incelemelerin hasta dozu yönünden önemini artırmaktadır. Bu nedenle mamografi sistemlerin düzenli kalite kontrolü oldukça büyük önem taşımaktadır. X ışınlarının kullanıldığı sistemlerde, görüntü kalitesini etkileyen bir çok parametre vardır. Sistemden kaynaklanan, teknisyenler tarafından yapılan hatalı ayarlamalar, filmbanyo sistemindeki problemler görüntü kalitesini olumsuz yönde etkiler. Kalite kontrol testlerinin periyodik olarak yapılması, görüntü kalitesini artıracak ve tekrar çalışmalarım minumuma indirerek hasta dozlarının azaltılmasını sağlayacaktır. Mamografi sistemlerinin kalite kontrol yöntemlerine ilişkin uluslararası bir standart bulunmamaktadır. Bu tez çalışmasında ilk olarak her tür mamografi sisteminde kullanılabilecek kalite kontrol protokolü hazırlanmıştır. Çalışma kapsamında Hacettepe Üniversitesi, Güven Hastanesi, Gülhane Askeri Tıp Akademisi Hastanesi, METAM Meme Tanı Merkezi, ODTÜ Sağlık Hizmetleri, Ankara Hastanesi, Ankara Araştırma Hastanesi, Gazi Üniversitesi, Demetevler Onkoloji Hastanesi, Zübeyde Hanım Doğumevi, Ahmet Andiçen Onkoloji Hastanesi, ONKO Tıp Merkezi, Numune Hastanesi, Zekai Tahir Burak Doğumevinde toplam 18 adet mamografi sisteminin kalite kontrol testleri yapılmıştır. İncelemelerde her bir sistemin tüp çıkış değeri testi, tüp çıkışının tekrarlanabilirliği testi, yarıdeğer kalınlığı (HVL) testi, kvp testi, otomatik ışınlama kontrolü testi, farklı boyuttaki kolimatörler için kolimasyon testleri, Ayırma gücü testi, tüm sistemlerde kullanılan farklı boyut ve tipteki ekran ve filmler için ekranfilm temas testleri her sistemin karanlık odasında karanlıkoda ışık kaçağı testleri

yapılmıştır. Çalışmada standart meme fantomlan kullanılarak (farklı kalınhklardaki memeleri temsil edecek şekilde) glandüler doku doz (AGD) ölçümleri gerçekleştirilmiş buna paralel olarak iki farklı görüntü kalite fantomu kullanılarak fantomların optik yoğunluklarına bağlı yüzey giriş dozları (ESAK) saptanmıştır bu fantomlar kullanılarak görüntü kalite testleri yapılmıştır. Sistemlerin testlerinin yapılmasında standart protokol kullanılmasında yarar vardır. Bu bağlamda bir çok uluslararası protokol incelenerek mamografı sistemlerinin kabul testlerinde ve kalite kontrol testlerinde uygulanacak standart bir protokolün hazırlanmasına çalışılmıştır.

2. KURAMSAL TEMELLER Bu bölümde mamografi sistemlerinin genel özellikleri, doz hesaplama yöntemleri ve kalite kontrol testleri verilecektir. 2.1. Mamografi Sistemleri Mamografi sistemi Xışın tüpü ve jeneratörü, meme sıkıştırma sistemi, mamografik grid, fllmekran sistemi ve otomatik ışınlama kontrolünden oluşmaktadır. Şekil 2.1.'de bir mamografi sistemi gösterilmektedir. Şekil 2.1. Mamografi sistemi 2.1.1. XIşın jeneratörü Xışın jenaratörünün gücü 310 kw, dalga şekli ise sabit gerilime yakındır. Anot katot arasına uygulanan gerilim 2535 kvp aralığında olmalı ve 1 kv hassasiyetle ayarlanabilmelidir. Tüp akımı, ışınlama süresi çarpımı 5800 mas aralığındadır Tüp akım büyük odak noktası için 100 ma, küçük odak noktası için ise 50 ma'den fazla olmalıdır.

2.1.2. XIsin tüpü Mamografik Xışın tüpleri özel olarak tasarımlanmışlardır. Mamografık uygulamalarda düşük enerjili Xişınları kullanılması nedeni ile tüp penceresi çok ince berilyumdan yapılmıştır. Yarı kalınlık değeri (Half Value Layer, HVL) 28 kvp'de en az 0,3 mmal olmalıdır (NCRP Report No : 95). Görüntülenecek meme kalınlığı ve yoğunluğuna göre, mamografı uygulamalarında farklı enerjilerde xışm spektrumlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla bir sistemde genelde iki farklı anot metaryali ve farklı filtreler kullanılmaktadır. Tüp hedef maddesi ile ilave filtrenin uygun seçimi ve tüp voltaj ayarları optimum görüntü kalitesi ve minimum meme dozu sağlamak için önemlidir. MolibdenyumMolibdenyum (Mo/Mo), MolibdenyumRodyum (Mo/Rh), TugstenMolibdenyum (W/Mo), TungstenRodyum (W/Rh), RodyumRodyum (Rh/Rh) mamografik sistemlerde kullanılan hedef/filtre kombinasyonlarıdır. Genel amaçlı kullanımlarda büyük odak noktası kullanılır (0,30,4 mm). Fakat bazı incelemeler büyütme tekniği gerektirir (Magnifikasyon Tekniği) ve fılmmeme mesafesi artırılarak memenin belli bir bölgesinin daha yüksek ayırma gücü ile incelenmesi sağlanır. Büyütme tekniği ile çekimlerde memefılm arası mesafe artarken, odak noktameme mesafesi azalmaktadır. Bununla beraber odak noktasının boyutu nedeni ile görüntüde oluşan yarı gölge artmaktadır. Bu etkinin azaltılması amacıyla küçük odak noktası (0,10,15 mm) kullanılmaktadır. Mamografı sistemlerinde odakfilm mesafesi 5565 cm arasındadır. Memenin konik şekilli olmasından dolayı, memenin göğüs duvarı kenarındaki Xışın miktarının uç kısma göre daha fazla olması ve film üzerinde eşit bir radyografik yoğunluk oluşturması istenir. Ancak heel etkisine göre xışm şiddeti katotun tarafında daha fazladır. Heel etkisi göz önüne alınarak katotun göğüs duvarına yönlendirilmesi ile anot ve katot arasındaki eşitlik sağlanmış olur. Şekil 2.2'de Mamografı tüpünün şekli gösterilmektedir.

Şekil 2.2. Mamografi tüpünün şekli 2.1.3. Sıkıştırma sistemi Mamogvafi incelemelerinde meme kalınlığının homojen hale getivmek amacıyla çekim yapılmadan önce memenin sıkıştırılması gerekmektedir. Her meme ışınlama öncesi dikkatlice konumlandırılarak iki levha arasında sıkıştırılır. Bu levhalar genellikle şeffaf cam elyaftan ya da şeffaf plastikten yapılmışlardır (Şekil 2.3). Şekil 2.3. Sıkıştırma sistemi Işınlama sona erdiğinde sıkıştırma pedalı sistem tarafından otomatik olarak kaldırılır. Sıkıştırma en fazla 200 Newton'dur.

2.1.4. Otomatik ışınlama kontrolü (Automatic exposure control, AEC) sistemi Otomatik ışınlama kontrolü, kaset tablasının altına yerleştirilen dedektör ile ışınlamayı memenin doku yoğunluğuna bağlı olarak film üzerinde belli bir optik yoğunluk elde edinceye kadar sürdüren ve kabul edilebilir optik yoğunluk sağlayınca otomatik olarak durduran sistemdir. Şekil 2.4'de otomatik ışınlama kontrolü sistem diagramı gösterilmektedir. Odak Nokta Kolimatör Sıkıştırma Pedalı Kaset tablası Dedtkür " Grid Şekil 2.4. Otomatik ışınlama kontrolü sistemi 2.1.5. Mamografik gridler Saçılan radyasyonu azaltarak görüntü kalitesini iyileştirmek için kullanılır. Mamografı için özel gridler tasanmlanmıştır. Mamografide genellikle hareketli gridler kullanılmaktadır. Hareketli gridlerde grid oranı 4:1 veya 5:1 dir ve çizgi yoğunluğu 30 çizgi/cm dir. Sabit gridlerde grid oranı 3,5:1 dir ve çizgi yoğunluğu 80 çizgi/cm'dir.

2.1.6. Filmekran sistemi Kayıt sisteminde kullanılan kasetekran ve filmler mamografı için özel olarak tasarımlanmışlardır. Mamografide tek ekranlı kasetler ve tek yüzü emülsiyonlu filmler kullanılmaktadır. Kasetekran sistemleri düşük Xışınını soğurma özelliğine sahip, radyasyon dozunu ve bulanıklığı en aza indirmeye yöneliktir. Genelde kullanılan film/ekran kombinasyonlarında Xışınlan önce ekranla etkileşir ve oluşan ışık fotonları ekran içerisinde yayılarak filme ulaşır. Bu ışık dağılımı ayırma gücünü olumsuz etkilediğinden mamografide kullanılan film/ekran kombinasyonlarında film, ekranın üzerindedir. Böylelikle ışık fazla dağılmadan filme ulaşır. Şekil 2.5.'de ekranın filmin arkasında ve önünde olduğu filmekran sistemleri ve ışık dağılımları gösterilmektedir. Film tabanı Ön Ekran Arka Ekran Şekil 2.5. FilmEkran sistemleri 2.1.7. Otomatik banyo ve banyo kimyasallar Görüntü kalitesi için banyo sıcaklığı ve banyo kimyasallarının tazelenme süresi önemlidir. Birinci banyonun normal değerinin üzerine çıkan her C'lik artışı için, optik yoğunluğu yaklaşık 1 olan bir filmde, 0,1 optik yoğunluk artışına neden olur. Bundan dolayı, banyo ile Xışın sistemi birbirleri ile uyumlu içinde olmalıdır.

2.2. Mamografide Fantonı ile Doz Ölçüm Yöntemleri Meme kanseri kadınlarda en sık görülen kanser türüdür. Mamografide kullanılan düşük enerjide Xışınları iyonize radyasyonun stokastik etkileri mamografi incelemelerinin hasta dozu yönünden önemimi artırmaktadır. Mamografide farklı doz ölçüm yöntemleri vardır. En çok kullanılan tekniklerden bir tanesi fantom ışmlamasıdır. Doz ölçümleri, doku yüzeyindeki hava kerma değeri (ESAK) yada ortalama glandüler doz (AGD) saptanarak yapılır. Standart memenin sıkıştırılmış kalınlığı 4,5 cm, yatak ekseni boyunca meme çapı 16 cm ve kapladığı alan yaklaşık 100 cm 2 dir (Dance 1990 ). Doz ölçüm testinde 4 cm kalınlığındaki perspex fantom ışınlanarak 4,5 cm kalınlığındaki standart meme için ortalama glandüler doz değerleri hesaplanır. Perspex fantom ışınlamaları sırasında Xışın sistemi CC (Cranio Caudal) pozisyonda olmalı ve perspex fantomunun uzun kenarı göğüs duvarı kenarına gelecek şekilde, otomatik ışınlama kontrolü dedektörünü tam olarak kaplayacak şekilde merkezlenmesine dikkat edilmelidir. Sıkıştırma pedalı ışınlama sırasında fantomun yüzeyine değecek şekilde yerleştirilmelidir. Bu yöntem kullanılarak ESAK değerinin belirlenmesinde, fantom klinik olarak kullanılan standart meme ışınlama şartlarında ışınlanır ve mas, kvp ve hedef/filtre değerleri not edilir. Bir sonraki aşamada fantom kaldırılarak aynı noktaya iyon odası yerleştirilir ve fantom ışınlandıktan sonra not edilen değerler manuel olarak ayarlanarak ışınlama yapılarak tüp çıkış değeri saptanır (ya da iyon odası ile tekrar ölçüm alınmadan tüp çıkışı testi sonucunda farklı kvp ve hedef/filtre kombinasyonları için bulunan ışınlama değerlerinden yararlanılarak tüp çıkışı değerleri belirlenir).

f İyon Odası ^ < ^ T ^,'~ '" Göğüs Duvarı kenarı Şekil 2.6. 4 cm perspex fantom ışınlaması ölçüm geometrisi Tüp çıkış testinden elde edilen tüp çıkış değeri, fantomun ışınlaması sonrası elde edilen mas değeri ile çarpılarak fantomun Hava Kerma Değeri, ESAKIANTOM değeri hesaplanır. ESAK FANT0M (mgy) = Tüp çıkış değeri xışıniamasonrasımasdeğeri 2.1 ESAKIANTOM değerinin doğru olarak hesaplanabilmesi için fantomodak nokta mesafesi ile dedektörodak noktası mesafesi farklılığından dolayı TersKare faktörü kullanılarak düzeltme yapılır. T f Odakiyon odası mesafesi V. Ters Kare Faktörü = 2.2 ^ Odakfantom mesafesi J ESAK FAOT0M (mgy) = ESAK 1TON0DAS, (mgy)xt.k 2.3 Daha önce yapılan HVL testi sonuçlarından yararlanarak fantom ışınlamasının yapıldığı kvp değerindeki sistemin HVL'si (mmal) belirlenir. Çizelge 2.2.'deki dönüşüm faktörleri kullanılarak standart meme için ortalama glandüler dozu hesaplanır AGD MFMF (mgy) = ESAK FANT0M (mgy) x px g 2.4

p : Perspex fantamdan standart memeye geçiş hava kerma dönüşüm faktörü (4 cm'iik perspex'den 4,5 cm'iik memeye) g : Standart memeden ortalama glandüler doza Monte Carlo dönüşüm faktörü Çizelge 2.1. Perspex fantom (4 cm kalınlığında) ölçümleri kullanılarak standart meme için glandüler dozu hesaplamak için kullanılan Monte Carlo Dönüşüm faktörleri p, g HVL (mmal) 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,80 0,90 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 P 1,12 1,10 1,10 1,09 1,09 1,09 1,07 1,06 1,06 1,06 1,05 1,04 1,03 1,03 1,03 1,02 1,02 1,02 g (mgy/mgy) 0,155 0,183 0,208 0,232 0,258 0,285 0,311 0,339 0,363 0,384 0,422 0,473 0,497 0,550 0,594 0,632 0,666 0,696 Ayrıca meme kalınlıklarına eşdeğer perspex fantomlar kullanarak farklı kalınlıklarda meme kalınlıkları için ortalama glandüler doku dozunu hesaplayabiliriz. 10

Çizelge 2.2.Perspex fantom kalınlıklara eşdeğer meme kalınlıkları Meme Kalınlığı (cm) 2 3 4 4,5 5 6 7 8 Perspex kalınlığı (cm) 1,74 2,69 3,65 4,15 4,61 5,54 6,53 7,47 4,5 cm kalınlığındaki meme dokusu için hesaplanan ortalama glandüler doku dozu 2 mgy'i aşmamak ve iyi bir görüntü kontrastı elde etmek için 0,8 mgy'den az olmamalıdır (IPSM 1994). 2.3. Mamografi Sistemlerinin Kalite Kontrol Testleri 2.3.1. Mamografi cihazının değerlendirilmesi Işınlama yapılmadan önce, sistemin tüm kilitlerinin, açı göstergelerinin, Xışın tüpünün mekanik destek aksamlarının ve kaset yuvasının düzgün çalışıp çalışmadığının tespit etmek için bu test yapılmalıdır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmedir; 1 Mamografi sisteminin normal çalışma şartlan altında mekanik olarak sağlam ve sabit olduğu belirlenmedir. 2 Bütün hareketli parçaların düzgün olarak hareket ettiğinden emin olunmalıdır. 3 Sistemin tüm kilitleri kontrol edilmelidir. 4 Kasetin, sabit olup olmadığı kontrol edilmelidir. 5 Kasetin düzgün yerleştiğinden ve kaset yuvasının düzgün çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir. 11

6 Güncel ve doğru teknik çizelgelerin hazırlandığını kontrol edilmelidir 7 Sistemin tüm gösterge ışıklarının düzgün çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir 8 Sıkıştırma pedalının otomatik olarak geri yerine dönüp dönmediği kontrol edilmelidir. 9 Sıkıştırma pedalının elektrik kesintisi veya arıza durumunda el ile hareket edip edemeyeceği kontrol edilmelidir. Çizelge 2.3. Mamografi sisteminin değerlendirilmesi çizelgesi Kuruluş: Tarih : Cihazın Markası: Banyo Markası: Film Markası: Kaset Markası: Mamografi sisteminin değerlendirilmesi : Oda No: Model: Model: Tip: Tip: Cihaz mekanik olarak stabil Cihazın tüm oynayan parçalan hareketi engellemeyecek şekilde kolay hareket ediyor Cihazın tüm kilitleri düzgün çalışıyor Kaset yuvası sabit Kaset kolayca yerleştiriliyor Teknisyen teknik çizelgesi hazırlanmış Tüm gösterge ışıkları çalışıyor Sıkıştırma pedalı otomatik olarak geri dönüyor. Sıkıştırma pedalı el ile hareket edebiliyor. Olumlu ()/01umsuz () Çalışmayan veya düzgün çalışmayan parçalar servis personeli tarafından tamir edilmelidir (ACR 1999). 2.3.2. Tüp çıkışı testi Mamografi Xışın tüpü ve jeneratörünün performansını değerlendirmek için kullanılan en önemli parametrelerden biri tüp çıkışının ölçülmesidir. Xışın tüpünün çıkışı, kvp, ma ve ışınlama zamanı ile değişir. Normal şartlarda tüp çıkışının, zaman içerisinde istatistiksel dalgalanmalar dışında değişmemesi gerekir. Tüp çıkışı havada ya da fantom altında ölçülebilir. 12

Bu test ile tüp çıkışları, farklı demet kaliteleri ve hedef7fıltre kombinasyonları için saptanır. Ölçülen tüp çıkışları daha sonra hasta dozu hesaplamalarında kullanılmaktadır. Bu test için mamografı çalışma aralığına uygun iyon odası kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir; 1 İyon odası Xışın tüpünün altına kaset tablasının göğüs duvarı kenarından 6 cm içeriye, tablayı ortalayacak şekilde yerleştirilir. İyon odası, göğüs destekleyici tabla üzerinden 4,5 cm yukarıda olmalıdır (Şekil 2.7). Bunu sağlamak için iyon odası, iyon odası destekleyicinin içine yerleştirilerek tablanın üzerine yerleştirilir (European Commission 1996). 2 Xışın demeti, iyon odasının kaplayacak şekilde ayarlanır. Kolimatör yardımıyla ışık alanı iyon odası boyutundan biraz daha fazla olacak şekilde kolime edilir. 3 Sıkıştırma pedalı, Xışm tüpü ile kaset tablasının tam ortasına gelecek şekilde ayarlanır. Xışın tüpü Kolimatör Sıkıştırma pedalı Göğüs duvarı kenarı İyon Odası İyon odası destekleyicisi Kaset tablası Şekil 2.7. Tüp çıkışı 6 cm testi ölçüm geometrisi 4 Büyük odak noktası seçilir. 5 Manuel ışınlama modu seçilerek tüp voltajı 28 kvp'ye ayarlanır. Molibdenyum hedef ve molibdenyum filtre seçilir (ya da klinik incelemelerde kullanılan bir diğer hedef/filtre). 13

6 Uygun mas değerinde (50100 m As) ışınlama yapılır. 7 İşınlama değeri kayıt edilir. 8 Ters kare kanununa göre, 100 cm odak dedektör mesafesi için gerekli düzeltmeler yapılarak 100 cm odakdedektör mesafesinde 28 kvp'de Mo/Mo hedef/filtre kombinasyonu için tüp çıkış değeri bulunur. 28 kvp'de Mo/Mo hedef/ filtre kombinasyonu için 1 metre odakiyon odası mesafesi için tüp çıkışı kesinlikle 4075 uûy/mas aralığında olmalı, hiçbir şekilde 30 u.gy/mas değerinden düşük olmamalıdır (European Commission 1996). 9 Sistemde kullanılan farklı kvp değerleri ve hedef/filtre kombinasyonları için tüp çıkış değerleri ölçülür. Bu ölçümler daha sonra doz hesaplamalarında kullanılacaktır. Çizelge 2.4. Tüp çıkışı testi KK çizelgesi Tüp Çıkışı Testi Ayarlanan kvp Hedef/Filtre Odak Noktası MA mas Odakfilm mesafesi (SID) Odakiyon odası mesafesi (SCD) ESAK (mgy) odak iyon odası mesafesi için Ters kare faktörü ESAK (mgy) odakiyon odası mesafesi İm için Tüp Çıkışı (nıgy/mas) 28kVp Mo/Mo 2.3.3.Tüp çıkışının tekrarlanabilirliği testi Tüp çıkışının tekrarlanabilirliği testi ile mamografi sistemin sabit ışınlama şartlarında (kvp, mas) birbirine yakın ışınlamalar verip vermediği kontrol edilir. Klinik çalışmalar için tüp çıkışının kararlığı önemlidir. Tüp çıkışının kararlı olması, uygulanan tetkikin, aynı ışınlama parametrelerinde yinelenmesini, dolayısıyla tekrarlanabilir mamografik sonuçlar elde edilmesini sağlar. Bu testin yapılması için mamografi çalışma aralığına uygun iyon odası kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir; 14

1 İyon odası tüp çıkışı testinde olduğu gibi yerleştirilir (Şekil 2.7). 2 Xışın demetinin, iyon odasının kaplayacak şekilde ayarlanır. Kolimatör yardımıyla ışık alam iyon odası boyutundan biraz daha fazla olacak şekilde kolime edilir. Sıkıştırma pedalı, Xışın tüpü ile kaset tablasının tam ortasına gelecek şekilde ayarlanır. 3 Aynı çekim şartlarında (kvp, nıas) ard arda üç ışınlama yapılır. 4 Tekrarlanabilirlik aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanır. {mr / nıas) mak^ {mr %T = 2.5 (mr / mas) t>mlllma Çizelge 2.5. Tüp çıkışı kararlılığı testi KK çizelgesi Tüp Çıkışı Kararlılığı Testi KVp Odak Noktası MA mas Işınlama (mgy) % Tekrarlanabilirlik 1 2 3 Tekrarlanabilirlik %5'den küçük olmalıdır (IPSM 1994). 2.3.4. Yarı değer kalınlığı (Half value layer, HVL) testi Yarı değer kalınlığı (HVL), sabit bir kvp ve mas değerinde, ışınlamanın ilk değerini yarı değerine kadar azaltmak için gerekli olan alüminyum kalınlığıdır ve mmal olarak ifade edilir. Xışını demetinin kalitesinin saptanabilmesi için yan değer kalınlığının ölçülmesi önemlidir. Mamografik incelemelerde yumuşak dokunun görüntülenmesi nedeniyle düşük enerjili Xışınları kullanılır. Xışın demetinin içerisindeki dokuyu geçip filme kadar ulaşamayacak kadar düşük enerjili fotonlar görüntüye katkıda bulunmadıkları gibi hastanın almış olduğu radyasyon dozunu artırmaktadırlar. Bu nedenle sistemin belirli 15

bir doğal filtrasyona sahip olması gerekmektedir. Böylelikle filmde kontrast kaybı olmadan hasta dozu azaltılır (doğal filtrasyonun çok yüksek olması durumunda demetin ortalama enerjisi çok yükselir ve filmde kontrast kaybı gözlenir). Sistemin doğal filtrasyonunun direkt olarak ölçülmesi mümkün değildir. Bunun yerine belirli bir kvp değerinde sistemin HVL'si ölçülür. Daha sonra bu değer yardımı ile sistemin filtrasyonu bulunur. Bu testin yapılabilmesi için, mamografi enerji aralığına uygun iyon odası, beş veya altı adet iyon odasını kaplayacak genişliğe ve uzunluğa sahip 0,1 mm kalınlığında % 99 saflıkta alüminyum plaka kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir; 1 Sıkıştırma pedalı Xışın tüpüne mümkün olduğu kadar yakın mesafeye yerleştirilir. 2 İyon odası kaset yuvasının 4,5 cm üstüne, ortalayarak ve kaset tablasının göğüs duvarı kenarından 6 cm içerde olacak şekilde yerleştirilir. İyon odası tam olarak X ışm alanı içinde olmalıdır (Şekil 2.8). 3 Klinik olarak en çok kullanılan kvp değeri seçilir ve KK çizelgesine kayıt edilir. 4 Sistemin manuel ışınlama modu seçilir. Işınlama şartları (mas) yaklaşık 4,37 mgy'lik (500 mr) ışınlama sağlayacak şekilde ayarlanır. 5 İyon odasının tam olarak ışınlanmasını sağlamak (geri saçılımı azaltmak) için X ışın demeti kolime edilir. 6 Xışın tüpü ile iyon odası arasına hiç bir alüminyum plaka koymadan ışınlama yapılır. 7 Sıkıştırma pedalının üstüne, Xışm tüpü ile iyon odası arasına gelecek şekilde 0,1 mmai yerleştirilir. Alüminyum plakanın tüm iyon odasını kapladığını emin olmak için ışık alanını kullanılır. Işınlama yapılır ve iyon odasının ölçtüğü değer kayıt edilir. 16

Xism tüpü 2030 cm Kolimatör Aliınüııyum plakalar Sıkıştırma pedalı 3040 cm İyon Odası Göğüs duvarı kenarı Kaset tablası Şekil 2.8.Yarıdeğer kalınlığı (HVL) test ölçüm geometrisi 8 Sıkıştırma pedalının üstüne, Xışın tüpü ile iyon odası arasına gelecek şekilde 0.1 mm Al plakalar yerleştirilerek ışınlama sonucu, ilk ışınlama değerinin (hiç bir alüminyum plaka yokken alınan ışınlama değerinin) yansı veya ilk ışınlama değerinin yarısının altına inene kadar 7. basamak tekrarlanır. Her bir ışınlamadan sonra ölçüm değeri KK çizelgesine kayıt edilir. 9 Tüm alüminyum plakalar kaldırıp son bir ışınlama yapılır. Işınlama değeri kayıt edilir. Eğer bu son ışınlama değeri 6. basamakta alınan ışınlama değerinden % ±2 saparsa, ölçümler tekrar edilir. 10 Farklı kvphedeffiltre kombinasyonları için HVL değerini bulmak için 4.'den 9.'ya kadar olan basamaklar tekrar edilir. (Bu ek ölçümler ortalama glandüler doz testinde hesaplamak yapılırken kullanılacaktır). 11HVL değeri aşağıdaki formülden yararlanılarak hesaplanır. HVL = t M tjn 2E, 2.6 17

t. t b: Işınlamanın başlangıçtaki alüminyum plaka yokken ölçülen ışınlama değerinin değerin yarısını geçtiği alimünyum plaka kalınlık aralığı E a : t,kalınlığı için ölçülen ışınlama değeri Et,: tb kalınlığında ölçülen ışınlama değeri E o : Alüminyum plaka yokken ölçülen ışınlama değeri Çizelge 2.6. Farklı hedef filtre kombinasyonları için HVL değerleri Anot ve Filtre Mo 30um Mo Mo 25 um Rh W 60 um Mo W 50 um Rh W 40 m Pd Rh 25 ^m Rh 25 kvp'de HVL (mmal) 0,28 0,36 0,35 0,48 0,44 0,34 28 kvp'de HVL mnıai 0,32 0,40 0,37 0,51 0,48 0,39 Mamografi sistemlerinde farklı kvp değerlerinde HVL değerleri için sınır değerleri saptanır. Mo/Mo, Mo/Rh veya Rh/Rh hedef/filtre kombinasyonları için, Mo/Mo için C=0,12 mmal, Mo/Rh için C=0,19 mmal, Rh/Rh için C=0,22 ve W/Rh için C=0,30 dır. Hesaplanan HVL değeri; ^0.03 (mmal) 100 2.7 aralığında olmalıdır. HVL< C(mmAl) 100 2.8 (Not: Bu üst sınırlamalar 30 um veya daha az molibdenyum filtre kalınlıklarına ve 25 um veya daha az rodyum filtre kalınlıkları için verilmiştir) (ACR 1999). 18

Çizelge 2.7.Yarı değer kalınlığı (HVL) testi KK çizelgesi Yarı değer kalınlığı (HVL) testi Nominal kvp Hedef/Filtre ma mas Işınlama ölçümleri (mgy) Alüminyum filtre yok E o 0,1 Alüminyum filtre E 0,2 Alüminyum filtre E2 0,3 Alüminyum filtre E3 0,4 Alüminyum filtre E4 0,5 Alüminyum filtre E5 Alüminyum filtre yokken ölçülen ışınlama (Eo) Ortalama Eo Ortalama Eo/2 Hesaplanan HVL (mmal) Minimum HVL (mmal) Maksimum HVL (mmal) Mo/Mo 2.3.5. kvp doğruluğu ve tekrarlanabilirliği testi Mamografi çekimlerinde düşük enerjili Xışınları kullanılması bu incelemelerin hasta dozu yönünden önemini artırmaktadır. kvp seçimi görüntü kalitesinin optimizasyonu ve minumum hasta dozu yönünden önemlidir. Bu nedenle sistemin kvp kalibrasyomı hatalı olmamalı ve periyodik olarak kontrol edilmelidir. Bu testin yapılabilmesi için doğruluğu ±1,5 kvp olan mamografik sınır içinde 0,5 kvp kesinliğe sahip kvp sensörü kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir; 1 Manuel ışınlama modunda, klinik olarak en çok kullanılan kvp seçilir ve KK çizelgesine kayıt edilir. Odak nokta büyüklüğü, ışınlama zamanı ve ma (veya mas) ayarı KK çizelgesine kayıt edilir. 2 kvp sensörü uzun ekseni anot katot eksenine dik olacak şekilde Xışın tüpünün altına yerleştirilir (Şekil 2.9.). 19

3 Manuel ışınlama modu seçilerek sabit kvp değerinde (Örneğin; 28 kvp) dört ışınlama yapılır ve ölçülen kvp değerleri KK çizelgesine kayıt edilir. Xışm tüpü Koiimatör Sıkıştırma pedalı kvp sensörü Göğüs duvarı kenarı Şekil 2.9.Tüp voltajının tekrarlanabilirliği test ölçüm geometrisi Kaset tablası 4 Klinik olarak önemli kvp'lerin her birinde test uygulanır fakat her biri için tek bir ışınlama yapılır (diğer ayarlarda sapma şüphesi yoksa, tekrarlanabilirliğin klinik olarak en çok kullanılan kvp'de kontrol edilmesi gereklidir). Bu ölçümler, kvp sensörü tarafından ölçülebilen klinik olarak kullanılan en düşük kvp ve klinik olarak mümkün en yüksek kvp ölçümlerini de içermelidir. Çizelge 2.8. kvp'nin doğruluğu ve tekrarlanabilirliği testi KK çizelgesi kvp'nin Doğruluğu ve Tekrarlanabilirliği Testi Nominal kvp Hedef/Filtre ma mas Ölçülen kvp 1 2 3 4 Ortalama kvp Standart Sapma (SS) Ortalama kvpnominal kvp 0,05 Nominal kvp % Hata Değişim katsayısı (SS/Ortalama kvp) 20

Ölçülen kvp'nin, ayarlanan kvp'nin % ± 5 içinde olmalıdır. (Örneğin: 30 kvp de ± 1.5 kvp). Klinik olarak en çok kullanılan kvp'lerde, kvp tekrarlanabilirliğinin değişim katsayısı 0,02'ye eşit veya 0,02'den daha az olmalıdır (ACR 1999). 2.3.6. Otomatik ışınlama kontrolü (AEC) testi Mamografî sistemlerinde hasta çekimleri genellikle otomatik ışınlama kontrolü kullanılarak gerçekleştirilir. Sistem kvp, mas ve hedef/filtre seçimini otomatik ışınlama kontrolü ile yapar. Filmde oluşabilecek gereğinden fazla veya yetersiz kararmalar, yanlış teşhise veya tetkikin tekrarına, hasta dozunun artmasına neden olabilir. Bu nedenlerden dolayı, otomatik parlaklık kontrolü sisteminin performansının belirlenmesi oldukça önemlidir. Bu testin yapılabilmesi için, 2, 4, 6 ve 8 cm kalınlığında %50 yağ %50 glandüler doku yoğunluğuna sahip Br12 ya da perspex veya tabaka fantom, klinik olarak kullanılan kaset ve film ve densitometre kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir; 1 2 cm'lik fantom kaset tablasının üstüne hasta memesinin yerleştirildiği sekide yerleştirilir. Sıkıştırma pedalı, fantoma değecek şekilde ayarlamr. Fantomuıı, otomatik ışınlama kontrol dedektörünü kapladığından emin olunur. 2 Eğer sistemin tam otomatik ışınlama modu (kvp, mas, hedef/filtre sistem tarafından otomatik olarak ayarlanabildiği ışınlama modu) varsa fantom otomatik ışınlama kontrolü kullanılarak ışınlanır. Eğer tam otomatik ışınlama modu yoksa mamografi sistemi ışınlama parametreleri 2 cm kalınlığında %50 yağ %50 glandüler doku yoğunluğuna sahip memeyi otomatik (AEC) modunda ışınlayacak şekilde seçilir. 3 Küçük kaset (18x24 cm boyutunda) kullanılır. 4 Otomatik ışınlama kontrolü (AEC) ve eğer seçilebiliyoısa rutin olarak kullanılan kvp değeri ve hedef/filtre ve optik yoğunluk kontrol ayarı seçilir. Bu seçilen ayarlar KK. çizelgesine kayıt edilir. 21

5 Test boyunca aynı kaset (referans kaset) kullanılmalıdır. Kaset numarası KK çizelgesine kayıt edilir. 6 Kasete film yerleştirilir. 7 Kaset, kaset yuvasına yerleştirilir. 8 Bir ışınlama yaparak kullanılan hedef/filtre, kvp, yoğunluk kontrol ayan ve mas değeri KK çizelgesine kayıt edilir. 9 Işınlanmış film normal olarak kullanılan şartlarda banyo edilir. 10Bu işlemler 4, 6, 8 cm'lik fantomlar için tekrarlanır. Tüm fantom kalınlıkları için klinik olarak kullanılan uygun hedef, filtre, kvp değerleri ve yoğunluk kontrol ayarları seçilmelidir. 11 Bu işlemler, 4 cm kalınlığındaki fantom için klinik olarak kullanılan değişik görüntüleme modlannda (küçük kaset ve grid, büyük kaset ve grid, küçük odak noktası ile büyütme modunda, ve gridsiz) tekrar edilir. 12Fantom görüntülerinin elde edildiği filmlerin ortasındaki optik yoğunluklar ölçülür ve optik yoğunluk değerleri KK çizelgesine kayıt edilir. Test edilen görüntüleme modlannda ve 2 cm, 4 cm, 6 cm, 8 cm fantom kalınlıkları için elde edilen film optik yoğunluk değerlerinin ortalamadan olan farkları (her bir görüntünün optik yoğunlukları densitometre ile ölçülür, tümünün optik yoğunlukları toplanarak ortalama optik yoğunluk değeri bulunur. Her bir fantom optik yoğunluk değeri ortalama optik yoğunluktan çıkarılarak sapma miktarı bulunur) ±0,3 sınırları içindeyse otomatik ışınlama kontrol (AEC) sistemi doğru çalışıyor demektir. 26 cm aralılığındaki fantom kalınlıkları için optik yoğunluk farkları ±0,15 sınırları arasında elde edilmelidir (European Commission 1996). Fantom görüntüsüne ait filmin merkezindeki optik yoğunluk değerinin 1,2'den daha küçük olmaması gereklidir. 22

Çizelge 2.9. Otomatik ışınlama kontrolü testi KK çizelgesi Görüntüleme Modu: Odak Nokta Boyutu : MA: Fantom Kalınlığı 2 cm 4 cm 6 cm 8 cm Görüntü No Ortalama Optik yoğunluk (26 cm) MA: Fantom Kalınlığı: Hedef/Filtre Görüntüleme Modu Görüntü No KalınlıkkVp Değişimi AEC dedektörünün Konumu: Kaset No: mas: AEC Hedef Y.Kontrol kvp mas Modu /filtre Ayarı Optik yoğunluk Sının Görüntüleme Modu Değişimi mas: AEC Modu Odak Nokta kvp Optik Yoğunluk Kontrol Ayan Küçük grid Büyük grid Büyütme gridsiz Tüm Otomatik Işınlama Kontrolü (AEC) Performansı Ortalama Optik Yoğunluk Optik Yoğunluk Sınırı mas Film Optik Yoğunluğu Film Optik Yoğunluğu 2.3.7. Kolimasyon testi X)şınlarının sadece ışınlanacak sahaya yönlendirilmesi saçılan ışınlar ve hasta dozu yönünden önemlidir. İyi bir kolimasyonla hem hastanın gereksiz doz alması engellenir hem de saçılan ışınlar azaltılarak görüntüdeki kontrast artırılmış olunur. Bu test ile X ışın alanı ve ışık alanı uyumu, Xışın alanı kayıt alanın uygunluğu ve sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı ile filmin göğüs duvarı kenarının uygunluğu kontrol edilir. Testin yapılabilmesi için, biri diğerlerinde daha büyük dördü aynı boyutta beş adet bozuk para, biri küçük boyutta diğer üçü büyük boyutta, dört adet içi film doldurulmuş kaset kullanılır. 23

Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenmelidir ; 1 18x24 cm boyutundaki kasete (küçük kaset) film doldurularak, kaset yuvasına yerleştirilir. 2 24x30 cm boyutundaki (büyük kaset) kasete, emülsiyonlu yüzü ekranı görmeyecek şekilde (ters olarak) film yerleştirilir. 3 Büyük kaset, klinik uygulamalarda yerleştirildiğinin aksine, kasetin arka yüzü X ışın tüpüne görecek ve kaset tablasından 1 cm dışarıda olacak şekilde kaset tablasının üzerine yerleştirilir. 4 Testi yapılacak kolimatör (18><24 cm, 24x30 cm, vb...) yerleştirilir. 5 Sıkıştırma pedalı çıkarılır (bozuk paralar yerleştirilmeden önce ışık alanının kenarlarının daha iyi görebilmek için sıkıştırma pedalı kaldırılmalıdır). 6 Kolimatör ışığı açılır. Dört adet küçük boyuttaki metal para ışık alanının içine her bir paranın kenarı ışık alanının kenarına değecek şekilde yerleştirilir. Göğüs duvarı tarafındaki bozuk paranın otomatik ışınlama kontrolü (AEC) dedektörünün üstüne gelmemesi için merkezden 5 cm sağa doğru yerleştirilir (Şekil 2.10.). Işık alanı kenarı Göğüs Duvarı Kenarı Şekil 2.10. Kolimasyon testi ölçüm geometrisi (üstten görünüm ) 7 Sıkıştırma pedalı kaset tablasının 4,2 cm üstüne gelecek şekilde yerleştirilir 24

Oöğüs duvarı kenarı t "^ 4,2 cm Sıkıştırma Pedalı Şekil 2.11. Kolimasyon testi ölçüm geometrisi (yandan görünüm) 8 Büyük boyuttaki bozuk para otomatik ışınlama kontrolü (AEC) detektörünün üstüne gelmemesi için merkezden 5 cm sola doğru yerleştirilir. Paranın dış kenarı, sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarına teğet olmalıdır. Bu bozuk para göğüs duvarı kenarını işaretlemektedir. 9 İşınlama otomatik ışınlama kontrolü kullanılarak yapılacaksa, sıkıştırma pedalının üzerine akrilik ya da Br12 fantom yerleştirilir. Manuel ışınlama modunda ışınlama yapılırsa fantom kullanmaya gerek yoktur. 10 Birinci basamaktan dokuzuncu basamağa kadar anlatılan basamaklar klinikte kullanılan farklı boyuttaki kolimatörler içinde yapılır. Kaset tablasının üzerinde ışınlanan filmden Xışın alanı ile ışık alanı arasındaki uyumluluk saptanır. Kaset tablasının üzerinde ışınlanan film Xışın alanının ulaştığı alanı ifade etmektedir. Bu filmde dört küçük metal paranın dış kenarları ışık alanının sınırlarını göstermektedir. Her bir küçük metal paranın dış kenarı ile Xışın alanının ulaştığı nokta arasındaki fark sapma olarak nitelendirilir. Değerlendirme yapılırken sağ, sol kenarlar ve göğüs duvarı kenarı ve karşısındaki kenardaki sapına miktarları ölçülür. Sağ ve sol kenardaki sapma miktarları, göğüs duvarı ve karşısındaki kenardaki sapma miktarları toplanır. Xışın alanı ışık alanı uyum ölçümü için, sağ ve sol kenarlardaki sapmaların ya da göğüs duvarı kenarı ile karşısındaki kenarın sapmalarının toplamı odak film mesafesinin % 2'sini aşmamahdır (ACR 1999). Şekil 2.12.'deki ilk görüntüde kaset tablasının üstündeki kasetin ışınlanması sonucu elde edilen film gösterilmektedir. Kaset tablasının içindeki ışınlanan filmden Xışın alanı ile film kayıt alanı arasındaki uyumluluk saptanır. Her bir küçük metal paranın dış kenarı ile Xışın alanının ulaştığı 25

nokta arasındaki fark sapma olarak nitelendirilir. Değerlendirme yapılırken sağ ve sol kenarlarda ve göğüs duvarı kenarındaki sapma miktarları ölçülür. Xışın alanı film kayıt alanı uyum ölçümü için sağ veya sol kenarlardaki sapma ya da göğüs duvarı kenarındaki sapma miktarı odak film mesafesinin % 2'sini aşmamalıdır. Şekil 2.12.'deki ikinci görüntüde kaset tablasının içindeki kasetin ışınlanması sonucu elde edilen film gösterilmektedir. Kaset tablasının içindeki ışınlanan filmden yaralanarak sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı ile film göğüs duvarı kenarını hizalı olup olmadığı saptanır. Filmdeki büyük metal paranın dış kenarı sıkıştırma pedalın göğüs duvarı kenarının belirtir. Filmin kayıt alanı ile büyük paranın dış kenarı arasındaki fark sapma miktarını belirtir. Sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı, film göğüs duvarı kenarını odak film mesafesinin %1'den fazla aşmamalıdır (ACR 1999). Çizelge 2.10. Kolimasyon testi KK. çizelgesi Xışın alanı ile ışık alanı arasındaki sapma miktarı Kaynakfilm Mesafesi : Hedef/filtre: IColimatör Boyutu (cm) 18x24 cm 24x30 cm Sol kenar sapma miktarı Sağ kenar sapma miktarı Sağ ve sol kenar toplam sapma miktarı Toplam sapma (SID olarak) On kenar sapma miktarı Göğüs kenarı sapma miktarı Ön ve göğüs kenarı toplam sapma miktarı Toplam sapma (SID olarak) Xışm alanı ile film kayıt alanı arasındaki sapma miktarı Sol kenar sapma miktarı % SID olarak Sağ kenar sapma miktarı % SID olarak Sıkıştırma pedalının göğüs duvarı kenarı ile filmin kayıt alanı arasındaki uygunluk Filmin göğüs duvarı kenarı ile sıkıştırma pedalının göğüs duvarı arasındaki fark Faik % SID olarak 26

Şekil 2.12. Xışın alanı ile ışık alanı ve Xışın alanı ile film kayıt alanı arasındaki uyumluluk testi sonucu elde edilen görüntüler 2.3.8. Odak nokta boyutu ölçümü testi ölçümleri Mamografi sistemlerinin kabul testleri sırasında en önemli ölçümlerden bir tanesi de odak nokta boyutunun ölçülmesidir. Toleransları aşan boyutlardaki odak noktalan görüntü kalitesini bozarlar. Aynı zamanda belirtildiklerinden daha küçük boyuttaki odak noktaları tüpün kullanım süresini azaltırlar. Mamografide büyük ve küçük odak olmak üzere iki odak vardır. Büyük odak nokta boyutu 0,3 ya da 0,4 mm, küçük odak nokta boyutu 0,1 mm ya da 0,2 mm'dir. Odak nokta boyutu ölçümleri slit kamera, yıldız desen, ince delik kamera (pin hole) kullanılarak yapılır. Bu ölçümlere ek olarak yüksek kontrast ayırma gücü test deseni kullanılarak ayırma gücü görsel olarak belirlenir. 2.3.8.1. Slit kamera ile odak nokta boyutu ölçümleri Süt kamera ile odak nokta boyutu ölçüm testinde, slit kamera (10 um), süt kamera test standı, mamografi kaseti ve film, anot katot eksenini belirlemek için kurşun harf, 0,1 mm bölmeli ve 10 ile 30 kat arasında büyütme sağlayacak mercek kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenir; 1 Mamografi sisteminin sıkıştırma pedalı ve kolimatörü kaldırılır. 2 Test standı kaset tablasının üzerine yerleştirilir. 3 Test standınm ayaklan odak noktaya mümkün olabildiğince yakın olacak şekilde uzatılır. Böylece maksimum büyütme sağlanmış olur. 4 Kolimatör ışığı yakılarak 5 kurşun bilye test standının üzerine yerleştirilir. 5 Test standınm tabanına görüntüleyici ekran yerleştirilir. 27

6 Mamografı odasının ışıkları kapatılarak,bilyaların uygun yerleşip yerleşmediğini görmek için 28 kvp'de en düşük ma değerinde 1 sn'lik ışınlama yapılır. 7 Kaset tablasının üzerine test standının yerleştirilir (Test standımn konumuna dikkat edilmelidir), test standının üzerine slit kamera yerleştirilir. OdıhnoUa Şekil 2.13. Slit kamera odak nokta boyutu ölçüm geometrisi 8 Nominal odak nokta boyutu seçilir. Elde edilen görüntünün optik yoğunluğunun 1,2 ile 1,6 aralığında olmasının sağlayacak ışınlama zamanın seçilmelidir. Slit kamera ile odak nokta boyutu ölçümlerinde 28 kvp, 60 mas (mamografik film ekran kombinasyonu kullanıldığında) ışınlama yapılır. 9 Slit kamera ışınlaması sonucunda iki görüntü elde edilmelidir. Biri anot katot eksenine paralel yönde diğeri ise dik yönde olmalıdır. 10 Elde edilen film banyo edilir. 11 Referans (slit kamera) objenin ve görüntüsünün boyutu ölçülür. Bu değerler büyütme faktörünü bulmakta kullanılacaktır. 28

Şekil 2.14.Büyük odak nokta slit kamera ve küçük odak nokta slit kamera görüntüleri 12 Slit kamera büyütme faktörü formül 2.9 kullanılarak hesaplanır. Görüntü Boyutu Obje Boyutu 2.9 13 0,1 mm bölmeli 1030 kat aralığında büyütme yapabilen mercek ile, slit kameranın anot katot eksenine paralel ve dik yöndeki görüntüsünün boyutu ölçülür. ^ımraicm Slit görüntüsünün genişliği: Slit kameranın anot katot eksenine paralel yöndeki görüntüsünün boyutu. d dik, Slit görüntüsünün genişliği: Slit kameranın anot katot eksenine dik yöndeki görüntüsünün boyutu. 14 Anotkatot eksenine dik ve paralel yöndeki odak nokta boyutları formül 2.10 ve formül 2.11 kullanılarak hesaplanır. d pjralcl s(m i) M 2.10 'paralel ' _d dik (M l) M s: Slit kamera genişliği (0.01 mm). 2.11 29

Çizelge 2.11. NEMA odak nokta referans sınır değerleri Nominal Odak Nokta Boyutu (mm) Maksimum Ölçülen Boyutlar Genişlik'(mm) Uzunluk 2 (mm) 0,10 0,15 0,20 0,30 0,40 0,60 0,15 0,23 0,30 0,45 0,60 0,90 0,15 0,23 0,30 0,65 0,85 1,30 2.3.S.2. Yıldız desen ile odak nokta boyutu ölçümleri İnce delik kamera ile 0,3 mm'den küçük odak nokta boyutlarını ölçmek zor olduğu için bu ölçümler için yıldız desen kullanılır. Yıldız desenle odak nokta boyutu bulanıklık çapından yaralanılarak saptanır. Yıldız desen ile odak nokta boyutu ölçümü testinde, 0,3 mm ve daha küçük odak noktalan ölçümü için 0,5 'lik yıldız desen, 0,3'den büyük odak noktaları için l 'lik yıldız desen, mamografi kaseti ve film, anot katot eksenini belirlemek için kurşun harf, 0,1 mm bölmeli ve 10 ile 30 kat arasında büyütme sağlayacak mercek kullanılır. Ölçüm için aşağıdaki adımlar izlenir; 1 Sıkıştırma pedalı ve kolimatör kaldırılır. Kaset tablasının üzerine kaset yerleştirilir. 2 Desenin yerleştirileceği destek kaset tablasının üzerine, yıldız desende tüpün altına gelecek şekilde destek üzerine yerleştirilir. 3 Büyütme 2,5 yada 3 kat olacak şekilde odak yıldız desen mesafesi ve odak film mesafesi ayarlanır (Örneğin 60 cm odakdedektör mesafesinde odak yıldız desen mesafesi 20 cm ayarlanır). 1 Gençlik, ilıiül kulol eksenine dik yöndeki boyııl 1 Uzunluk, anot kntol eksenine pnrnlcl yöndeki boyut 30